B&W.nr , d.d

Transcriptie

1 B&W.nr , d.d Onderwerp Collegevoorstel Aanwijzing Vliet 8, voormalige Kweekschool voor onderwijzers (Methode Haanstra), als beschermd gemeentelijk monument Besluiten:Behoudens advies van de commissie 1. Vliet 8, de voormalige Kweekschool voor onderwijzers (Methode Haanstra), aan te wijzen als beschermd gemeentelijk monument; 2. kennis te nemen van het positieve advies van de Monumentenselectiecommissie dat is opgesteld in de vergadering van 1 februari 2011, inzake de aanwijzing van Vliet 8 als beschermd gemeentelijk monument; 3. het hoofd van Team Monumenten & Archeologie te verzoeken de eigenaar en de Monumentenselectiecommissie schriftelijk op de hoogte te stellen van dit besluit. Pers samenvatting: Op basis van de Monumentenverordening 2008 wijst het college van burgemeester en wethouders de voormalige Kweekschool voor onderwijzers (Methode Haanstra) aan de Vliet 8, naar ontwerp van B. Buurman uit 1935, aan als beschermd gemeentelijk monument. Het voormalige schoolgebouw wordt gekarakteriseerd door een fraai en strak ontwerp, uitgevoerd in Friese gele baksteen met platte daken en een zorgvuldige detaillering. Het ontwerp bestaat uit een drie-laags gebouw aan de Vliet met daarachter een parterregebouw. Bepalend voor het gevelbeeld zijn de horizontale vensterpartijen met de ranke metalen omramingen en de karakteristieke halfronde entree. De school weerspiegelt het gematigde modernisme van de jaren dertig architectuur, opgebouwd uit bundels horizontalen. De terugspringende tweede verdieping, de doorlopende ontlastingsbogen en de toepassing van het klezorenverband in het metselwerk, met alleen strekken en een diepe schaduwwerking in de voegen, versterken tot in detail dit horizontalisme. Tot 1988 is het gebouw in gebruik geweest voor onderwijs. Een jaar later is het verkocht en doet het dienst als woonruimte voor drie gezinnen. Ondanks de verbouwing tot woonruimtes is het schoolgebouw in de interne structuur nog duidelijk te herkennen. Ook het tegelwerk aan de wanden en vloeren is nog in de oorspronkelijke uitvoering met okergele en zwarte tegels. Het pand zal worden ingeschreven in het gemeentelijke monumentenregister. De eigenaar wordt hiervan door middel van een brief op de hoogte gesteld. Hij kan vervolgens gedurende 6 weken bezwaar aantekenen tegen dit besluit.

2 Vliet 8, Haanstraschool Waardestelling Datum: 10 januari 2011 Auteur: Yteke Spoelstra Gebouw: school Oorspronkelijke functie: Kweekschool voor Voorbereidend Onderwijs volgens de Methode Haanstra Huidige functie: 3 woningen Ontwerper: Bernard Buurman Ontwerpjaar: 1935 Waardering: De school heeft een stedenbouwkundige waarde aan de Vliet ondanks dat het gebouw jonger is dan de meeste grachtenpanden. De architectuurhistorische waarde bevindt zich in de esthetische kwaliteiten van het exterieur. Het is een goed voorbeeld van de modernistische architectuur uit de jaren dertig. Bovendien is de voorgevel onaangetast en is het interieur in hoofdopzet nog goed herkenbaar. Het is ook van belang als school in het brede oeuvre van de Leidse architect Bernard Buurman. De cultuurhistorische waarde van deze kweekschool is zeer groot. Leiden heeft met deze opleiding niet alleen een voortrekkersrol in het Nederlandse kleuteronderwijs gespeeld maar is ook in deze didactiek baanbrekend geweest. De eerste vestiging stond aan de Rapenburg maar die is niet zo gaaf als dit gebouw. Beschrijving Stedenbouwkundige context De voormalige Kweekschool voor Voorbereidend Onderwijs volgens de Methode Haanstra bevindt zich aan de Vliet 8. De Vliet is een dwarsgracht die de Rapenburg en de Steenschuur verbindt met de Boisotkade (de Stadsvestgracht) in het zuidoostelijke deel van Leiden. Het is de doorvaartroute naar het zuiden. De school heeft een stedenbouwkundige waarde aan deze gracht. Aan de Vliet, staan vooral grachtenhuizen, waarvan enkele monumenten zijn. Oorspronkelijk stonden hier ook enkele bedrijven zoals de Sajetfabriek Vervoort en Van Cranenburg en de Drukkerij en Uitgeverij A.W. Sijthoff op de Vliet 24-28, maar die zijn inmiddels verhuisd. Als bijzonderheid staat dichtbij de Boisotkade een eeuwenoud Pilgrimshuisje. De Pilgrims waren Engelse protestanten die van 1609 tot 1620 in Leiden woonden. De Vliet neemt in de historie van Leiden een gedenkwaardige plaats in. Op deze historische gracht bij de Koepoort, kwam op 3 oktober 1574 admiraal Boisot de gracht opvaren om Leiden te ontzetten. Het schoolgebouw ligt aan de oostkant van deze fraaie gracht en bevindt zich in de rooilijn. De grachtenhuizen naast de school zijn weliswaar ouder maar ze vormen met elkaar een fraai geheel en geven goed de geschiedenis van de gracht weer. Op Vliet 20 staat op de plaats waar voorheen Drukkerij Sijthoff stond, sinds 1987 een modern schoolgebouw, ontworpen door architect Wiek Röling, de Lucas van Leijdenschool. Deze kant van de gracht vormt de westkant van een bouwblok dat aan de noordkant aansluit aan de Rapenburg, de oostkant aan de Doezastraat en de zuidkant aan de Molensteeg. Op de Rapenburg 131 staat de eerste vestiging van deze opleiding die uit de tweede helft van de negentiende eeuw dateert. De tuinen van beide schoolgebouwen grenzen aan elkaar. Typologie en korte bouwgeschiedenis De voormalige Kweekschool voor Voorbereidend Onderwijs volgens de Methode Haanstra is oorspronkelijk opgezet als de Kweekschool voor Bewaarschoolonderwijzeressen in opdracht

3 van de Vereeniging tot Opleiding van Bewaarschoolhouderessen. Het is in 1935 ontworpen door architect Bernard Buurman als een uitbreiding van de kweekschool aan de Rapenburg 131. Sinds 1989 dient het gebouw aan de Vliet niet meer voor onderwijsactiviteiten. Het is inmiddels verkocht aan particulieren en functioneert nu als woonruimte voor drie gezinnen. De eerste en tweede verdieping zijn geïnventariseerd en gefotografeerd en op de begane grond zijn alleen de gemeenschappelijke ruimtes bezocht. De lokalen zelf zijn weliswaar verbouwd om als woning te dienen maar in de interne structuur is het schoolgebouw nog duidelijk herkenbaar. Toen in 1934 het pand aan de Vliet 8 door de Vereeniging aangekocht werd, kon ze eindelijk de school uitbreiden. Vliet 10 hoorde al bij de opleiding aan de Rapenburg en was kort daarvoor, in 1930, al verbouwd. Ze gaf de architect de opdracht een vrijwel geheel nieuw gebouw te ontwerpen. Alleen de Pleyte-zaal bleef bestaan, werd gerestaureerd en ingericht als gym- en zangzaal, volgens een krantenartikel uit Helaas is nu niet meer te achterhalen waar deze Pleyte-zaal zich bevond. Het schoolgebouw bestaat uit een drielaags voorhuis en een parterregebouw als achterhuis. De plattegrond is langwerpig met aan de zuidzijde een getrapte vorm. Omdat het perceel niet haaks op de rooilijn staat heeft het een schuine voor- en achterzijde. De entree bevindt zich links van het midden in de voorgevel. Het gebouw is door Buurman ontworpen met rechts een schoollokaal en daarachter een spreekkamer voor de leraressen die uitzicht heeft op de binnenplaats. Daarachter, ook aan deze zijde van de gang, in het achterhuis was een zaaltje met een podium (de Pleyte-zaal?). Dit zaaltje is in 1985 gesloopt waardoor het schoolplein van de school aan de Rapenburg 131 groter is geworden. De entree met vestibule komt uit op een gang met een hal. Links van de entree is een inpandige fietsenberging met vervolgens een trappenhuis en in het parterreachterhuis zijn oorspronkelijk twee kamers. Ook de achterste kamer bestaat niet meer. De eerste verdieping telde achter de voorgevel aanvankelijk twee lokalen naast elkaar met een berging voor leermiddelen aan de achterzijde. De huidige bewoner heeft in de muur tussen het lokaal en de berging twee doorbraken gemaakt. De bergruimte is tot slaapkamer verbouwd. Het andere lokaal is ingedeeld in twee ruimtes en een halletje. De tweede verdieping heeft in de oorspronkelijke opzet al een woonfunctie gehad. Aan de voorzijde een grote slaapzaal en twee slaapkamers aan de achterzijde. De school was gedeeltelijk internaat waar een aantal leerlingen en het personeel woonden. Deze indeling is tegenwoordig deels gewijzigd om er een grote leefruimte van te maken. In 1964 zijn al deze vier kamers tot klaslokalen verbouwd. Het schoolgebouw was toen namelijk te klein voor het aantal leerlingen en de kweekschool vond het ook nodig om het gebouw aan te passen aan de eisen van de jaren zestig. Deze verbouwing is uitgevoerd door het architectenbureau ir A.J. van der Steur en ir W. Snieder. In 1984 is er een fusie tot stand gekomen tussen deze kweekschool en de Pedagogische Academie voor Basis Onderwijs (PABO) en dat betekende het einde voor deze school. Tot in 1988 is het schoolgebouw nog gebruikt voor onderwijs. De Vrije School heeft het toen als laatste tijdelijk voor het basisonderwijs gebruikt. Architectonische verschijningsvorm Exterieur De architectonische verschijningsvorm van de school wordt gekarakteriseerd door een fraai en strak ontwerp uitgevoerd in de Friese gele baksteen met platte daken en een zorgvuldig detaillering. Beeldbepalend zijn de horizontale vensterpartijen met de ranke metalen omramingen en als karakteristiek kan worden beschouwd: de halfronde entree met daarboven het originele opschrift: KWEEKSCHOOL VOORBEREIDEND ONDERWYS

4 (METHODE HAANSTRA) Deze letters uit de jaren dertig worden getypeerd door lage schreven. De school weerspiegelt het gematigde modernisme van de jaren dertig architectuur. Het doet denken aan andere modernistische jaren-dertig ontwerpen die ook opgebouwd zijn uit bundels horizontalen zoals bijvoorbeeld het Leidse Raadhuis van de toonaangevende architect Marius Dudok. Voor deze bouwstijl wordt ook de term zakelijk-expressionisme gebruikt. In de gevelopbouw van de school wordt het horizontale effect verkregen door de langwerpige lokaalramen, de inspringende tweede verdieping, de doorlopende ontlastingstenen boven de vensters, het platte dak maar ook het metselwerk. Het toepassen van het klezorenverband met alleen strekken en de diepe schaduwvangende voegen versterken in detail dit horizontalisme. Behalve op de begane grond is deze gevel symmetrisch ontworpen. De rondlopende muur die maar aan een zijde van de entree zit, zorgt ervoor dat de bezoeker als vanzelf naar de verdiept liggende entree wordt geleid. Een lang en smal horizontaal venster accentueert de vorm van dit muurtje. De openslaande witgeverfde voordeur heeft een fraaie, met dunne metalen roeden gemaakte, vensterindeling die de associatie oproept van een compositie van Piet Mondriaan. De gevel heeft naast de entree één en op de eerste verdieping twee lokaalvensters. Alle drie hebben ze dezelfde afmeting en vorm. Elk lokaalvenster is samengesteld uit vier gekoppelde ramen. Elk raam bestaat uit een liggend boven- en een liggend benedenlicht van dezelfde afmeting met in het midden een naar buiten openslaand raam. De bovenste lichten zijn kiepramen. De tweede verdieping heeft een andere vensterindeling omdat dat oorspronkelijk een woonverdieping was. De linkerhelft en de rechterhelft hebben elk vier kleine verticale raampartijen met horizontale roeden waarbij er twee breder zijn omdat ze als openslaande deuren naar het balkon functioneren. Deze twee balkondeuren zijn onlangs vervangen en hebben nu een afwijkende vorm en een houten raamwerk. De achtergevel heeft wel verschillende vensters. De begane grond heeft aan de linkerzijde twee kleine twaalfdelige vensters waarbij de bovenste drie kunnen kiepen terwijl de eerste verdieping een groot venster heeft met twee gekoppelde twaalfdelige metalen ramen. Het trappenhuis aan de rechterzijde ontvangt licht van een ladderraam en van een klein rond venstertje als speels element. In het onderste gedeelte van het ladderraam zit de smalle achterdeur. In 1974 is aan de rechterzijde een brandtrap in spilvorm toegevoegd. Interieur Het interieur geeft deels een extra waarde aan dit schoolgebouw. De muren zijn op de onderste helft bekleed met okergele tegels en dit tegelvlak heeft bij de vloer een rand met zwarte tegels. Bij de trap hebben de wandtegels een verspringende lijn. De rechthoekige gele wandtegels en de vierkante okergele vloertegels ook met zwarte tegelbanen verlevendigdwerden in deze jaren zeer gewaardeerd. In een recensie die in het Leidsch Dagblad ( ) werd gepubliceerd, staat de visie van een journalist: De lichte, gele steen stemt vroolijk en deze blijde indruk wordt sterk verhoogd, zoodra men het gebouw binnentreedt ( ) Overal een gele betegeling die weldadig aandoet ( ) Fraaie parketvloeren van de firma Bruynzeel verhoogen den uitnemende indruk ( ) Geruischloos loopen wij de trappen op: daarvoor zorgt de rubbervloerbedekking wel. Ook de linoleumbekleding op de trap hoort dus wel op de traptreden al is dit waarschijnlijk niet meer de oorspronkelijke van 75 jaar geleden. De voormalige lokalen zijn nu natuurlijk voor bewoning verbouwd en hebben daarom een beperkte interieurwaarde. Cultuurhistorische context Deze kweekschool heeft een cultuurhistorische waarde vanwege haar grote betekenis voor het Nederlandse kleuteronderwijs. In 1867 werd deze opleiding als de eerste Nederlandse kweekschool voor het bewaarschoolonderwijs of als een van de eerste kweekscholen opgericht. Een bewaarschool is een school voor kinderen van 2 tot 6 jaar: een peuter- en

5 kleuterschool. Terwijl voor een onderwijzer van de lagere scholen in de negentiende eeuw een speciale opleiding vereist was, werden er voor dit onderwijs geen eisen gesteld. In de geschiedenis was deze kinderopvang eeuwenlang een ondergeschoven kindje. Vooral voor hele arme mensen waar de vrouw buitenshuis werkte, was de bewaarschool onmisbaar. De gemeente was in het begin niet verplicht om zorg te dragen voor de opvang van deze kleintjes, maar deed dat in veel gevallen wel, maar dan in vooral in de aller-goedkoopste en afgekeurde gebouwen. Een Leidse inwoonster, Elise van Calcar, heeft de grondslag voor de opleiding gelegd. Zij werd door Thorbecke in geïnstalleerd als Inspectrice van het Bewaaronderwijs en reisde het hele land af. De rapporten die ze schreef over de omstandigheden waarin de kleintjes de hele dag moesten verblijven waren schokkend. Van Calcar zette zich in voor een betere behuizing en schreef veel over hoe het onderwijs geregeld zou kunnen worden. Hartstochtelijk pleitte ze voor de invoering van het Fröbelonderwijs. In 1865 richtte Van Calcar in Leiden Het Nederlandsch Opvoedingshuis voor meisjes tot onderwijzeressen op. Dat kan beschouwd worden als de voorloper van deze kweekschool. In 1866, na onenigheid tussen het bestuur en de oprichtster, werd de opleiding gesloten en verhuisde het naar Wassenaar waar Van Calcar directrice werd. Het jaar daarop zette een groep Leidse bestuurders, Dr. A. Rutgers van der Loeff, W. Pleyte (Pleyte-zaal?) en J.A. van Dijk zich opnieuw in om een opleiding voor bewaarschoolhouderessen op te richten. In 1867 werd de kweekschool op de Rapenburg 131 geopend. De kweekschool was verbonden met bewaarscholen waar de aanstaande leraressen hun praktijkervaring konden opdoen. De Bewaarschool op de Groenesteeg wordt in een in 1947 geschreven boekje over de geschiedenis van de kweekschool gezien als startpunt. Dit schoolgebouw dat voor het armenonderwijs was afgekeurd, werd in 1855 ingericht als Bewaarschool voor arme- en haveloze kindertjes. Pleyte was bestuurslid van deze school. De naamdrager van deze kweekschool, was Wybrandus (Wiebe) Haanstra ( ). Hij was een inspirerende persoon voor het peuter- en kleuteronderwijs. Hij verbeterde het Fröbelonderwijs dat daarna de Fröbel-Haanstra methode werd en heeft daarmee internationale bekendheid verworven. Haanstra die in 1866 in Leiden kwam, heeft tot 1870 als hulponderwijzer aan de Armenschool no.1 gewerkt en had ook een ruime ervaring met peuters en kleuters. Hij werd in 1870 benoemd tot hoofdonderwijzer aan de Bewaarschool aan de Groenesteeg en daarna, in 1875, werd hij hoofdonderwijzer aan de Kweekschool voor Bewaarschoolhouderessen. Van 1883 tot 1922 bekleedde hij de functie van directeur. Een van de beroemdste leerlingen is Margarethe Zelle die de opleiding van 1892 tot 1895 volgde en bekendheid verwierf als de danseres Mata Hari. De kweekschool had plaatsgebrek in 1930 omdat het aantal leerlingen opgelopen was tot 99. Op 1 september 1935 werd de school uitgebreid door dit gebouw aan de Vliet 8 in gebruik te nemen. De eerste steen die in de gevel zit, werd op 6 maart 1935 gelegd door de toen vijfjarige Wijbrandus Haanstra. Haanstra zelf woonde tot zijn overlijden in 1925 in het eeuwenoude pandje aan de Vliet 12. Vliet 10 was al als bewaarschool in eigendom van de kweekschool en was in 1930 nog verbouwd. De architect van de school, Bernard Buurman, was een belangrijke Leidse architect. De in 1884 geboren en op 67-jarige leeftijd in mei 1951 overleden architect, vestigde zich in 1916 op de Breestraat 10A. Zijn carrière begon hij als medewerker bij het architectenbureau van W.C Mulder dat toen werkte aan woningbouw in de Kooi voor de Vereeniging tot Bevordering van den bouw van Werkmanswoningen te Leiden. Na het overlijden van Mulder in 1920 is deze Vereeniging een vaste klant van Buurman gebleven. In 1931 bouwde hij 75 woningen aan de Medusatraat en

6 een jaar later 40 woningen in de buurt achter de Haagweg. De werkmanswoningen voor deze vereniging aan de Paradijssteeg kwamen in 1938 tot stand. In 1947 kwam ir M.P Schutte in dienst bij Buurman en een jaar later werd hij als compagnon aan het architectenbureau verbonden. Na de oorlog, zette het bureau zich verder in voor de woningbouw met 103 woningen aan de Sophiastraat in de wijk achter de Zijlsingel en 75 kleine en 14 grotere woningen voor het wederopbouw woningcomplex van De Eendracht, Ons Belang en De Goede Woning. Ook in 1947 ontwierp Buurman 103 arbeiderswoningen in het Uitbreidingsplan Noord, achter de Mareen Herensingel en kreeg hij de supervisie op het hele plan met in totaal 1000 woningen. Ook fabrieksgebouwen heeft hij ontworpen. In 1928 bouwde hij bij de bestaande gebouwen van C.V.J. Parmentier, een nieuwe fabriek met ververij, spinnerij en kolenopslag. Hij was als architect ook de ontwerper van wat toen in de krant eerste Leidse wolkenkrabber genoemd werd: De Meelfabriek de Twee Sleutels (1931, monument). Hij ontwierp hiervoor een betonconstructie met een staalskeletbouw van 32 m hoog. Maar als hoogtepunt geldt het opvallende fraaie Dieselgemaal P.A Pijnacker Hordijk, Rijnland bij Gouda uit Verder komen de gebouwen voor de Rotogravure Noordeinde, de Textielfabriek Clos en Leembruggen en de uitbreiding van de conservenfabriek Tieleman en Dros van de hand van zijn architectenbureau. De ontwerpen voor schoolgebouwen zijn veel zeldzamer: de kleuterschool die in Katwijk staat en die verbonden is aan het Herstellingsoord der Leidsche Buitenschool ter bestrijding van de tbc dateert uit Daarna realiseerde hij de uitbreiding van de Ambachtschool aan de Haagweg en in 1939 de Huishoud- en Industrieschool aan de Groenhazengracht dat met het gebouw op de Rapenburg verbonden is. Onlangs is het in 1929 gebouwde Centraal Israelitisch Wees- en Doorgangshuis Machseh Lajesou aan de Cronesteinkade monument geworden. Andere gebouwen uit zijn architectenkoker zijn: Societeitsgebouw Amicitiae aan de Steenstraat uit en De Rotterdamse Bank, Princestraat 1 in Katwijk van Bronnen en literatuur - Regionaal Archief Leiden, Archief, Beeldbank en Kranten Gemeente Leiden, bouwarchief Spoelstra, Yteke:, De school: Een sieraad der Gemeente. De geschiedenis van de scholenbouw in Leiden. Unit Monumenten & Archeologie, Gemeente Leiden 2009 Van Maanen R.C.J. en C.J.D. Waal, Leiden, de geschiedenis van een Hollandse stad, p De Stedelijke Ruimte, Stichting Geschiedschrijving Leiden, Leiden 2004 Redactie, De nieuwe kweekschool aan de Vliet, Leidsch Dagblad, , p. 13 Redactie, De nieuwe kweekschool der bewaarschoolhouderessen, Leidsch Dagblad, , p. 13 Redactie, Nederlands Oudste Kweekschool voor Voorbereidend Onderwijs te Leiden, zp, 1947 (RAL)

7

8

9

10 GEMEENTE LEIDEN INSCHRIJVING GEMEENTELIJK MONUMENTENREGISTER BURGEMEESTER EN WETHOUDERS van Leiden Gezien het gestelde in artikel 3 van de Monumentenverordening 2008, dat ons de mogelijkheid biedt om objecten die van belang zijn wegens hun schoonheid, betekenis voor de wetenschap, of cultuurhistorische waarde aan te wijzen als beschermd gemeentelijk monument; gelet op het advies van de Monumentenselectiecommissie d.d. 1 februari 2011, waaruit blijkt dat het object Vliet 8, kadastraal bekend gemeente Leiden, sectie E, nummer 1906, beschermenswaardig is om de volgende redenen: De school heeft een stedenbouwkundige waarde aan de Vliet ondanks dat het gebouw jonger is dan de meeste grachtenpanden. De architectuurhistorische waarde bevindt zich in de esthetische kwaliteiten van het exterieur. Het is een goed voorbeeld van de modernistische architectuur uit de jaren dertig. Bovendien is de voorgevel onaangetast en is het interieur in hoofdopzet nog goed herkenbaar. Het is ook van belang als school in het brede oeuvre van de Leidse architect Bernard Buurman. De cultuurhistorische waarde van deze kweekschool is zeer groot. Leiden heeft met deze opleiding niet alleen een voortrekkersrol in het Nederlandse kleuteronderwijs gespeeld maar is ook in deze didactiek baanbrekend geweest. De eerste vestiging stond aan de Rapenburg maar die is niet zo gaaf als dit gebouw. Overwegende, dat: volgens het advies van de onafhankelijke Monumentenselectiecommissie dit object om verschillende inhoudelijke redenen zoals bovengenoemd beschermenswaardig is; wij dit advies hebben overgenomen; het object is gelegen aan de Vliet; Vliet 8 eigendom is van Woonvereniging Vliet 8; de eigenaar geen zienswijze heeft ingediend; de aanwijzing tot gemeentelijk monument niet betekent dat verandering of aanpassing van het object niet (meer) mogelijk is; voor de uitgebreide overweging wordt verwezen naar het besluit van het college van burgemeester en wethouders d.d ; Gelet op de Monumentenverordening 2008; Hebben besloten:

11 1. over te gaan tot aanwijzing van Vliet 8, kadastraal bekend gemeente Leiden, sectie E, nummer 1906, als beschermd gemeentelijk monument op grond van artikel 3 van de Monumentenverordening 2008; 2. het pand in te schrijven als beschermd gemeentelijk monument in het gemeentelijk monumentenregister met monumentnummer XXXX, op grond van artikel 6, lid 1 van de Monumentenverordening Leiden, XX MAAND 2011, Burgemeester en Wethouders van Leiden, de Secretaris, de Burgemeester,

12 Registerblad Gemeentelijk Monumentenregister behorende bij B&W-besluit nr: (als bedoeld in artikel 1, onder c. van de Monumentenverordening) Pand 11.XXXX d.d. XX MAAND 2011 Monumentnummer: XXXX Vliet RE Leiden OMSCHRIJVING VAN HET MONUMENT Stedenbouwkundige context De voormalige Kweekschool voor Voorbereidend Onderwijs volgens de Methode Haanstra bevindt zich aan de Vliet 8. De Vliet is een dwarsgracht die de Rapenburg en de Steenschuur verbindt met de Boisotkade (de Stadsvestgracht) in het zuidoostelijke deel van Leiden. Het is de doorvaartroute naar het zuiden. De school heeft een stedenbouwkundige waarde aan deze gracht. Aan de Vliet, staan vooral grachtenhuizen, waarvan enkele monumenten zijn. Oorspronkelijk stonden hier ook enkele bedrijven zoals de Sajetfabriek Vervoort en Van Cranenburg en de Drukkerij en Uitgeverij A.W. Sijthoff op de Vliet 24-28, maar die zijn inmiddels verhuisd. Als bijzonderheid staat dichtbij de Boisotkade een eeuwenoud Pilgrimshuisje. De Pilgrims waren Engelse protestanten die van 1609 tot 1620 in Leiden woonden. De Vliet neemt in de historie van Leiden een gedenkwaardige plaats in. Op deze historische gracht bij de Koepoort, kwam op 3 oktober 1574 admiraal Boisot de gracht opvaren om Leiden te ontzetten. Het schoolgebouw ligt aan de oostkant van deze fraaie gracht en bevindt zich in de rooilijn. De grachtenhuizen naast de school zijn weliswaar ouder maar ze vormen met elkaar een fraai geheel en geven goed de geschiedenis van de gracht weer. Op Vliet 20 staat op de plaats waar voorheen Drukkerij Sijthoff stond, sinds 1987 een modern schoolgebouw, ontworpen door architect Wiek Röling, de Lucas van Leijdenschool. Deze kant van de gracht vormt de westkant van een bouwblok dat aan de noordkant aansluit aan de Rapenburg, de oostkant aan de Doezastraat en de zuidkant aan de Molensteeg. Op de Rapenburg 131 staat de eerste vestiging van deze opleiding die uit de tweede helft van de negentiende eeuw dateert. De tuinen van beide schoolgebouwen grenzen aan elkaar. Typologie en korte bouwgeschiedenis De voormalige Kweekschool voor Voorbereidend Onderwijs volgens de Methode Haanstra is oorspronkelijk opgezet als de Kweekschool voor Bewaarschoolonderwijzeressen in opdracht van de Vereeniging tot Opleiding van Bewaarschoolhouderessen. Het is in 1935 ontworpen door architect Bernard Buurman als een uitbreiding van de kweekschool aan de Rapenburg 131. Sinds 1989 dient het gebouw aan de Vliet niet meer voor onderwijsactiviteiten. Het is inmiddels verkocht aan particulieren en functioneert nu als woonruimte voor drie gezinnen. De eerste en tweede verdieping zijn geïnventariseerd en gefotografeerd en op de begane grond zijn alleen de gemeenschappelijke ruimtes bezocht. De lokalen zelf zijn weliswaar verbouwd om als woning te dienen maar in de interne structuur is het schoolgebouw nog duidelijk herkenbaar. Toen in 1934 het pand aan de Vliet 8 door de Vereeniging aangekocht werd, kon ze eindelijk de school uitbreiden. Vliet 10 hoorde al bij de opleiding aan de Rapenburg en was kort daarvoor, in 1930, al verbouwd. Ze gaf de architect de opdracht een vrijwel geheel nieuw gebouw te ontwerpen. Alleen

13 de Pleyte-zaal bleef bestaan, werd gerestaureerd en ingericht als gym- en zangzaal, volgens een krantenartikel uit Helaas is nu niet meer te achterhalen waar deze Pleyte-zaal zich bevond. Het schoolgebouw bestaat uit een drielaags voorhuis en een parterregebouw als achterhuis. De plattegrond is langwerpig met aan de zuidzijde een getrapte vorm. Omdat het perceel niet haaks op de rooilijn staat heeft het een schuine voor- en achterzijde. De entree bevindt zich links van het midden in de voorgevel. Het gebouw is door Buurman ontworpen met rechts een schoollokaal en daarachter een spreekkamer voor de leraressen die uitzicht heeft op de binnenplaats. Daarachter, ook aan deze zijde van de gang, in het achterhuis was een zaaltje met een podium (de Pleyte-zaal?). Dit zaaltje is in 1985 gesloopt waardoor het schoolplein van de school aan de Rapenburg 131 groter is geworden. De entree met vestibule komt uit op een gang met een hal. Links van de entree is een inpandige fietsenberging met vervolgens een trappenhuis en in het parterreachterhuis zijn oorspronkelijk twee kamers. Ook de achterste kamer bestaat niet meer. De eerste verdieping telde achter de voorgevel aanvankelijk twee lokalen naast elkaar met een berging voor leermiddelen aan de achterzijde. De huidige bewoner heeft in de muur tussen het lokaal en de berging twee doorbraken gemaakt. De bergruimte is tot slaapkamer verbouwd. Het andere lokaal is ingedeeld in twee ruimtes en een halletje. De tweede verdieping heeft in de oorspronkelijke opzet al een woonfunctie gehad. Aan de voorzijde een grote slaapzaal en twee slaapkamers aan de achterzijde. De school was gedeeltelijk internaat waar een aantal leerlingen en het personeel woonden. Deze indeling is tegenwoordig deels gewijzigd om er een grote leefruimte van te maken. In 1964 zijn al deze vier kamers tot klaslokalen verbouwd. Het schoolgebouw was toen namelijk te klein voor het aantal leerlingen en de kweekschool vond het ook nodig om het gebouw aan te passen aan de eisen van de jaren zestig. Deze verbouwing is uitgevoerd door het architectenbureau ir A.J. van der Steur en ir W. Snieder. In 1984 is er een fusie tot stand gekomen tussen deze kweekschool en de Pedagogische Academie voor Basis Onderwijs (PABO) en dat betekende het einde voor deze school. Tot in 1988 is het schoolgebouw nog gebruikt voor onderwijs. De Vrije School heeft het toen als laatste tijdelijk voor het basisonderwijs gebruikt. Architectonische verschijningsvorm Exterieur De architectonische verschijningsvorm van de school wordt gekarakteriseerd door een fraai en strak ontwerp uitgevoerd in de Friese gele baksteen met platte daken en een zorgvuldig detaillering. Beeldbepalend zijn de horizontale vensterpartijen met de ranke metalen omramingen en als karakteristiek kan worden beschouwd: de halfronde entree met daarboven het originele opschrift: KWEEKSCHOOL VOORBEREIDEND ONDERWYS (METHODE HAANSTRA) Deze letters uit de jaren dertig worden getypeerd door lage schreven. De school weerspiegelt het gematigde modernisme van de jaren dertig architectuur. Het doet denken aan andere modernistische jaren-dertig ontwerpen die ook opgebouwd zijn uit bundels horizontalen zoals bijvoorbeeld het Leidse Raadhuis van de toonaangevende architect Marius Dudok. Voor deze bouwstijl wordt ook de term zakelijk-expressionisme gebruikt. In de gevelopbouw van de school wordt het horizontale effect verkregen door de langwerpige lokaalramen, de inspringende tweede verdieping, de doorlopende ontlastingstenen boven de vensters, het platte dak maar ook het metselwerk. Het toepassen van het klezorenverband met alleen strekken en de diepe schaduwvangende voegen versterken in detail dit horizontalisme. Behalve op de begane grond is deze gevel symmetrisch ontworpen. De rondlopende muur die maar aan een zijde van de entree zit, zorgt ervoor dat de bezoeker als vanzelf naar de verdiept liggende entree wordt geleid. Een lang en smal horizontaal venster

14 accentueert de vorm van dit muurtje. De openslaande witgeverfde voordeur heeft een fraaie, met dunne metalen roeden gemaakte, vensterindeling die de associatie oproept van een compositie van Piet Mondriaan. De gevel heeft naast de entree één en op de eerste verdieping twee lokaalvensters. Alle drie hebben ze dezelfde afmeting en vorm. Elk lokaalvenster is samengesteld uit vier gekoppelde ramen. Elk raam bestaat uit een liggend boven- en een liggend benedenlicht van dezelfde afmeting met in het midden een naar buiten openslaand raam. De bovenste lichten zijn kiepramen. De tweede verdieping heeft een andere vensterindeling omdat dat oorspronkelijk een woonverdieping was. De linkerhelft en de rechterhelft hebben elk vier kleine verticale raampartijen met horizontale roeden waarbij er twee breder zijn omdat ze als openslaande deuren naar het balkon functioneren. Deze twee balkondeuren zijn onlangs vervangen en hebben nu een afwijkende vorm en een houten raamwerk. De achtergevel heeft wel verschillende vensters. De begane grond heeft aan de linkerzijde twee kleine twaalfdelige vensters waarbij de bovenste drie kunnen kiepen terwijl de eerste verdieping een groot venster heeft met twee gekoppelde twaalfdelige metalen ramen. Het trappenhuis aan de rechterzijde ontvangt licht van een ladderraam en van een klein rond venstertje als speels element. In het onderste gedeelte van het ladderraam zit de smalle achterdeur. In 1974 is aan de rechterzijde een brandtrap in spilvorm toegevoegd. Interieur Het interieur geeft deels een extra waarde aan dit schoolgebouw. De muren zijn op de onderste helft bekleed met okergele tegels en dit tegelvlak heeft bij de vloer een rand met zwarte tegels. Bij de trap hebben de wandtegels een verspringende lijn. De rechthoekige gele wandtegels en de vierkante okergele vloertegels ook met zwarte tegelbanen verlevendigd- werden in deze jaren zeer gewaardeerd. In een recensie die in het Leidsch Dagblad ( ) werd gepubliceerd, staat de visie van een journalist: De lichte, gele steen stemt vroolijk en deze blijde indruk wordt sterk verhoogd, zoodra men het gebouw binnentreedt ( ) Overal een gele betegeling die weldadig aandoet ( ) Fraaie parketvloeren van de firma Bruynzeel verhoogen den uitnemende indruk ( ) Geruischloos loopen wij de trappen op: daarvoor zorgt de rubbervloerbedekking wel. Ook de linoleumbekleding op de trap hoort dus wel op de traptreden al is dit waarschijnlijk niet meer de oorspronkelijke van 75 jaar geleden. De voormalige lokalen zijn nu natuurlijk voor bewoning verbouwd en hebben daarom een beperkte interieurwaarde. Cultuurhistorische context Deze kweekschool heeft een cultuurhistorische waarde vanwege haar grote betekenis voor het Nederlandse kleuteronderwijs. In 1867 werd deze opleiding als de eerste Nederlandse kweekschool voor het bewaarschoolonderwijs of als een van de eerste kweekscholen opgericht. Een bewaarschool is een school voor kinderen van 2 tot 6 jaar: een peuter- en kleuterschool. Terwijl voor een onderwijzer van de lagere scholen in de negentiende eeuw een speciale opleiding vereist was, werden er voor dit onderwijs geen eisen gesteld. In de geschiedenis was deze kinderopvang eeuwenlang een ondergeschoven kindje. Vooral voor hele arme mensen waar de vrouw buitenshuis werkte, was de bewaarschool onmisbaar. De gemeente was in het begin niet verplicht om zorg te dragen voor de opvang van deze kleintjes, maar deed dat in veel gevallen wel, maar dan in vooral in de aller-goedkoopste en afgekeurde gebouwen. Een Leidse inwoonster, Elise van Calcar, heeft de grondslag voor de opleiding gelegd. Zij werd door Thorbecke in geïnstalleerd als Inspectrice van het Bewaaronderwijs en reisde het hele land af. De rapporten die ze schreef over de omstandigheden waarin de kleintjes de hele dag moesten verblijven waren schokkend. Van Calcar zette zich in voor een betere behuizing en schreef veel over hoe het onderwijs geregeld zou kunnen worden. Hartstochtelijk pleitte ze voor de invoering van het Fröbelonderwijs. In 1865 richtte Van Calcar in Leiden Het Nederlandsch Opvoedingshuis voor meisjes tot onderwijzeressen op. Dat kan beschouwd worden als de voorloper van deze kweekschool. In 1866, na

15 onenigheid tussen het bestuur en de oprichtster, werd de opleiding gesloten en verhuisde het naar Wassenaar waar Van Calcar directrice werd. Het jaar daarop zette een groep Leidse bestuurders, Dr. A. Rutgers van der Loeff, W. Pleyte (Pleyte-zaal?) en J.A. van Dijk zich opnieuw in om een opleiding voor bewaarschoolhouderessen op te richten. In 1867 werd de kweekschool op de Rapenburg 131 geopend. De kweekschool was verbonden met bewaarscholen waar de aanstaande leraressen hun praktijkervaring konden opdoen. De Bewaarschool op de Groenesteeg wordt in een in 1947 geschreven boekje over de geschiedenis van de kweekschool gezien als startpunt. Dit schoolgebouw dat voor het armenonderwijs was afgekeurd, werd in 1855 ingericht als Bewaarschool voor arme- en haveloze kindertjes. Pleyte was bestuurslid van deze school. De naamdrager van deze kweekschool, was Wybrandus (Wiebe) Haanstra ( ). Hij was een inspirerende persoon voor het peuter- en kleuteronderwijs. Hij verbeterde het Fröbelonderwijs dat daarna de Fröbel-Haanstra methode werd en heeft daarmee internationale bekendheid verworven. Haanstra die in 1866 in Leiden kwam, heeft tot 1870 als hulponderwijzer aan de Armenschool no.1 gewerkt en had ook een ruime ervaring met peuters en kleuters. Hij werd in 1870 benoemd tot hoofdonderwijzer aan de Bewaarschool aan de Groenesteeg en daarna, in 1875, werd hij hoofdonderwijzer aan de Kweekschool voor Bewaarschoolhouderessen. Van 1883 tot 1922 bekleedde hij de functie van directeur. Een van de beroemdste leerlingen is Margarethe Zelle die de opleiding van 1892 tot 1895 volgde en bekendheid verwierf als de danseres Mata Hari. De kweekschool had plaatsgebrek in 1930 omdat het aantal leerlingen opgelopen was tot 99. Op 1 september 1935 werd de school uitgebreid door dit gebouw aan de Vliet 8 in gebruik te nemen. De eerste steen die in de gevel zit, werd op 6 maart 1935 gelegd door de toen vijfjarige Wijbrandus Haanstra. Haanstra zelf woonde tot zijn overlijden in 1925 in het eeuwenoude pandje aan de Vliet 12. Vliet 10 was al als bewaarschool in eigendom van de kweekschool en was in 1930 nog verbouwd. De architect van de school, Bernard Buurman, was een belangrijke Leidse architect. De in 1884 geboren en op 67-jarige leeftijd in mei 1951 overleden architect, vestigde zich in 1916 op de Breestraat 10A. Zijn carrière begon hij als medewerker bij het architectenbureau van W.C Mulder dat toen werkte aan woningbouw in de Kooi voor de Vereeniging tot Bevordering van den bouw van Werkmanswoningen te Leiden. Na het overlijden van Mulder in 1920 is deze Vereeniging een vaste klant van Buurman gebleven. In 1931 bouwde hij 75 woningen aan de Medusatraat en een jaar later 40 woningen in de buurt achter de Haagweg. De werkmanswoningen voor deze vereniging aan de Paradijssteeg kwamen in 1938 tot stand. In 1947 kwam ir M.P Schutte in dienst bij Buurman en een jaar later werd hij als compagnon aan het architectenbureau verbonden. Na de oorlog, zette het bureau zich verder in voor de woningbouw met 103 woningen aan de Sophiastraat in de wijk achter de Zijlsingel en 75 kleine en 14 grotere woningen voor het wederopbouw woningcomplex van De Eendracht, Ons Belang en De Goede Woning. Ook in 1947 ontwierp Buurman 103 arbeiderswoningen in het Uitbreidingsplan Noord, achter de Mare- en Herensingel en kreeg hij de supervisie op het hele plan met in totaal 1000 woningen. Ook fabrieksgebouwen heeft hij ontworpen. In 1928 bouwde hij bij de bestaande gebouwen van C.V.J. Parmentier, een nieuwe fabriek met ververij, spinnerij en kolenopslag. Hij was als architect ook de ontwerper van wat toen in de krant eerste Leidse wolkenkrabber genoemd werd: De Meelfabriek de Twee Sleutels (1931, monument). Hij ontwierp hiervoor een betonconstructie met een staalskeletbouw van 32 m hoog. Maar als hoogtepunt geldt het opvallende fraaie Dieselgemaal P.A Pijnacker Hordijk, Rijnland bij Gouda uit Verder komen de gebouwen voor de Rotogravure Noordeinde, de Textielfabriek Clos en Leembruggen en de uitbreiding van de conservenfabriek Tieleman en Dros van de hand van zijn architectenbureau.

16 De ontwerpen voor schoolgebouwen zijn veel zeldzamer: de kleuterschool die in Katwijk staat en die verbonden is aan het Herstellingsoord der Leidsche Buitenschool ter bestrijding van de tbc dateert uit Daarna realiseerde hij de uitbreiding van de Ambachtschool aan de Haagweg en in 1939 de Huishoud- en Industrieschool aan de Groenhazengracht dat met het gebouw op de Rapenburg verbonden is. Onlangs is het in 1929 gebouwde Centraal Israelitisch Wees- en Doorgangshuis Machseh Lajesou aan de Cronesteinkade monument geworden. Andere gebouwen uit zijn architectenkoker zijn: Societeitsgebouw Amicitiae aan de Steenstraat uit en De Rotterdamse Bank, Princestraat 1 in Katwijk van Waardering: De school heeft een stedenbouwkundige waarde aan de Vliet ondanks dat het gebouw jonger is dan de meeste grachtenpanden. De architectuurhistorische waarde bevindt zich in de esthetische kwaliteiten van het exterieur. Het is een goed voorbeeld van de modernistische architectuur uit de jaren dertig. Bovendien is de voorgevel onaangetast en is het interieur in hoofdopzet nog goed herkenbaar. Het is ook van belang als school in het brede oeuvre van de Leidse architect Bernard Buurman. De cultuurhistorische waarde van deze kweekschool is zeer groot. Leiden heeft met deze opleiding niet alleen een voortrekkersrol in het Nederlandse kleuteronderwijs gespeeld maar is ook in deze didactiek baanbrekend geweest. De eerste vestiging stond aan de Rapenburg maar die is niet zo gaaf als dit gebouw.

17 KADASTRALE TENAAMSTELLING Eigenaar: Woonvereniging Vliet 8 Hypothecaire schuldeiser: N.n.b. KADASTRALE AANDUIDING Gemeente Leiden Sectie E Nummer 1906

18