Jaarverslag 2016 WONINGSTICHTING DE LEEUW VAN PUTTEN

Transcriptie

1 Jaarverslag 2016 WONINGSTICHTING DE LEEUW VAN PUTTEN

2 WONINGSTICHTING DE LEEUW VAN PUTTEN Stichting De Leeuw van Putten Oostkade 16, 3201 AM Postbus AT Spijkenisse Telefoon (0181) Internet Handelsregister KvK nr NRV-nummer Instellingsnummer L 1896 Opgericht als Vereniging 27 februari 1981 Toegelaten bij KB nr oktober 1982 Omgezet naar Stichting 11 november 1999 Laatste statutenwijziging 5 november 2008 Raad van Commissarissen mr. B.K.A. van Rijsbergen voorzitter mw. P.A.M. Legen vicevoorzitter drs. K.W. Roodenburg RA lid mr. K.G. Westhoff lid drs. W. Oving lid Directeur-bestuurder ir. M.A. de Booij statutair directeur Managementteam A.M.P. van Agtmaal hoofd Technisch Beheer (tot 1 maart 2017) M.L. du Bois MSc hoofd Portefeuillemanagement (vanaf 1 maart 2017) mw. S.M. Broekmeulen hoofd Bewonerszaken P.J.C.M. Vogels hoofd Financieel Beheer drs. R. Geertsma beleidsmedewerker

3 Inhoudsopgave Voorwoord 2 A BESTUURSVERSLAG 3 Hoofdstuk 1 Doelstellingen Onze missie Doelstellingen en de bewaking Meerjarenvisie 3 Hoofdstuk 2 Organisatie Het personeel Governance 6 Hoofdstuk 3 Woningvoorraad Onze voorraad Strategisch voorraadbeheer Nieuwbouwprojecten 14 Hoofdstuk 4 Verhuur van woningen Doelstellingen en beleid Doelgroepen De woonruimteverdeling 17 Hoofdstuk 5 Kwaliteit van de woningen Onderhoud Veranderingen in de woning Duurzaamheid 20 Hoofdstuk 6 Bewonersparticipatie Huurdersvereniging Klachtencommissie Communicatie 21 Hoofdstuk 8 Leefbaarheid Leefbare woonomgeving Veiligheid Projecten 30 Hoofdstuk 9 Wonen en zorg Voorzieningen Projecten 32 Hoofdstuk 10 Verklaring van het bestuur 34 B JAARREKENING 35 Kengetallen 35 Balans per 31 december Resultatenrekening 37 Kasstroomoverzicht 38 Algemene grondslagen 40 Grondslagen van waardering 42 Toelichting op de balans 45 Toelichting op de resultatenrekening 56 Overige toelichtingen 59 C OVERIGE GEGEVENS 64 Controleverklaring 64 Vaststelling van de jaarrekening 64 Hoofdstuk 7 Financiën Uitgangspunten Cijfers Blik op de toekomst 26 1

4 Voorwoord Beste lezer, Het jaar 2016 heeft grotendeels in het teken gestaan van de implementatie van de nieuwe woningwet. Het splitsen in een DAEB en niet-daeb deel van het bezit, het waarderen van het bezit naar marktwaarde in verhuurde staat, het verder optimaliseren van het toezicht en de governance en een toename van administratieve taken hebben de grootste aandacht gevraagd. De zorg dat de nieuwe Woningwet woningcorporaties vooral veel beperkingen zou opleggen, is voor ons echter niet juist gebleken. De nieuwe wetgeving is juist een bevestiging van wat wij als corporatie al jarenlang zien als onze kernactiviteit: ons inzetten voor de primaire doelgroep en hun directe leefomgeving. Ook onder de nieuwe woningwet is dat ons in het afgelopen jaar gelukt. Wij geloven oprecht dat we op deze manier onze missie als sociaal verhuurder kunnen volbrengen: bijdragen aan een samenleving waarin iedereen een plek heeft. Een samenleving zonder tweedeling op basis van maatschappelijke of economische achtergrond. We doen dat met een kleine groep collega s en met zo min mogelijk bedrijfslasten. Gerealiseerd in 2016 In het afgelopen jaar waarin veel zaken met betrekking tot de nieuwe woningwet moesten worden ingevoerd, hebben wij verschillende zaken voor elkaar gekregen. We kunnen concluderen dat onze afspraken en plannen die wij aan het begin van het jaar hebben gemaakt vrijwel compleet zijn gerealiseerd. Wij hebben onder andere: - de nieuwe woningwet geïmplementeerd; - een gematigde huurverhoging doorgevoerd; - het passend toewijzen ingevoerd; - zorggedragen voor woonruimteverdeling via Woonnet Rijnmond; - een nieuw strategisch voorraadbeheer ingevoerd; - een toekomstvisie opgesteld, die door middel van een tekenfilm met de stakeholders is gedeeld; - het project Langer Thuis in Nissewaard opgestart; - gebruik gemaakt van een klantenpanel; - samen met partijen nieuwe prestatieafspraken ondertekend; - een duurzaam inzetbaarheidstraject met de collega s gestart. Opmerkingen? We hebben in 2016 onze maatschappelijke opdracht met overtuiging en plezier uitgevoerd. Dat dit ook door onze klanten is gewaardeerd, is te zien doordat wij over het hele jaar geen enkele klacht hebben ontvangen bij de klachtencommissie. We laten in dit verslag zien wat we bereikt hebben en hoe we er financieel voor staan. Heeft u opmerkingen die kunnen bijdragen aan prettig wonen in Spijkenisse, dan hoor ik dat heel graag. Met vriendelijke groet, Maarten de Booij directeur-bestuurder 2

5 A BESTUURSVERSLAG Hoofdstuk 1 Doelstellingen 1.1 Onze missie De Leeuw van Putten zet zich in voor goed wonen in een leefbaar Spijkenisse. Wij verwoorden dat als volgt in onze missie: Wij zetten ons maximaal in om de individuele woonwensen van de huidige en toekomstige bewoners te vervullen. We leveren een wezenlijke bijdrage aan een ongedeelde samenleving zodat mensen prettig kunnen leven in onze wijken. We doen dat door bij te dragen aan gemengd wonen qua inkomen, afkomst of plek in de samenleving. Wij zijn bij uitstek een sociaal verhuurder. 1.2 Doelstellingen en de bewaking In ons jaarplan worden de plannen per jaar vastgesteld. Waar mogelijk worden die zodanig meetbaar gemaakt, dat gedurende het jaar de voortgang gemonitord kan worden. Per kwartaal wordt een tussenstand opgemaakt, die met de Raad van Commissarissen wordt besproken. Het gaat daarbij om de lopende processen op het gebied van verhuur, onderhoud en financiën. Ook projectmatige activiteiten worden gevolgd, bewaakt en waar nodig bijgestuurd. Belangrijke indicatoren in 2016: - Onze woningen verhuren aan de doelgroep, met name aan de huishoudens met een inkomen tot Onze voorraad bouwtechnisch en verhuurtechnisch in goede conditie houden. - Onze beheerskosten laag houden. - Onze huurders betrekken bij ons beleid. - Ons opstellen als actieve partner om samen met de stakeholders Spijkenisse een prettige stad te houden. 1.3 Meerjarenvisie Om inzicht te verkrijgen in de externe ontwikkelingen en de specifieke uitwerking daarvan op De Leeuw van Putten hebben wij een scenario-analyse opgesteld. Het eindrapport daarvan hebben wij gebruikt voor een verdere uitwerking van onze strategie voor de toekomst. Wij hebben een toekomstvisie opgesteld voor onze organisatie. Deze notitie is intern besproken. Deze visie is ook verwerkt in een tekenfilm om een relatie te leggen met duurzaam inzetbare medewerkers. In 2017 gebruiken wij deze toekomstvisie om samen met de stakeholders en de medewerkers een meerjarenvisie voor de periode te ontwikkelen. Deze vervangt de meerjarenvisie

6 Hoofdstuk 2 Organisatie 2.1 Het personeel Personeel: omvang en samenstelling Per 31 december 2016 bestaat de vaste personeelsbezetting uit 16 vrouwen en 13 mannen. In onderstaand overzicht ziet u op welke afdeling ze werken, omgerekend naar fulltime functies. Ook de cijfers van de afgelopen drie jaar staan erbij. In 2016 is er één medewerker van Directie en beleid met pensioen gegaan. De vacature die daardoor is ontstaan is weer ingevuld. Daarnaast is de kwaliteitsmedewerker toegevoegd aan Directie en beleid. De daardoor beschikbare gekomen uren op Bewonerszaken zijn verder ingevuld door verdere werkzaamheden van de coördinator participatie. met huurders. Dat kan door bezoek aan ons kantoor of door te bellen, waarbij direct de ter zake deskundige medewerker de huurder te woord staat. Dit werkt in veel gevallen heel efficiënt, doordat huurders snel hun vraag aan ons duidelijk kunnen maken. We horen vaak terug dat die menselijke maat en het directe contact zeer worden gewaardeerd. Het werkplezier dat onze collega s hebben, draagt er mede toe bij dat iedereen een positieve instelling heeft om klanten te helpen. Ons personeelsbeleid is gericht op het welbevinden van iedere medewerker. Het ziekteverzuim van de afgelopen jaren staat hieronder weergegeven. Jaar Percentage ,7% ,2% ,2% ,0% ,6% ,7% Tabel: Het ziekteverzuim in de periode , uitgedrukt in percentages Directie en beleid 3,1 3,1 3,1 3,4 Bewonerszaken 5,8 6,0 6,0 6,0 Financieel Beheer 6,2 6,3 6,3 6,3 Technisch Beheer 9,5 9,4 9,3 9,3 Totaal 24,6 24,8 24,7 25,0 Tabel: Personeelsbezetting in fulltime functies (FTE). Leeftijdsopbouw De leeftijdsopbouw van de medewerkers met een vast dienstverband is als volgt: Leeftijdscategorie Aantal < 25 jaar: < 30 jaar: < 35 jaar: < 40 jaar: < 45 jaar: < 50 jaar: < 55 jaar: < 60 jaar: 5 60 > jaar: 4 Totaal 29 Tabel: Leeftijdsopbouw medewerkers per Organogram van de organisatie Directeur-bestuurder Beleidsmedewerker Directiesecretariaat Financieel beheer Bewonerszaken Technisch beheer Tevreden klanten door persoonlijke aandacht We willen een laagdrempelige organisatie zijn, die elke huurder individueel optimaal bedient. We zijn de enige corporatie in Spijkenisse die nog haar kantoor open heeft voor inloop van huurders, We geloven in direct contact Het kortdurend verzuim (1-7 dagen) is 1,1% en het langdurend verzuim (> 7 dagen) 2,6%. Hoe geven we ons personeelsbeleid vorm. 1. CAO Woondiensten De huidige CAO die partijen hebben vastgesteld geldt voor de periode 2 januari 2014 tot en met 31 december Om in de toekomst tot een CAO met marktconforme lonen te komen, onderzoeken werkgevers en vakbonden de beloningen van woningcorporaties met vergelijkbare sectoren. Dit onderzoek is begin 2017 afgerond. De uitkomsten daarvan worden meegenomen in de onderhandelingen om tot een nieuwe CAO te komen. 2. Ondernemingsraad Een driekoppige ondernemingsraad vertegenwoordigt het personeel. Alhoewel formeel geen OR verplicht is voor onze bedrijfsomvang, blijkt in de praktijk dat er goede discussies over het bedrijf en de medewerkers plaatsvinden met de OR. In 2016 kwamen onder andere aan de orde: - de nieuwe woningwet - nieuwsbrief OR - agressieprotocol en huisregels - CAO Woondiensten - personeelsregelingen - digitaliseren werkprocessen - klantportaal op de website - duurzame inzetbaarheid - organisatieontwikkeling 3. Interne informatievoorziening In ons qua omvang overzichtelijke bedrijf komt veel informatie op een vrij vanzelfsprekende manier bij de medewerkers terecht. Toch is het belangrijk om een structuur te hebben voor informatievoorziening, zodat hier geen hiaten in vallen. Goede informatie draagt bij aan goede dienstverlening, maar ook aan betrokkenheid en daarmee werkplezier. We hebben het reguliere afdelingsoverleg, de personeelsvergaderingen, berichten en intranet. De verslagen van de verschillende interne overleggen worden bedrijfsbreed verspreid. De informatie gaat onder andere over: - belangrijke bespreekpunten vanuit het MT; - gebeurtenissen bij De Leeuw van Putten; - personele zaken; - relevante bestuursbesluiten; - artikelen die over de volkshuisvesting of over ons in de pers verschijnen; 4

7 - de kwartaalrapportage en bijbehorende financiële rapportages. dat huurders teveel belast worden met enquêtes. 4. De werkomgeving moet veilig en stimulerend zijn Om klanten goed van dienst te zijn, is het belangrijk dat onze medewerkers hun werk op een prettige manier kunnen uitvoeren. Een veilige werkomgeving is dan minimaal vereist. Maar de werkomgeving mag meer zijn. Onze medewerkers worden voorzien van materiaal en apparatuur die bij hun persoonlijke situatie past. En iedereen kan zijn eigen werkplek persoonlijk inrichten. Qua Arbo wetgeving zijn wij geheel op orde. Daarom hebben wij de volgende zaken geregeld: - ontruimingsplan en ontruimingsoefening - agressieprotocol - huisregels - procedure afsluiten kantoor - integriteitscode (2016) - klokkenluidersregeling (2016) - kantoorbeveiliging - RI&E (Risico Inventarisatie en Evaluatie) - bedrijfshulpverlening - PMO - calamiteitenplan (2016) 5. Het kennisniveau moet op orde zijn Onze medewerkers volgen cursussen en opleidingen op vakinhoudelijk en algemeen volkshuisvestelijk niveau. Dat is om er voor te zorgen dat onze klanten goed geholpen kunnen worden. Maar het is voor medewerkers zelf ook stimulerend. In het kader van het project duurzame inzetbaarheid dat in 2017 doorloopt, wordt elke medewerker gevraagd om na te denken over twee zaken: Hoe kan ik mijn huidige werk beter doen? en Kan ik mijzelf op een andere plek beter ontplooien?. Beide vragen dragen vaak aspecten in zich die ook te maken hebben met benodigde opleidingen. Wij zijn aangesloten bij de Corporatie Academie. Dit is een servicebureau in opleidingen voor de corporatiesector. Hierdoor kunnen medewerkers op een makkelijke manier zoeken naar opleidingen. Hiermee hebben we ook inzicht in welke opleidingen de medewerkers gevolgd hebben. 6. Integriteit Belangrijk bij het in stand houden van een integere bedrijfscultuur zijn voorbeeldgedrag van leidinggeven en transparantie. Daarnaast hebben we vanzelfsprekend beleid, regels, en procedures. Door het stelsel aan regels en onze cultuur kunnen wij elkaar daar op aanspreken. We hebben in 2016 onze integriteitscode en klokkenluidersregeling opnieuw vastgesteld. Tevens hebben wij een interne vertrouwenspersoon. 7. Werkplezier als kernpunt in optimale dienstverlening We willen graag dat onze medewerkers de ruimte krijgen om hun werk in te vullen op een manier die optimale dienstverlening mogelijk maakt. Geen standaardisering, maar juist mogelijkheden om op individuele klantwensen in te springen. Dat gaat goed als medewerkers de vrijheid voor initiatieven en de veiligheid om fouten te maken ervaren. Met diverse activiteiten buiten het werk, soms ook met partners, wordt het gevoel gestimuleerd dat we met elkaar graag onze klanten van dienst willen zijn. Kwaliteit realiseren en meten We zijn constant bezig om de kwaliteit van ons bezit en de dienstverlening optimaal te houden. Hoe de klant dat ervaart is dan een belangrijk meetpunt. Dat willen we weten voor onze interne aansturing, maar ook voor de externe verantwoording. Met het kwaliteitsonderzoek krijgen we inzicht in de geleverde kwaliteit en hebben we instrumenten om met onze medewerkers en leveranciers het gesprek aan te gaan als er bijgestuurd moet worden. Door de invoering van de Aedes benchmark hebben we besloten om de kwaliteitsmetingen vanaf 2016 anders te organiseren. Dit om te voorkomen Vanaf 1 januari 2016 meten wij de kwaliteit van onze dienstverlening als volgt: Meting 1 Meting 2 Meting 3 Nieuwe huurders Aedes benchmark Nabellen (100%) - Vertrokken huurders Reparatieverzoeken Aedes benchmark - - Aedes benchmark Nabellen (steekproef) Enquêtes (kwartaal) Groot onderhoud Aedes benchmark - Enquêtes (project) Met de resultaten van deze enquêtes verbeteren wij de kwaliteit van onze diensten waar dat nodig is. Aedes Benchmark Ook in 2016 hebben wij deelgenomen aan de Aedes Benchmark. In tegenstelling tot de voorgaande metingen hebben we nu zelf een bureau moeten kiezen. Aedes bood het verzorgen van de meting namelijk niet meer aan. Het bureau USP uit Rotterdam heeft voor ons het telefonisch onderzoek uitgevoerd. Daarnaast hebben we zelf het internetportaal ingevuld met onze bedrijfsgegevens die ook onderdeel uitmaken van de benchmark. In vergelijking met voorgaande jaren is het beeld goed. De Leeuw van Putten krijgt in deze benchmark een BA-score en behoort daarmee tot de groep achter de koplopers in de sector van de woningcorporaties. In de voorgaande jaren was dat ook zo. Onze huurders hebben wederom een goede score gegeven voor onze dienstverlening. Daar zijn wij trots op. Met de Aedes Benchmark kunnen woningcorporaties hun prestaties meten, vergelijken en verbeteren. In de benchmark tellen een aantal zaken mee: de beoordeling van de corporatie door de huurders, de gemiddelde bedrijfskosten per verhuureenheid, het woningonderhoud, maar ook wordt de beschikbaarheid en betaalbaarheid van woningen onderzocht. Zo kunnen gemeenten, huurders en maatschappelijke partners inzicht krijgen in hoe de corporaties hun middelen besteden. De belangrijkste boodschap voor De Leeuw van Putten is dat de huurders de corporatie een goed cijfer hebben gegeven. Ten opzichte van het gemiddelde in de sector scoren wij beter. Wij werken er hard aan om dat zo te houden. Cijfers Aedes Benchmark primaire processen De Leeuw van Putten Nieuwe huurders 8,1 7,8 7,7 Vertrokken huurders 6,5 7,1 7,6 Reparatieverzoeken 7,3 7,4 7,4 Aandachtspunt blijft wel, dat onze huurders niet alleen door ons, maar ook door veel andere partijen worden benaderd voor kwaliteits- en klanttevredenheidsmetingen. Dat beïnvloedt de bereidwilligheid tot meewerken in negatieve zin. Implementatie nieuwe Woningwet De implementatie van de nieuwe woningwet heeft veel tijd gevraagd in En ook in 2017 zal dat nog even doorgaan. De nieuwe wet heeft op veel aspecten van ons bedrijf invloed. Met name de administratieve kant. We hebben veel processen geanalyseerd en aangepast. We hebben met ondersteuning van Finance Ideas een plan opgesteld voor De Leeuw van Putten, waarin duidelijk stond aangegeven wat we moesten doen en op 5

8 welk tijdstip. Dit implementatieplan hebben we gemaakt om de nieuwe woningwet goed in onze organisatie in te voeren. Een stuurgroep was verantwoordelijk voor de realisatie van de noodzakelijke aanpassingen die aangegeven stonden in het plan, zoals de splitsing van het DAEB en niet-daeb bezit, het bezit waarderen naar marktwaarde in verhuurde staat en de verdere optimalisatie van de governance. Ook hebben we onze compliance voldoende aandacht kunnen geven, door tijdelijke inhuur van een masterstudent rechtsgeleerdheid. We vinden het belangrijk dat de nieuwe wet niet alleen op papier aanwezig is, maar vooral ook bij de sleutelfiguren in onze organisatie op dit gebied, goed in de vingers zit. We hebben er dan ook voor gekozen, om de uitvoering vrijwel volledig zelf ter hand te nemen, waarbij Finance Ideas als achtervang aanwezig was om te bewaken dat we niets over het hoofd zagen. Deze aanpak heeft uitstekend gewerkt, We zijn echt eigenaar van de nieuwe regelgeving geworden. Voor een werkorganisatie van onze omvang mag dat gerust een prestatie worden genoemd. Vrijstellingsvoorstel Op basis van de strategische keuzes en de financiële haalbaarheid betreffende de voorgestelde splitsing van het vastgoed in sociaal (DAEB) en commercieel (niet-daeb), hebben we in 2016 een vrijstellingsvoorstel opgesteld. Het voorstel bevat een verzoek tot vrijstelling van de verplichte splitsing. Het betrekken en informeren van de gemeente en de huurdersvereniging was hierbij van belang. Wij hebben deze belanghouders hier al in een vroeg stadium bij betrokken, waardoor we hun input konden meenemen. In het najaar van 2016 is het voorlopige vrijstellingsvoorstel ingediend bij de minister. Inmiddels is in 2017 door de Autoriteit woningcorporaties aangegeven dat het document voldoet aan de gestelde criteria. Statuten en financieel reglement De nieuwe Statuten en het reglement Financieel Beleid en Beheer met de drie daarbij horende bijlagen (meerjarenbegroting, procesbeschrijvingen en functiebeschrijvingen) zijn ruim voor de verplichte datum van 1 september 2016 ingediend bij de Autoriteit woningcorporaties. Van de Autoriteit woningcorporaties hebben wij schriftelijk bericht gehad dat zowel de nieuwe Statuten als het reglement Financieel Beleid en Beheer zijn goedgekeurd. Risicobeheersing Organisatie Vanuit onze verantwoordelijkheid om onze middelen efficiënt in te zetten, blijven wij streven naar een kleine personele bezetting. Dat is niet alleen vanuit kostentechnisch oogpunt. Onze overzichtelijke organisatie maakt ook dat we snel kunnen handelen en onze communicatielijnen kort zijn. Ook bij projectmatige grote activiteiten, proberen wij zoveel mogelijk zelf te doen binnen de huidige formatie. In uiterste gevallen gaan wij over tot incidentele inhuur. Aandacht voor elke individuele medewerker maakt ook dat we samen werken met een grote betrokkenheid. De kwetsbaarheid, die een kleine organisatie meer heeft dan een grote organisatie blijft aandacht vragen. We doen dat onder andere door medewerkers breed inzetbaar te maken, zodat er voor elke taak minimaal twee medewerkers zijn die deze taak kunnen uitvoeren. Procedures Voor alle werkprocessen hebben wij procedures opgesteld. Deze procedures actualiseren wij elk jaar. De medewerkers hebben gemakkelijk toegang tot de procedures, die allemaal op onze server staan. Automatisering Onze automatisering bestaat uit twee delen: een database die door het NCCW wordt beheerd en onze eigen kantoorautomatisering. Uitgangspunt is dat van alle systemen er een back-up moet zijn. Het NCCW zorgt voor eigen achtervang. Wij zijn verantwoordelijk voor de achtervang van onze kantoorautomatisering. Van de gegevens op de kantoorserver wordt dagelijks een back-up van gemaakt op een externe locatie. Behalve de eigen kennis in huis op het gebied van automatisering, hebben we een back-up door afspraken over mogelijke inhuur bij een externe partij. Ook hebben we ons ICT-calamiteitenplan bijgesteld en geactualiseerd. Sinds 1 januari 2016 geldt de meldplicht datalekken. Deze meldplicht houdt in dat organisaties (zowel bedrijven als overheden) direct een melding moeten doen bij de Autoriteit Persoonsgegevens zodra zij een ernstig datalek hebben. Om dat goed te regelen hebben wij bewerkersovereenkomsten afgesloten met externe partijen. Daarin staat vermeld dat bedrijven waar wij zaken mee doen en die gegevens van ons verwerken direct melding moeten doen aan ons wanneer er sprake is van een datalek. Dat melden wij dan weer direct door aan de Autoriteit persoonsgegevens. Ook scherpen wij ons interne gedragsprotocol verder aan. En we dragen er zorg voor dat ons systeem continue up-to-date is wat betreft software pakketten en beveiliging. 2.2 Governance Bericht van de Raad van Commissarissen De Raad van Commissarissen (hierna te noemen de Raad) houdt toezicht op het bestuur, gevormd door directeur-bestuurder de heer ir. M.A. de Booij, en op de organisatie. Ook staat de Raad het bestuur met raad ter zijde. De bevoegdheden van de Raad staan in de statuten van de stichting en in ons reglement. Verder onderschrijft de Raad de Governancecode Woningcorporaties In dit jaarverslag over 2016 wordt aangegeven hoe de nieuwe code wordt toegepast. Een woningcorporatie heeft de maatschappelijke verplichting om een transparante publieke verantwoording af te geven. De Raad volgt daarin zowel de inhoud als de geest van de regelgeving. Ook is de Raad lid van de branchevereniging VTW (Vereniging Toezichthouders Woningcorporaties). Het beleid wordt getoetst aan de hand van: - de missie; - de meerjarenvisie ; - het jaarplan; - de begroting; - het Besluit Toegelaten Instellingen Volkshuisvesting (BTIV). Commissies De Raad acht zichzelf geheel en integraal verantwoordelijk voor het toezicht. Bij het behandelen van de begroting en de jaarrekening voert een deel van de Raad een bespreking met de accountant, waarna o.b.v. terugkoppeling de hele Raad over het betreffende stuk besluit. Er zijn geen commissies ingesteld. Toezichtskader De Raad en het bestuur hebben een visie op besturen en toezicht houden, waarbij wordt ingegaan op de verantwoordelijkheid voor het realiseren van de doelstellingen, de strategie, het beleid, de financiering en de onderlinge wisselwerking in rollen. De Raad is zich bewust van de verschillende rollen die zij heeft (werkgever, toezichthouder en klankbord) en de taakuitoefening als toezichthouder. Er is in 2016 een toezichtskader opgesteld om de visie op besturen en toezicht transparant en toetsbaar te maken. 6

9 Toezicht op het bestuur Binnen de visie zoals die in het toezichtskader is geformuleerd en mede aan de hand van de volgende documenten houdt de Raad toezicht op het functioneren van het bestuur en de organisatie: - De kwartaalrapportage. Hierin zijn de doelstellingen van de organisatie uit het jaarplan verwerkt en meetbaar gemaakt. Hierdoor kan de PDCA-cyclus worden gevolgd. - Een periodieke financiële rapportage. - Een overzicht met de externe risico s. Dit is gebaseerd op de risicopunten die het WSW hanteert. - Een informatieprotocol. Daarin is vastgelegd waarover, op welke wijze en op welk tijdstip de directeur-bestuurder informatie geeft aan de Raad. - Gesprekken met stakeholders, de huurdersvereniging, de OR en het MT. Klankbordrol en adviesrol De Raad is zich bewust van haar rol als adviseur en klankbord van de bestuurder. Dit is onder andere ingevuld door de bespreking van specifieke onderwerpen, waarbij de Raad haar kennis en ervaring ter beschikking stelt aan de bestuurder. Ook in de bilaterale overleggen tussen de bestuurder en de voorzitter van de RvC is er ruimte voor deze klankbordrolinvulling. De Raad waakt ervoor dat in de relatie en de cultuur er voldoende ruimte en vertrouwen is om de bestuurder zaken aan de orde te laten stellen om vervolgens deze rol in brede zin in te vullen. De behandeling van punten waarbij de klankbordrol wordt ingevuld, is niet altijd op voorhand in tijd af te grendelen. De vergaderingen zijn dan ook voldoende flexibel om onderwerpen uitgebreid te bespreken, als dat nodig mocht zijn. Werkgeversrol De Raad vervult de werkgeversrol en de voorzitter en de vicevoorzitter voeren (namens de Raad) jaarlijks een functionerings-/beoordelingsgesprek met de directeur-bestuurder. Er is geen remuneratiecommissie ingesteld. Bij de beoordeling van de directeur-bestuurder, wordt voorafgaande aan het beoordelingsgesprek input geleverd door de hele Raad. Wij hebben in 2016 vastgesteld dat de directeur-bestuurder goed functioneert. Zijn bruto loon in 2016 was Aansluitend op de definitie zoals die in de WNT wordt gehanteerd (waarbij salaris, vakantietoeslag, eindejaarsuitkering, onkostenvergoeding, pensioenbijdrage en fiscale bijtelling leaseauto worden samengevoegd), bedraagt de totale beloning in De Raad is zich er terdege van bewust dat zij een maatschappelijke verantwoordelijkheid heeft als toezichthouder en werkgever van de directeur-bestuurder. Binnen dat kader is de huidige honorering goed bekeken en afgezet tegen de discussies die er in de maatschappij over honorering van corporatiebestuurders wordt gevoerd. De functie van directeur-bestuurder van De Leeuw van Putten is daartoe gewaardeerd, waarbij de sectorbrede beloningscode als kader heeft gediend. Er is afgesproken dat de directeur-bestuurder geen periodieke verhoging meer zal ontvangen en dat uitsluitend prijsindexering volgens de CAO van woningcorporaties zal worden toegepast evenals andere zaken die in de CAO worden aangepast. Dit is afgesproken met de directeur-bestuurder voordat de beloningscode in werking trad. De beloning zoals die van toepassing was in 2014 wordt niet overschreden en vanaf 2018 zal volgens de WNT in vier jaar afgebouwd worden naar het dan geldende maximum voor deze grootteklasse corporatie. WNT-verantwoording Per 1 januari 2013 is de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector (WNT) ingegaan. Deze verantwoording is opgesteld op basis van de volgende op De Leeuw van Putten van toepassing zijnde regelgeving: het WNT-maximum voor de woningcorporaties. Het bezoldigingsmaximum in 2016 voor De Leeuw van Putten is (bezoldigingsklasse E). Het weergegeven toepasselijke WNT-maximum per persoon of functie is berekend naar rato van de omvang (en voor topfunctionarissen tevens de duur) van het dienstverband, waarbij voor de berekening de omvang nooit groter kan zijn dan 1,0 fte. Het WNT-maximum voor de leden van Raad van Commissarissen bedraagt voor de voorzitter 15% en voor de overige leden 10% van het bezoldigingsmaximum. Bezoldiging leidinggevende topfunctionaris Naam ir. M.A. de Booij Functie directeur-bestuurder Duur dienstverband / Omvang dienstverband 1 Gewezen topfunctionaris nee Dienstbetrekking ja Bezoldiging Volgens WNT Volgens BW 2:383 Beloning Sociale verzekeringspremies Belastbare onkostenvergoedingen 0 0 Beloning betaalbaar op termijn (pensioen) Totaal bezoldiging Het toepasselijk WNT-maximum bedraagt De overschrijding is conform de aan de WNT gekoppelde overgangsregeling. Gezien het feit dat de arbeidsovereenkomst is afgesloten voor 2011, mogen bestaande afspraken in stand blijven voor een periode van vier jaar na inwerkingtreding van de WNT, waarna in stappen wordt afgebouwd naar de nieuwe norm. Samenstelling van de Raad De heer mr. B.K.A. van Rijsbergen is per 1 februari 2016 voorzitter. Mevrouw P. Legen heeft de functie van vicevoorzitter overgenomen van mevrouw drs. J. Ellenkamp. Mevrouw Ellenkamp heeft in februari 2016 haar functie neergelegd. Naam mr. B.K.A. van Rijsbergen Functie voorzitter Geboortedatum Competenties juridische deskundigheid; governance Nevenactiviteiten partner Van Rijsbergen Plet Advocaten, voorzitter RvC Rabobank Voorne-Putten Rozenburg, bestuurslid Kring Zuid-Holland Zuid Rabobank, lid Beleidsadviescommissie Coöperatie Rabobank, lid RvC Irado N.V. Benoemd op Herbenoemd op - Einde huidige termijn Uiterlijke datum van aftreden Beloning Toepasselijk WNT-maximum

10 Naam mevr. P.A.M. Legen Functie vicevoorzitter Geboortedatum Competenties kennis op het gebied van communicatie Nevenactiviteiten communicatiestrateeg Belastingdienst Benoemd op Herbenoemd op Einde huidige termijn Uiterlijke datum van aftreden Beloning Toepasselijk WNT-maximum Naam drs. K.W. Roodenburg RA Functie commissaris Geboortedatum Competenties financiële deskundigheid, kennis van organisatiekunde Nevenactiviteiten directeur Roodenburg2 Advies, lid RvT Kalsbeek College Woerden, bestuurder Stichting Derdengelden 21st Partners; lid RvT Stichting klachten & geschillen eerstelijnszorg Benoemd op Herbenoemd op Einde huidige termijn Uiterlijke datum van aftreden Beloning Toepasselijk WNT-maximum Naam mr. K.G. Westhoff Functie commissaris / huurdercommissaris Geboortedatum Competenties volkshuisvesting en vastgoedbeheer en -ontwikkeling Nevenactiviteiten adviseur RebelGroup BV, voorzitter investeringscomité SOFIE investeringsfonds Benoemd op Herbenoemd op - Einde huidige termijn Uiterlijke datum van aftreden Beloning Toepasselijk WNT-maximum Naam drs. W. Oving Functie commissaris / huurdercommissaris Geboortedatum Competenties kennis van maatschappelijke ontwikkelingen Nevenactiviteiten bestuurder Accolade Zorggroep, bestuurslid Vereniging Instellingen V&V, lid RvT Stichting Juvent, voorzitter RvC l Escaut Woonservice Benoemd op Herbenoemd op - Einde huidige termijn Uiterlijke datum van aftreden Beloning Toepasselijk WNT-maximum Naam mevr. drs. J.H. Ellenkamp Functie commissaris Geboortedatum Competenties kennis op het gebied van zorg en welzijn Nevenactiviteiten directeur Pameijer, voorzitter RADAR en Art1 Benoemd op Herbenoemd op - Einde huidige termijn Uiterlijke datum van aftreden - Beloning Toepasselijk WNT-maximum Toelichting bij de honorering - De hoogte van de honorering valt binnen het kader van de adviesregeling VTW die wordt onderschreven door Aedes. De Leeuw van Putten past deze regeling expliciet toe. Onafhankelijkheid en integriteit - Bij de nevenactiviteiten is er in geen van de gevallen sprake van tegenstrijdige belangen. - Na benoeming wordt besproken in hoeverre het nieuw benoemde raadslid bijscholing behoeft. Afhankelijk van die behoefte volgt de betrokken commissaris generiek of specifiek opleidingen. - De Raad ziet er op toe dat alle competenties aanwezig zijn en evalueert zichzelf jaarlijks op dat punt. De vereiste competenties - Volkshuisvestelijke deskundigheid - Vastgoedontwikkeling en -beheer - Financiën en control - Juridische zaken - Governance - Maatschappelijke ontwikkelingen Werving en selectie In 2016 zijn drie nieuw commissarissen gestart. Voor alle drie is een openbare selectie met behulp van een extern bureau uitgevoerd. Hierbij is de procedure gevolgd zoals omschreven in het Reglement van de RvC. Op alle drie de commissarissen is een positieve zienswijze door de Autoriteit woningcorporaties afgegeven. Permanente educatie In de Governancecode Woningcorporaties 2015 is opgenomen dat bestuurders van woningcorporaties in drie jaar tijd 108 PE-punten dienen te behalen. Dit is gebaseerd op 108 studiebelastingsuren zoals vastgesteld door de geaccrediteerde opleidingsaanbieder. 8

11 PE-punten behaald door de bestuurder van De Leeuw van Putten, de heer ir. M.A. de Booij: PE-punten 2016 Educatieve bijeenkomst 0 Directiecollege Burgerparticipatie (Avicenna) 2 Masterclass De bestuurder in het krachtenveld van de woningwet (NVBW) 3,5 Training Financieel reglement (Finance Ideas) 0 Masterclass Leiderschap in verandering (Pluspulse en IKOS consult) 0 Bijeenkomst over nieuwe woningwet (Autoriteit woningcorporaties) 4,5 Directiecollege Onrust en onveiligheid (Avicenna) 50 Corporatiebestuurder nieuwe stijl (TIAS) 4 Sessie RvT en MT over governancecode (Allen & Overy) 5 Filosofische trainingsreeks eerste sessie (waarheid) 5 Filosofische trainingsreeks tweede sessie (legitimiteit) 5 NVBW 2-daagse Maastricht 4 Training Marktwaarde (Finance Ideas) 83 Behaald in Behaald in Totaal behaald 2015 / 2016 Intern toezichthouders van corporaties die lid zijn van de Vereniging van Toezichthouders in Woningcorporaties (VTW) dienen in twee jaar tijd 10 PE-punten te behalen. Dit is gebaseerd op 10 studiebelastingsuren zoals vastgesteld door de geaccrediteerde opleidingsaanbieder. PE-punten behaald door de toezichthouders van De Leeuw van Putten: Naam toezichthouder Totaal mr. B.K.A van Rijsbergen n.v.t mevr. P.A.M. Legen drs. K.W. Roodenburg RA mr. K.G. Westhoff n.v.t drs. W. Oving Waarover vergaderde de Raad in 2016? De Raad heeft in 2016 vijf keer vergaderd met de directeur-bestuurder. Bij elke vergadering was het vereiste quorum aanwezig. Geen van de commissarissen is frequent afwezig geweest. De directeur-bestuurder was bij de besloten vergadering niet aanwezig. De volgende documenten zijn goedgekeurd: - Jaarverslag Huurbeleidsplan Jaarplan Begroting Treasury statuut - Treasury jaarplan Bod op de Woonvisie Nissewaard - Statuten - Reglement financieel beheer en beleid - Risicokader - Vrijstellingvoorstel - Integriteitscode - Klokkenluidersregeling - Toezichtskader - Reglement RvC - Inwerkprogramma nieuwe RvC leden - Benoeming en herbenoeming van commissarissen Onderwerpen die aan bod kwamen: - Onderhoudsbegroting Meerjarenvisie Visie op de toekomst / duurzame inzetbaarheid - Actualisatie Strategisch Voorraadbeheer - Huurharmonisatie - Integriteit - Beoordeling van het CFV - Personele ontwikkelingen - Het Platform Wonen en het Platform Zorg en Welzijn - Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) - Woonvisie gemeente Nissewaard - Woonnet Rijnmond (woonruimteverdeling) - Invoering nieuwe Woningwet - Invoering nieuwe Governancecode - Ontwikkelingen bij Aedes - De besluitenlijsten van de directeur-bestuurder - Risicoanalyse van De Leeuw van Putten Naast de formele vergaderingen, hebben de directeur-bestuurder en de voorzitter elkaar meerdere malen informeel gesproken over diverse onderwerpen. Bijeenkomst RvC MT Jaarlijks is er een sessie over een bepaald onderwerp waarbij de voltallige Raad van Commissarissen en het managementteam aanwezig zijn. Afgelopen jaar vond deze bijeenkomst plaats op 24 juni Op deze dag is gesproken over de nieuwe regelgeving en de Governancecode. Er is op specifieke zaken dieper ingegaan waaronder de invulling van de controllerfunctie bij De Leeuw van Putten. De sessie heeft verdere input opgeleverd voor het jaarplan De sessie vond plaats onder leiding van een extern deskundige. Dialoog met belanghebbenden De Raad en het bestuur hebben besproken welke partijen als belanghebbenden worden beschouwd en waarmee regelmatig contact noodzakelijk is. Het bestuur bekijkt periodiek of met alle relevante belanghebbenden regelmatig contact is en of er overleg wordt gevoerd. Discussies over legitimiteit en maatschappelijk presteren vragen om een duidelijke dialoog met belanghebbenden. Belangrijk punt hierbij is de nadrukkelijke positionering van De Leeuw van Putten als woningcorporatie die haar maatschappelijke taak met aandacht en overtuiging invult, midden in de lokale samenleving staat en aanspreekbaar is. De Raad is hierbij op verschillende tijdstippen en manieren nadrukkelijk betrokken geweest. Met de volgende belanghebbenden is De Leeuw van Putten regelmatig in gesprek: - overheid (college van B&W, gemeenteraad, raadsfracties, ambtenaren) - klanten (huurdersvereniging, bewonerscommissies) - zorg en welzijnsorganisaties (Careyn, Stichting Welzijn Ouderen, Humanitas, Pameijer, Flexus, Stichting Zuidwester, Timon) - marktpartijen (lokale makelaars, bouwers en ontwikkelaars) - belangenorganisaties (Dress for Success) - collega-corporaties - politie Tijdens het functioneringsgesprek met de directeur-bestuurder wordt expliciet stilgestaan bij de relaties met de belanghebbenden. Waardering en visitatie Naast het gesprek met de directeur-bestuurder over de contacten met belanghebbende partijen wordt ook direct overleg gevoerd met de belangrijkste belanghebbende: de Huurdersvereniging Leeuw van Putten. Daarbij wordt aan de huurdersvereniging een oordeel gevraagd over het 9

12 functioneren van De Leeuw van Putten. Bij de vierjaarlijkse visitatie is dit ook nadrukkelijk een punt waarop wordt beoordeeld. Huurdersvereniging Eenmaal per jaar heeft een delegatie van de Raad samen met de directeur-bestuurder een overleg met het bestuur van de huurdersvereniging. Doel is om uit de eerste hand te horen hoe de samenwerking en het overleg wordt ervaren. Er is onder andere gesproken over de invoering van de nieuwe woningwet, de prestatieafspraken en het huurbeleidsplan. Ook is de mening van de huurdersvereniging over het functioneren van De Leeuw van Putten in Spijkenisse gevraagd. Geconcludeerd kan worden dat de samenwerking door partijen als positief wordt ervaren. De huurdersvereniging is tevreden met de wijze waarop De Leeuw van Putten voor haar huurders zorgt en over de wijze waarover overleg wordt gevoerd met de huurdersvereniging. Ondernemingsraad Eenmaal per jaar hebben de voorzitter en de vicevoorzitter overleg met de ondernemingsraad. Tijdens dat overleg komen verschillende aspecten aan de orde zoals scholing, werksfeer en de leeftijdsopbouw van de organisatie. Dit gesprek wordt als informatief ervaren door partijen. De ondernemingsraad waardeert het zeer dat zij ook de leden van de Raad als persoon kennen en weten dat die benaderbaar zijn door hen mocht dat wenselijk zijn. Er is ook gesproken over ieders rolinvulling en wat dat bijdraagt aan de maatschappelijke taak van De Leeuw van Putten. Integriteit De Raad is zich bewust van het belang van integriteit binnen De Leeuw van Putten. Niet uitsluitend voor de organisatie zelf, maar voor de hele sector kan het niet op orde hebben van de integriteit verstrekkende gevolgen hebben. Vanuit de eigen verantwoordelijkheid heeft de Raad een aantal zaken geregeld, die een relatie hebben met de integriteit. In het reglement van de Raad van Commissarissen is expliciet vermeld, wat de kaders zijn waarbinnen de bestuurder beslissingen mag nemen en waarvoor toestemming van de Raad is vereist. In 2016 is dat verder vormgegeven in de nieuwe statuten en het Reglement Financieel Beheer en Beleid. In 2016 zijn geen schendingen van integriteit gemeld. De commissarissen verklaren expliciet als Raad en elk lid afzonderlijk dat zij bij hun functioneren de regels van integriteit, zoals verwoord binnen de Governancecode hanteren. Zij zijn dus volledig onafhankelijk in hun handelen. De statuten worden consequent nageleefd, evenals de maximale zittingstermijnen voor leden van de raad. Bij werving van een nieuw lid van de Raad, wordt gekeken naar mogelijke belangenverstrengeling. De werving van een nieuwe commissaris vindt openbaar plaats. Door de open gesprekken met de huurdersvereniging, de OR en de sessie met het voltallige MT, is er bovendien alle ruimte om uit de eerste hand te horen en zien hoe de corporatie functioneert en hoe de directeur-bestuurder zijn taak invult. De organisatie beschikt over een integriteitscode en een klokkenluidersregeling. Daarnaast is er een klachtencommissie. In dit jaarverslag staat er geen samenvatting van de ingediende klachten, aangezien er in 2016 geen enkele klacht is ingediend. Dat is voor het eerst in het bestaan van De Leeuw van Putten. Zelfevaluatie van de Raad Op 20 september 2016 heeft de Raad tijdens een besloten vergadering een zelfevaluatie uitgevoerd. Eens per twee jaar wordt dat gedaan onder onafhankelijke begeleiding. In 2016 is de zelfevaluatie zonder begeleiding uitgevoerd, aangezien drie van de vijf leden nog geen jaar zitting hadden in de RvC. Besloten is dan ook om de begeleiding voor 2017 in te plannen. Conclusies van de zelfevaluatie zijn: - De wijze van informeren, werken en samenwerken (onderling en met de directeur-bestuurder) is zeer goed. - Extern ingehuurde deskundigheid heeft de Raad ondersteund bij de toezichtstaken - De kernfunctie werkgeversrol en toezichtsrol wordt goed ingevuld. - Met deskundigheidsbevordering en persoonlijke ontwikkeling wordt bewust gewerkt aan de eigen rol. - Er ontbreken geen essentiële deskundigheden. De nieuwe leden hebben het inwerkprogramma gevolgd op gebieden waar kennishiaten waren. - Er is expliciet aandacht besteed aan en overleg gevoerd met belanghebbenden. - Er zijn met de directeur-bestuurder afspraken gemaakt om met name de klankbordrol goed in te vullen. Risicobeheersing Toezicht op risico s De Raad houdt in het licht van de maatschappelijke doelen van de corporatie specifiek toezicht op alle inspanningen om risico s inzichtelijk te maken en te beheersen. Het bestuur verschaft de Raad alle relevante informatie ten behoeve van (het toezicht op) de risicobeheersing. Het bestuur brengt de risico s die verband houden met de activiteiten van de woningcorporatie in kaart, hanteert een inzichtelijk beleid voor het beheersen van die risico s en verantwoordt zich hierover in het jaarverslag. Daarbij gaat het in ieder geval over het opdrachtgeverschap van corporaties, het sluiten van contracten, samenwerkingsverbanden en/of grote transacties met derden. In 2016 is het risicoprofiel in kaart gebracht op basis van de criteria van het WSW. Dit is gedaan onder begeleiding van een externe deskundige. Conclusie is dat De Leeuw van Putten veel aandacht besteed aan risicomanagement en risicobeheersing. De Leeuw van Putten actualiseert jaarlijks haar strategisch voorraadbeleid om zodoende zicht te houden op de verhuurbaarheidsrisico s van haar bezit. Zij heeft voor alle werkprocessen uitgebreide procedurebeschrijvingen. Er worden interne controles uitgevoerd of de werkorganisatie zich houdt aan de vastgestelde procedures. De kwaliteit van de interne organisatie wordt gevolgd door de controle van de accountants. Verder monitort De Leeuw van Putten haar financiële risico s door scenario s op te stellen. De liquiditeitsrisico s, renterisico s, financieringsrisico s, tegenpartijrisico s worden via de treasurycommissie gemonitord. Voorts brengt De Leeuw van Putten aan de hand van het model van het ILT (macro-economisch, marktrisico en operationeel) haar risico s in beeld. Op basis hiervan berekent zij een minimaal weerstandsvermogen. Er is niet consequent sprake van een Three Lines of Defence, omdat dit moeilijk gerealiseerd kan worden binnen een relatief kleine corporatie. Er is wel sprake van strikte functiescheiding en het 4-ogen principe wordt toegepast zoals bij de mandatering van betalingen. Het is prijzenswaardig dat een relatief kleine corporatie niet alleen zoveel aandacht besteed aan risicomanagement, maar ook hier veel activiteiten in onderneemt. Zo worden de risico s in de meerjarenvisie beschreven. Ze worden echter nog niet jaarlijks gemonitord. De cultuur is risicomijdend te noemen. De Raad van Commissarissen wordt voldoende betrokken bij het risicomanagement. Het risicomanagement kan nog wel verbeterd worden. Zo zullen activiteiten op het gebied van risicomanagement van strategische risico s de komende jaren uitgebreid worden met behulp van een nieuw op te zetten assetmanagementmodel. De Leeuw van Putten heeft een lage risicobereidheid, maar is bereid aanvaardbare risico s te nemen bij het uitvoeren van haar kerntaak. Risico s die niet samenhangen met kernactiviteiten, vermijden we in beginsel. 10

13 Verbindingen De Leeuw van Putten heeft geen verbinding met een naamloze vennootschap (nv) of besloten vennootschap (bv). Ook is er geen verbinding met een zogeheten samenwerkingsvennootschap. Een samenwerkingsvennootschap is een tussen corporaties aangegane samenwerking in de vorm van een commanditaire vennootschap (cv) of vennootschap onder firma (vof). Wel participeert De Leeuw van Putten in de onderstaande organisaties: Verenigingen van Eigenaren De Leeuw van Putten neemt als mede-eigenaar in 30 Verenigingen van Eigenaren deel. Daardoor worden er voor ruim 106 particuliere appartementen beheersactiviteiten verricht. Maaskoepel De Leeuw van Putten is aangesloten bij de Maaskoepel, federatie van woningcorporaties in de regio Rotterdam-Rijnmond. De federatie behartigt belangen van de woningcorporaties op regionaal niveau. De directeur-bestuurder vertegenwoordigt ons in de federatieraad. Via het lidmaatschap van Maaskoepel zijn wij ook partner in de woonruimteverdeling binnen de regio (Woonnet Rijnmond). Aedes De Leeuw van Putten is lid van Aedes, de branchevereniging van woningcorporaties. Zij behartigen de belangen van hun leden en geven advies en informatie over sociale woningbouw. De directeur-bestuurder is lid van de commissie van beroep. Deze commissie behandelt klachten van leden die menen dat zij onterechte geroyeerd zijn door Aedes. Deze commissie heeft in 2016 geen klachten in behandeling genomen. Intern toezicht Het interne toezicht voldoet aan de volgende aspecten van de Governancecode: - Er is een scheiding tussen de verantwoordelijkheden van het bestuur en het toezichthoudend orgaan. - De Raad beoordeelt periodiek haar eigen functioneren en dat van het bestuur. - De aaneengesloten termijn dat de leden lid van de Raad van Commissarissen mogen zijn, is maximaal twee termijnen van vier jaar. De speerpunten in 2016 De Raad spreekt haar waardering uit over de wijze waarop de nieuwe woningwet is geïmplementeerd in de organisatie en de wijze waarop de Raad daarbij is betrokken. De Raad heeft geconstateerd dat de directeur-bestuurder twee belangrijke lijnen naar de toekomst heeft uitgezet. De visie op het bezit over de lange termijn en de duurzame inzetbaarheid van het personeel. De Raad heeft waardering voor het feit dat de organisatie zich toekomstgericht ontwikkelt en stemt in met de voorgestelde koers. Tot slot Namens alle leden van de Raad van Commissarissen van De Leeuw van Putten spreek ik mijn waardering uit over de inzet van alle medewerkers en andere betrokkenen. mr. B.K.A. van Rijsbergen, voorzitter Spijkenisse, 23 juni 2017 Stekademy De Leeuw van Putten is lid van Stekademy, een samenwerkingsverband voor kennisdeling en ontwikkeling. Toezicht op de organisatie De interne controle registreert of de werkorganisatie zich houdt aan de vastgestelde procedures. Daarnaast wordt de kwaliteit van de interne organisatie gevolgd door een controle van de accountant. De accountant heeft de beoordeling van de administratieve organisatie en interne beheersing uitgevoerd op de noodzakelijke onderdelen. Hierover is gerapporteerd naar het bestuur en naar de Raad. De conclusie is dat de Raad in 2016 adequaat toezicht heeft kunnen houden op de interne risico- en controlesystemen. Controle door accountant De Leeuw van Putten heeft geen leningen verstrekt aan de leden van de Raad van Commissarissen of aan het eigen personeel. Met Baker Tilly Berk N.V. spraken wij over de jaarrekening, de interne verslaglegging, het interne beheersingsysteem en het accountantsverslag. Het controleverslag over het jaarverslag van 2016 hebben wij in een vergadering met de accountant van Baker Tilly Berk N.V. besproken. Daarnaast heeft eenmaal separaat overleg plaatsgevonden tussen de accountant en een lid van de Raad, zonder dat de bestuurder daarbij aanwezig was. Functioneren van de accountant Het contract met Baker Tilly Berk N.V. is verlengd. Elk jaar beoordeelt de Raad het functioneren van de accountant. Minimaal één keer in de vier jaar vindt een grondige beoordeling plaats. Hierbij wordt de procedure gevolgd zoals omschreven in het Reglement van de RvC. Ook aan andere accountants wordt dan gevraagd om een offerte uit te brengen. Dit gaat voor het jaar 2017 gebeuren. De Raad concludeert dat de accountant in 2016 goed heeft gefunctioneerd. 11

14 Hoofdstuk 3 Woningvoorraad 3.1 Onze voorraad De woningen Het aantal woningen aan het begin van 2016 bedroeg eenheden. Er zijn in het verslagjaar geen woningen verkocht, gesloopt of bezwaard. Eind 2016 is ons woningbestand dan ook gelijk aan De overige panden In 2016 zijn er geen commerciële objecten verkocht of aangekocht. Wij zijn wel bereid om onze bedrijfsruimten te verkopen. Dit vanwege het risico in deze krimpende markt. Daarnaast behoren bedrijfsruimten tot het niet-daeb gedeelte. Eind 2016 bezaten wij: - 49 garages - 16 commerciële objecten - 6 maatschappelijke objecten De woningen naar woningtype en huurklasse Huurprijsklassen Meergezinswoningen Meergezinswoningen Eengezinswoningen Senior- Totaal zonder lift met lift eengezinswoningen Goedkoop Betaalbaar Bereikbaar Vrije sector Totaal Tabel: De samenstelling van ons woningbezit op 31 december Goedkoop Sociale huurwoningen voor jongeren met een huurprijs t/m 409,92. Betaalbaar Sociale huurwoningen met een huurprijs vanaf 409,92 tot aan de aftoppingsgrenzen van 586,68 en 628,76. Bereikbaar Sociale huurwoningen met een huurprijs vanaf de aftoppingsgrenzen van 586,68 en 628,76 tot aan de maximale huurgrens voor huurtoeslag van 710,68. Vrije sector Vrije sector huurwoningen met een huurprijs boven de maximale huurgrens voor huurtoeslag van 710,68. Tabel: Huur gerelateerde parameters Strategisch voorraadbeheer Scenario s voor De Leeuw van Putten Onder begeleiding van Ecorys hebben RvC en MT samen in een aantal sessies verschillende scenario s besproken voor de toekomt van De Leeuw van Putten. De uitkomst daarvan is meegenomen in de verdere ontwikkeling van het strategisch voorraadbeheer. Ook de punten uit het visitatierapport zijn meegenomen. Met het bureau FM Consultants is vervolgens een nieuw strategisch voorraadbeheer opgesteld. Dit rapport is in de tweede helft van 2016 opgeleverd. Een nieuw strategisch voorraadbeheer Alle woningcomplexen zijn geïnventariseerd en beoordeeld op basis van de productkwaliteit, de marktkwaliteit en de financiële kwaliteit. Deze inventarisatie is vastgelegd in een complexenoverzicht. Met kennis van de complexen zijn de woningen beoordeeld op hun toekomstwaarde. Hierbij hebben we ons zelf de vraag gesteld of de woningen in het betreffende complex over ongeveer twintig jaar nog steeds goed verhuurbaar zijn. Aansluitend hebben we in beeld gebracht welke (strategische) maatregelen binnen vijf à tien jaar nodig zijn om die goede verhuurbaarheid vast te houden of te bereiken. Strategieën Per complex is de strategie geactualiseerd. Afhankelijk van de beoordeling van het complex is een van de volgende twee strategieën gekozen: - Strategie doorexploiteren; het doorexploiteren van de woningen voor minimaal 20 jaar. - Strategie instandhouding; het doorexploiteren van de woningen voor 15 tot 20 jaar tot aan herstructurering of (hoog)renovatie. Wij hebben in 2016 geen woningen die een kortere levensduur dan 15 jaar hebben. De strategie verkoop is vanuit de portefeuillestrategie (het volkshuisvestelijke kader) niet gewenst. Bij de strategie doorexploiteren voor minimaal 20 jaar is het eindjaar een theoretisch en administratief gegeven. Bij het beheer van de woningen gaan we er vanuit dat het eindjaar niet de sloop van het complex of een renovatie betekent. Het complex wordt normaal door geëxploiteerd tot een andere strategie wordt gekozen. Bij de strategie instandhouding is het eindjaar exploitatie een indicatie van het daadwerkelijk eindjaar. Vijf jaar voor het geplande eindjaar stellen we een startnotitie op waarin de verwachte herstructurering (sloop, renovatie) wordt bevestigd en wordt geconcretiseerd. Vanuit de complexanalyse is geconcludeerd dat bijna alle woningen nog voldoende toekomstwaarde hebben om nog minimaal 20 jaar door te exploiteren. In totaal gaat het om woningen. Voor 69 woningen is bepaald dat de toekomstwaarde mogelijk beperkt is tot ca. 15 jaar. Het betreft twee complexen. 12

15 De gewenste portefeuille (beschikbaarheid) De berekende vraag naar sociale huurwoningen in 2030 is voor Spijkenisse tot woningen groot. Deze woningen zijn beschikbaar voor de doelgroep (tot ) en voor 10% huishoudens met een hoger inkomen. Hierbij is rekening gehouden met het door ons gekozen scenario: een economische groei en corporaties met een beperkte rol. Het toekomstige aanbod wordt met de huidige verkoop- en herstructureringsplannen ongeveer sociale huurwoningen groot. De berekende vraag en het aanbod is hiermee in evenwicht met elkaar. Onze woningvoorraad draagt bij aan het berekende evenwicht in de vraag- en aanbodverhoudingen. Hierbij is er van uitgegaan dat de huidige omvang van onze portefeuille gehandhaafd blijft. Dit uitgangspunt wordt gecontinueerd. De gewenste portefeuille (betaalbaarheid) Voor Spijkenisse is het aandeel sociale huurwoningen met een (streef) huur tot de eerste aftoppingsgrens ( 586,68) gelijk aan het gewenste aandeel van 62%. Het aandeel sociale huurwoningen met een huur tot de tweede aftoppingsgrens ( 628,76) ligt met 77% onder het gewenste aandeel van 80%. In aantallen is dit een tekort van 325 betaalbare sociale huurwoningen en een overschot van 325 duurdere huurwoningen (tussen 628,76 en 710,68). Bij de aanname dat wij onze huurniveaus van de woningen willen laten aansluiten bij de gewenste aantallen betekent dit een berekend tekort van 375 betaalbare huurwoningen: woningen met een huur tot de eerste aftoppingsgrens ( 586,68); dit tekort wordt gecompenseerd door de andere twee corporaties woningen met een huur tussen de eerste en tweede aftoppingsgrens; dit is een groot deel van het tekort van 325 woningen voor geheel Spijkenisse. De Leeuw van Putten bepaalt in haar strategisch voorraadbeleid bij welke woningen het huurniveau kan worden aangepast om zo meer betaalbare woningen aan te kunnen bieden. Dat wordt in het huurbeleid voor 2017 meegenomen. De gewenste portefeuille (duurzaamheid) We hebben er voor gekozen om de gewenste duurzaamheid van onze woningen uit te drukken in de onderhoudskwaliteit, de energetische kwaliteit en de functionele kwaliteit. Onderhoudskwaliteit Ruim 60% van ons bezit (2.388 woningen) is in de jaren 1980 en 1981 gebouwd. En nog eens 28% (1.088 woningen) zijn gebouwd tussen 1982 en Deze woningen zijn nu 25 tot 35 jaar oud en nog relatief jong. Het risico van gelijktijdigheid van de technische veroudering is beoordeeld. Bij de analyse van de bouwdelen van de complexen en de Meerjarenonderhoudsplanning zien en verwachten we geen pieken in de onderhoudsopgaven voor de komende 25 jaar. Energetische kwaliteit Wij onderschrijven het Convenant Energiebesparing waarin de corporatiesector ten minste 20% reductie op CO2 bespaart in de periode Eind 2016 heeft ons woningbezit gemiddeld het energielabel C. Inhoudelijk geven we op drie manieren praktisch vorm aan de duurzaamheidopgave: - We zetten ons bestaand beleid door waar we bij planmatig onderhoud kiezen voor energiezuinige systemen en materialen. Waar nodig voeren we energetische maatregelen door zoals het aanbrengen van dubbel glas en dakisolatie; - We onderzoeken de mogelijkheden om op korte termijn ( ) zonnepanelen te plaatsen op de daken van woongebouwen voor besparing op het elektriciteitsverbruik van gemeenschappelijke ruimten; - We spreken de intentie uit om op termijn (vanaf 2020) zonnepanelen aan te bieden aan bewoners. Functionele kwaliteit Wij zetten in op de kwaliteiten met betrekking tot de toegankelijkheid tot en ook in de woning en de mate waarin in de woning zorg geboden kan worden (zorggeschiktheid). Op basis van deze kwaliteiten is voor ieder complex bepaald in hoeverre hieraan wordt voldaan. Het uitvoeren van de werkzaamheden doen we vraaggestuurd of bij mutatie. Uitgangspunten zijn: - Bijzondere doelgroepen huisvesten tussen andere doelgroepen. - Het langer thuis laten wonen van ouderen met een lichte zorgvraag. - Aanbieden van alternatieve woonvormen, zoals een kangoeroewoning. - Het huisvesten van kwetsbare huurders in seniorenwoningen. - Het aanbrengen van een (tweede) toilet op de slaapverdieping. Uitkomsten strategisch voorraadbeleid Met kennis van de complexen zijn de woningen beoordeeld op hun toekomstwaarde. Hierbij hebben we ons zelf de vraag gesteld of de woningen in het complex over ca. twintig jaar nog steeds goed verhuurbaar zijn. Aansluitend hebben we in beeld gebracht welke (strategische) maatregelen binnen vijf à tien jaar nodig zijn om die goede verhuurbaarheid vast te houden of te bereiken. De strategische maatregelen zijn onderverdeeld naar: - Extra (groot) onderhoudsingrepen, zoals het vervangen van kozijnen of het verhelpen van wateroverlast in achtertuinen. - Energetische ingrepen, zoals het aanbrengen van zonnepanelen op een aantal appartementencomplexen. - Maatregelen om de woonkwaliteit te verbeteren, zoals het opplussen van woningen of het aanbrengen van een tweede toilet. - Maatregelen om de leefbaarheid te verbeteren, zoals het verbeteren van de uitstraling. De totale kosten / investeringen van deze strategische maatregelen zijn voor de periode 2017 t/m 2021 geraamd op Dit is een bedrag van gemiddeld 160 per woning per jaar. Marktpositiesignalering Met onze marktpositiesignalering houden wij de mutatiegraad en de acceptatiegraad van onze woningen in de gaten. Dit actualiseren wij jaarlijks. Hiermee zien we wat het verloop is en hoe makkelijk wij een leeg gekomen woning weer verhuren. Door deze gegevens elk jaar in beeld te brengen kunnen wij trends signaleren en ons tijdig voorbereiden als er vanuit de marktpositie ingrepen vereist zijn in een complex. Begin 2016 is de laatste actualisatie uitgevoerd. De verhuurbaarheid van onze woningen is nog steeds goed. We hebben geen structurele leegstand, allen mutatieleegstand. Ondanks de goede verhuurbaarheid zijn er wel enkele woningtypen waar op extra op letten. Dit zijn de meergezinswoningen zonder lift. Daarnaast hebben ook de seniorencomplexen (meergezinswoningen met lift) onze aandacht. In voorgaande jaren was er voor deze seniorcomplexen minder belangstelling. Deze complexen hebben onze aandacht vanwege dalende belangstelling. De mutatiegraad is niet zorgwekkend. Een risico voor ons is als er voor een geadverteerde woning minder dan 10 belangstellenden zijn of als de mutatiegraad boven de 15% komt. Vanwege het passend toewijzen moeten wij wel opletten of we genoeg belangstelling houden voor onze woningen in het bereikbare deel (woningen boven de aftoppingsgrenzen tot aan de sociale huurgrens). 13

16 3.3 Nieuwbouwprojecten Risicobeheersing Onze vernieuwingsopgave We zien onze vernieuwingsopgave verder in de tijd liggen. Ongeveer vanaf 2025 zullen er kansen zijn om onze voorraad deels te vernieuwen. Dat zal niet gaan om uitbreiding van de sociale huurvoorraad, maar om vervanging. De gemeentelijke woonvisie laat een gewenste koers zien, waarbij de sociale huurvoorraad afneemt. Onze collega corporaties zorgen voor deze afname. Ons marktaandeel kan daardoor gelijk blijven. Strategisch voorraadbeheer Met ons nieuwe strategisch voorraadbeheer bereiden wij ons voor op de toekomst. De keuzes zijn gemaakt. Alle maatregelen die wij in ons bezit willen nemen zijn financieel doorgerekend en in onze financiële meerjarenprognose opgenomen. Jaarlijks actualiseren wij de marktpositiesignalering. Zo signaleren wij vroegtijdig of er ingrepen nodig zijn om de verhuurbaarheid van een complex te waarborgen. Nieuwbouw binnen de gemeente Spijkenisse zal op termijn te maken krijgen met bevolkingskrimp. Toch worden er nog enkele uitbreidingslocaties bebouwd de komende jaren. Er is een risico dat teveel nieuwbouw ten koste zal gaan van de verhuurbaarheid van de bestaande bouw. Dat kan binnen onze voorraad zorgen voor vraaguitval bij sommige complexen. Dat risico houden wij in de gaten met onze structurele marktpositiesignalering. Beheer van Rokade Wij hadden een overeenkomst met de gemeente Nissewaard om 93 onverkochte appartementen in het gebouw met de naam Rokade te beheren. Tegen een vergoeding voerden wij het sociale en technische beheer uit van deze woningen. Het beheer van de toren Rokade was goed geïmplementeerd in onze organisatie. Door de invoering van de nieuwe woningwet werden wij gedwongen om het complex Rokade terug te geven aan de gemeente. Het beheer daarvan is namelijk niet meer toegestaan. In 2016 hebben wij dit geregeld met de gemeente. De gemeente heeft een partij gevonden die het beheer zal overnemen van ons. In goed overleg hebben wij afspraken gemaakt voor de overdracht van de relevante gegevens voor het beheer. De overdracht van het beheer vond plaats per 1 januari In het eerste kwartaal van 2017 zullen wij nog wel de afrekening van de servicekosten uitvoeren. Nieuwbouwprojecten De kans dat er zich de komende jaren mogelijkheden aandienen voor nieuwbouw van sociale huurwoningen is minimaal. Mochten die kansen er wel komen, dan zal zeker gekeken worden hoe wij dat managen. De enkele nieuwbouwprojecten van de afgelopen jaren zijn ook op risico s beoordeeld. Nieuwbouwprojecten brengen altijd risico s met zich mee. Ons investeringsstatuut geeft een breed en transparant beoordelingskader om op verantwoorde wijze beslissingen te kunnen nemen ten aanzien van nieuwbouwkeuzes. 14

17 Hoofdstuk 4 Verhuur van woningen 4.1 Doelstellingen en beleid Doelstellingen Wij hebben ons ten aanzien van de verhuur van woningen de volgende doelen gesteld. - Wij bewaken het aantal mutaties en het aantal reacties op de woonkrantadvertenties, om vroegtijdig marktontwikkelingen te signaleren. - Wij sturen op de sociale huurgrens. Wij zorgen ervoor dat onze voorraad sociale huurwoningen zoveel als mogelijk in stand wordt gehouden. - Wij harmoniseren huurprijzen bij mutatie in bepaalde delen van ons bezit. - Ons huurbeleid is niet bezitsbreed gelijk. - De jaarlijkse huurverhoging wordt bepaald op basis van de ruimte die de overheid biedt en ons bedrijfsbelang op de lange termijn. Huurbeleid van de overheid Het kabinet wil dat er meer sociale huurwoningen beschikbaar komen voor lagere inkomensgroepen. Daarom waren er ook in 2016 hogere percentages vastgesteld voor de maximale huurverhoging voor middeninkomens en hogere inkomens. Het kabinet wilde hiermee de doorstroming van hogere inkomensgroepen uit de sociale huurwoningen stimuleren en daardoor het scheefhuren tegengaan. De maximale huurverhoging per 1 juli ,1% voor inkomens tot ,6% voor inkomens tussen en ,6% voor inkomens boven De bovenstaande huurverhoging gold alleen voor bewoners van gereguleerde woningen (sociale huurwoningen). Bij geliberaliseerde huurwoningen (vrije sector) was er geen maximumpercentage waarmee de huur mag stijgen. De maximale huurprijsgrens De nieuwe huurprijs kan door de jaarlijkse huurverhoging nooit hoger zijn dan de maximale huurprijsgrens van de woning. De maximale huurprijsgrens van een woning is afhankelijk van de kwaliteit van de woning. Het puntensysteem (ook wel woningwaarderingsstelsel genoemd) bepaalt de kwaliteit van een woning. De maximale huurprijsgrens is per 1 januari 2016 gestegen met 0,6%. Het effect van een hogere huurverhoging dan deze aanpassing van 0,6% is dat alle gereguleerde huurwoningen qua huurprijs dichter bij de maximale huurprijs komen te liggen. De maximale huursomstijging in 2016 De maximaal toegestane huursomstijging per corporatie in 2016 bedroeg 1 procent (0,6% inflatie + 0,4%). Ons huurbeleid in 2016 Wij hechten veel waarde aan het in stand houden van onze sociale voorraad. Dat is ook vastgelegd in onze meerjarenvisie. Als door de geplande huurverhoging woningen boven de sociale huurgrens van 710,68 dreigen te komen, dan worden die desbetreffende huren afgetopt. Dat wil zeggen: teruggebracht naar een huurprijs onder de 710,68. Aftopping vindt ook plaats als de huur boven 100% van de maximale huurprijs dreigt te komen. Een aantal woningen heeft een huur die dicht bij de sociale huurgrens of dicht bij de 100% ligt. Deze normbedragen worden met 0,6% opgehoogd. Bij een huurverhoging van 1,0% kunnen dus een aantal huren de grenzen overschrijden en worden dus afgetopt. Naast bovenstaande afwegingen, hebben wij ook naar de inkomensafhankelijke huurverhogingen gekeken. Wij hebben in onze meerjarenvisie geconstateerd dat het wegjagen van huurders met een hoger inkomen in principe op de lange termijn zal leiden tot segregatie. Dat vinden wij geen goede ontwikkeling. Ook zien wij dat het voor veel huurders niet mogelijk is om te verhuizen. Hogere huurverhogingen zullen dus eerder leiden tot hogere lasten en niet tot meer mutaties. Wij zien dat veel huishoudens het financieel moeilijk hebben gekregen. Wij hebben dan ook besloten om de mogelijke extra huurverhoging niet door te voeren, maar alle huurders een basis huurverhoging van 1,0% te geven. De huurbrieven zijn allemaal verzonden voor 1 mei De huurverhoging op 1 juli 2016 was bij ons gemiddeld 1,0%. Jaar Landelijk De Leeuw van Putten ,4% 2,4% ,1% 1,1% ,5% 1,6% ,4% 2,5% ,2% 1,2% ,3% 1,3% ,2% 2,3% ,2% 4,3% ,0% 4,3% ,9% 2,4% ,0% 1,0% Tabel: Huurverhogingen (gemiddeld) Huurharmonisatie bij mutatie De Leeuw van Putten matigt haar huurbeleid zoveel als verantwoord is. Maar voor de lange termijn moeten wij zorgdragen voor een verantwoorde financiële positie. Gezien onze financiële positie, onze plannen voor de toekomst en de vele heffingen, passen wij binnen de complexen waar dat markttechnisch verantwoord is huurharmonisatie bij mutatie toe. Het uitgangspunt is om de huurprijzen te harmoniseren naar 80% van de maximale huurprijs. Wanneer woningen door de harmonisatie boven de sociale huurgrens uitkomen, wordt de huurprijs afgetopt tot aan de sociale huurgrens. Vanuit markttechnische overwegingen kan hier van worden afgeweken. Per complex is bekeken bij welke woningen harmonisatie mogelijk is. Pas op het moment dat de huurder gaat verhuizen komt de huurharmonisatie aan de orde. Voor zittende huurders verandert er dus niets. Nieuwe huurders krijgen, wanneer het om een voor huurharmonisatie aangewezen woning gaat, een huurcontract aangeboden met een nieuwe huurprijs die gelijk is aan 80% van de maximale huurprijs. Het kan dus voorkomen dat er huurders naast elkaar in dezelfde type woning wonen en dat de huurprijs verschillend is. 15

18 Bod op de woonvisie van de gemeente De woonvisie van de gemeente Nissewaard is in maart 2016 verschenen. Op basis van deze woonvisie hebben wij een bod (een overzicht van voorgenomen werkzaamheden) opgesteld. Daarbij hebben wij de Huurdersvereniging LvP betrokken zodat hun inbreng en betrokkenheid gewaarborgd is. Het bod geeft een beeld van onze activiteiten voor het komende jaar met een doorkijk naar de vier jaren daarna. De volgende onderwerpen zoals omschreven in het BTIV zijn opgenomen: - Voornemens met betrekking tot nieuwbouw of aankoop van sociale huurwoningen. - De gewenste ontwikkeling van de woningvoorraad (onder andere verkoop van bezit door de corporatie en liberalisatie van woningen). - Betaalbaarheid en bereikbaarheid van de woningvoorraad. - De huisvesting van specifieke doelgroepen. - De kwaliteit en duurzaamheid van de woningvoorraad en de woonomgeving. - Investeringen in leefbaarheid en maatschappelijk vastgoed voor zover die tot het werkterrein van corporaties behoren. De minister heeft daarnaast prioriteiten binnen de sociale huisvesting benoemd, waarvan corporaties geacht worden deze in hun bod op de woonvisie te betrekken. Voor de periode zijn dat: - Betaalbaarheid en beschikbaarheid voor de doelgroep. - Realiseren van een energiezuinige sociale huurwoningvoorraad conform de afspraken in het Nationaal Energieakkoord en het Convenant Energiebesparing Huursector. - Huisvesten van urgente doelgroepen. - Realiseren van wonen met zorg en ouderenhuisvesting in verband met langer zelfstandig wonen. Uit dit overzicht van voorgenomen werkzaamheden heeft de gemeente Nissewaard kunnen afleiden welke werkzaamheden wij op het grondgebied van de gemeente willen uitvoeren, en welke bijdrage daarmee is beoogd aan de uitvoering van het volkshuisvestingsbeleid zoals opgesteld in de woonvisie. Dit overzicht heeft betrekking op de eerstvolgende vijf kalenderjaren. Op basis van dit bod op de woonvisie zijn wij in overleg getreden met de gemeente en de Huurdersvereniging LvP om tot prestatieafspraken te komen. Prestatieafspraken Op 1 december 2016 hebben wij met de andere lokale woningcorporaties, de verschillende huurdersorganisaties en de gemeente Nissewaard nieuwe prestatieafspraken ondertekend. Deze prestatieafspraken geven aan welke bijdrage de verschillende partijen in 2017 leveren aan het woonbeleid van in de gemeente, gebaseerd op de woonvisie Nissewaard Woont. Er is overeenstemming bereikt over de beschikbaarheid, de kwaliteit (onderhoud en duurzaamheid) en de betaalbaarheid van (huur)woningen, over wonen met zorg en over leefbaarheid en veiligheid. Als gevolg van de nieuwe woningwet was het de eerste keer dat ook de huurdersorganisaties deelnamen in het maken van de prestatieafspraken. Wonen met zorg en ondersteuning is een belangrijk punt binnen de afspraken. Op het gebied van leefbaarheid en veiligheid is afgesproken dat de huidige aanpak de komende jaren wordt voortgezet. Dit betekent onder andere dat de partijen onverminderd blijven samenwerken om woonoverlast tegen te gaan. Daarnaast blijft er actief ingezet worden op inbraakpreventie, maar bijvoorbeeld ook op tuinonderhoud van bewoners. Ook de extra inzet voor Spijkenisse-Zuidwest en het kerngericht werken blijven in stand. Als laatste kan duurzaamheid genoemd worden. Afgesproken is dat gemeente en woningcorporaties een projectteam gaan opzetten dat zich gaat richten op een verdere verduurzaming van de sociale woningvoorraad. Actualiseren huurcontracten en huurvoorwaarden In het kader van de wijzigingen door de invoering van de nieuwe woningwet zijn wij ook gestart met het actualiseren van de huurovereenkomsten en de algemene huurvoorwaarden. Met behulp van onze advocaat hebben we nieuwe versies opgesteld. De belangrijkste wijzigingen zijn: - Opzegging per dag per kalendermaand - Toestemming uitwisselen gegevens bij noodzaak - Boetebeding Hennep - Maximering algemeen boetebeding Onze Huurdersvereniging LvP heeft hierover gekwalificeerd adviesrecht. Wij bespreken deze documenten met hen en wachten het advies af. De opzegging per dag is reeds ingevoerd met ingang van 1 januari Doelgroepen Toewijzingen aan de DAEB doelgroep Ook in 2016 moeten wij ten minste 90 procent van de vrijkomende sociale huurwoningen toewijzen aan de doelgroep. Ten minste 80 procent van de vrijkomende sociale huurwoningen moet worden toegewezen aan huishoudens met een inkomen tot euro. Maximaal 10% mag toegewezen worden aan huishoudens met een inkomen van euro tot euro. In 2016 hebben wij 99% van de vrijgekomen sociale huurwoningen toegewezen aan de doelgroep. - 96% toewijzingen aan primaire doelgroep (inkomen tot euro) - 3% toewijzingen aan de secundaire doelgroep (inkomen van euro tot euro) - 1% toewijzingen aan huishoudens met hogere inkomens (boven de euro) De stijging van de toewijzing aan de doelgroep wordt veroorzaakt door de toevoeging van de tijdelijke extra 10% ruimte voor toewijzing aan huishoudens met een inkomen van tot euro. Deze extra ruimte geldt vanaf 1 juli 2015 tot en met Het percentage is hoog, omdat we binnen de toewijzingsregels beperkte ruimte hebben om gericht aan hoge inkomens toe te wijzen. Bovendien is in de woonruimteverdeling geregeld dat hoge inkomens de bereikbare voorraad niet meer te zien krijgen. Ook wordt er niet veel meer gereageerd door woningzoekenden met een inkomen boven de euro. Desondanks proberen wij de 10% ruimte te benutten voor toewijzingen aan huishoudens met een inkomen boven de euro Passend toewijzen Wij zijn verplicht om passend toe te wijzen. Dat wil zeggen dat in een kalenderjaar aan tenminste 95% van de woningzoekende huurders met (potentieel) recht op huurtoeslag een woning wordt verhuurd met een huurprijs die niet hoger is dan de aftoppingsgrens. Deze verplichting volgt uit de per 1 juli 2015 in werking getreden herziene Woningwet. In 2016 hebben wij 99% van de doelgroep met recht op huurtoeslag passend toegewezen. Dat betekent dat we 1% van de doelgroep met recht op huurtoeslag hebben toegewezen in woningen met een huurprijs boven de aftoppingsgrenzen. 16

19 Huisvesting van de doelgroepen Wij moeten verantwoording afleggen over de huisvesting van de huishoudens die in aanmerking komen voor huurtoeslag. In de tabellen hieronder vindt u de cijfers voor In 2016 verhuurden wij in totaal 282 woningen. niet gaat. Dan kijken we samen naar wat belangrijk is om het probleem zo snel mogelijk op te lossen. Daarbij kunnen we gebruik maken van ons grote netwerk; allemaal partijen die mogelijk een belangrijke rol kunnen spelen bij het verbeteren van de woon- en leefsituatie. Aantallen eenpersoonshuishoudens waaraan wij in 2016 verhuurden Leeftijd Belastbaar Huurklasse in Inkomen in < > 587 Totaal < 65 < > > 65 < > Totaal verhuurd Verhuurd aan de doelgroep 24 (100%) 108 (97%) 1 (12,5%) 133 (93%) Aantallen tweepersoonshuishoudens waaraan wij in 2016 verhuurden Leeftijd Belastbaar Huurklasse in Inkomen in < > 587 Totaal < 65 < > > 65 < > Totalen Verhuurd aan de doelgroep 1 (100%) 48 (98%) 4 (2%) 53 (77%) Aantallen drie- en meerpersoonshuishoudens waaraan wij in 2016 verhuurden Leeftijd Belastbaar Huurklasse in Inkomen in < > 629 Totaal < 65 < > > 65 < > Totalen Verhuurd aan de doelgroep 0 (0%) 32 (100%) 0 (0%) 32 (46%) Woonlasten Wijzer Op onze website hebben wij de Woonlasten Wijzer staan. De Woonlasten Wijzer is ontwikkeld in samenwerking met het Nibud (Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting). Met de Woonlasten Wijzer kunnen potentiële huurders heel snel nagaan of de huur van de woning die zij op het oog hebben in hun budget past. Hierdoor is snel inzichtelijk of de nieuwe huur gemakkelijk betaald kan worden, of het nodig is om te bezuinigen op andere uitgaven of dat beter gekozen kan worden voor een andere woning. De Woonlasten Wijzer helpt geïnteresseerden voor een woning bij het maken van een bewuste, verantwoorde keus. In de Woonlasten Wijzer is rekening gehouden met de lokale gemeentelijke lasten. Hulp bij problemen Soms spelen zich zaken achter de voordeur af bij onze huurders waar wij niets van weten en waarbij wij misschien toch kunnen helpen. Zoals bijvoorbeeld bij een huurachterstand. Als wij dit soort problemen op tijd in de gaten hebben, kunnen wij de huurder helpen om de situatie te verbeteren. Uiteraard kunnen wij niet zomaar alle problemen oplossen, maar we kunnen wel helpen bij het inzichtelijk maken van wat er speelt. Bijvoorbeeld wanneer er sociale problemen zijn waardoor het betalen van de huur even De Uitvoeringsbrigade een groep aangestuurd vanuit De Leeuw van Putten legt daarvoor gericht huisbezoeken af. Zij bekijken met welke problemen huurders in het dagelijks leven te maken hebben en hoe deze problemen kunnen worden aangepakt. Met deze informatie krijgen we zicht op kansen, uitdagingen en dilemma s. Zo kunnen we onze huurders steeds beter helpen. Bijzondere doelgroepen Wij hanteren een duidelijk en praktisch laatste kansbeleid om mensen in moeilijke posities zo goed mogelijk te kunnen helpen en begeleiden. Doel is om het aantal huisuitzettingen te voorkomen. Ook bieden wij huisvesting aan bijzondere doelgroepen. Zo heeft Flexus de beschikking over zeven woningen voor de opvang van dak- en thuisloze jongeren. Bovendien huurt Flexus bij ons zo n tien woningen voor de tijdelijke opvang en resocialisatie van vrouwen en kinderen uit Blijf van mijn lijf huizen. Wij verhuren ook acht woningen aan de stichting Pameijer voor begeleid wonen. Daarnaast stellen wij natuurlijk woningen beschikbaar voor de opvang van asielzoekers in het kader van de gemeentelijke taakstelling. Ook hebben wij specifieke huisvesting voor jongeren die voortijdig met school zijn gestopt en geen diploma hebben en ook geen huis. Met Timon en het Leger des Heils hebben wij overeenkomsten gesloten om te voorzien in passende huisvesting van hun cliënten. 4.3 De woonruimteverdeling Woonnet Rijnmond Via Woonnet Rijnmond wordt de woonruimtebemiddeling uitgevoerd. Via de website en het achterliggende systeem worden woningen geadverteerd en reacties van woningzoekenden verwerkt. Naast het beheer en ontwikkeling van het systeem worden de medewerkers van de verschillende corporaties ondersteund met een helpdesk. Het systeem WNR 3.0 functioneert goed. Passend toewijzen is in het woonruimteverdelingssysteem ingevoerd, waardoor we dat vanaf 1 januari 2016 bij alle toewijzingen goed en efficiënt kunnen toepassen. Om het systeem van verhuringen nog verder te verbeteren hebben we in 2016 nieuwe foto s gemaakt van ons bezit. Dit is afgerond in het 3e kwartaal van In 2016 is er aan gewerkt om het Regionaal Vangnet aan het systeem toe te voegen. Dit is begin 2017 gerealiseerd. Het Regionaal Vangnet is een lijst met huurders die na een vonnis van de rechter of een objectieve vaststelling (door burgemeester, deurwaarder, politie of interventieteam) ontruimd zijn uit hun woning. Alle woningcorporaties die in de regio Rotterdam actief zijn werken mee aan het bijhouden van deze lijst. Met de integratie in het woonruimtebemiddelingssysteem wordt het Regionaal Vangnet overzichtelijker en makkelijker te hanteren voor de corporaties. Aantal verhuringen Spijkenisse heeft binnen de Rotterdamse regio een gespannen woningmarkt. Het voor de verhuur vrijkomende aanbod is de laatste jaren afgenomen. Het aantal verhuringen van De Leeuw van Putten is de laatste jaren afgenomen. De mutatiegraad ligt daardoor momenteel rond de 7%. In vergelijking met Rotterdam is de slaagkans in Spijkenisse lager. De slaagkans is als volgt gedefinieerd: het aantal woningzoekenden dat in de betreffende periode een woning heeft verkregen via de media of directe bemiddeling, gedeeld door het totaal aantal actief woningzoekenden dat op die woningen heeft gereageerd plus het aantal geslaagde direct bemiddelden die niet ook al hebben gereageerd (uitgedrukt als een percentage). 17

20 Daarnaast is de marktdruk in Spijkenisse hoger dan in Rotterdam. De marktdruk is als volgt gedefinieerd: het aantal woningzoekenden dat gereageerd heeft op verhuurde woningen (per marktsegment), gedeeld door het aantal verhuurde woningen (per marktsegment), uitgedrukt als het gemiddeld aantal woningzoekenden per verhuurde woning. Slaagkans woningzoekenden Spijkenisse 5,1% 5,9% Nissewaard 5,1% 5,1% Rotterdam 11,2% 11,6% Marktdruk woningzoekenden Spijkenisse 20,8 17,8 Nissewaard 20,8 17,2 Rotterdam 12,3 10,0 Aantal huuropzeggingen In 2016 kwamen er door huuropzeggingen 283 woningen voor verhuur beschikbaar. In 2015 waren dit er 284. Hiermee bleef de mutatiegraad ten opzichte van 2015 gelijk aan 7,3%. In de tabellen hieronder staan de mutaties verdeeld naar huurprijsklasse en woningtype. Huuropzeggingen verdeeld naar huurprijsklasse Risicobeheersing Vraag naar huurwoningen De vraag naar onze huurwoningen is behoorlijk groot. Alleen bij de seniorenwoningen is er duidelijk sprake van een lagere vraagdruk. Het risico van problemen bij de verhuur is voor ons op dit moment nog redelijk beperkt. Wat wel opvalt, is dat de acceptatiegraad (hoe vaak moet de woning worden aangeboden, voordat hij wordt geaccepteerd) toeneemt. De sterk verhoogde acceptatiegraad brengt aanzienlijk meer werkdruk met zich mee. Dit is echter geen probleem in de verhuurbaarheid omdat er nog genoeg belangstelling is voor onze woningen. Wel moeten wij oppassen dat er geen vraaguitval ontstaat bij de woningen met een huurprijs boven de aftoppingsgrenzen tot aan de sociale huurgrens. Maandelijks bewaken wij de mutatiegraad en leegstand. Over de slaagkans rapporteren wij elk kwartaal. Marktpositie Onze marktpositie is behoorlijk goed. Wel komen bij een krimpende markt de duurdere huurwoningen in Spijkenisse eerder in de gevarenzone dan de goedkopere woningen. Zoals het er nu naar uitziet, is het risico van vraaguitval met name bij dure appartementen het grootst. Dit is nu nog niet problematisch want: - onze prijs/kwaliteitverhouding is goed; - de leefbaarheid in onze wijken en buurten is op peil; - wij bezitten slechts een gering aantal dure appartementen. Huurprijsklassen Aantal mutaties Mutatiegraad 2016 Mutatiegraad 2015 Goedkoop 25 14,1% 16,4% Betaalbaar 220 8,5% 7,8% Bereikbaar 35 3,3% 4,6% Vrije sector 3 5,1% 9,8% Totaal 283 7,3% 7,3% Huuropzeggingen verdeeld naar woningtypen Woningtypen Aantal mutaties Mutatiegraad 2016 Mutatiegraad 2015 Meergezinswoning zonder lift 160 9,7% 10,2% Meergezinswoning met lift 46 8,1% 5,7% Eengezinswoning 56 4,1% 4,8% Senioreengezinswoning 21 6,3% 5,7% Totaal 283 7,3% 7,3% Bestrijding leegstand Ons beleid om leegstand te bestrijden is effectief. De huurderving over 2016 ligt met 0,57% ruim onder de 1%. Wij blijven ons inzetten om dit percentage onder de 1% te houden. Aan het eind van 2016 stonden er 13 woningen leeg. Het betreft hier leegstand door mutatie. Er is dan ook geen sprake van structurele leegstand. Gezien de huidige marktsituatie hebben wij geen plannen om woningen te verkopen. Woningtoewijzing Het kan natuurlijk voorkomen dat een woningzoekende een klacht heeft. Bijvoorbeeld over het (niet) inschrijven als woningzoekende bij de woningcorporatie, het (niet) toewijzen van een woning door de woningcorporatie of de behandeling door de woningcorporatie. Daarvoor is er op plaatselijk niveau een klachtencommissie ingesteld. In 2016 hebben wij geen klachten hierover ontvangen. 18

21 Hoofdstuk 5 Kwaliteit van de woningen 5.1 Onderhoud De onderhoudsplanning Wij werken met een onderhoudsplanning voor de periode van de komende 25 jaar. Deze passen wij ieder jaar aan. Daarbij baseren wij ons op bouwkundige inspecties, prijsbijstellingen en prijsindexering. Daarnaast maken wij een overzicht van onderhoudsactiviteiten die wij graag om verhuurtechnische redenen willen uitvoeren. Met deze gegevens maken wij een taakstellende begroting voor het komende jaar. Uitvoering van het onderhoud De aannemers die voor ons werken moeten voldoen aan de eisen die wij stellen. Deze eisen hebben te maken met de kwaliteit van het werk en het beperken van overlast voor huurders. Wij hanteren de onderstaande afspraken: 1. Aannemers die voor ons eenmalige opdrachten uitvoeren, moeten zich daarom houden aan onze Algemene Voorwaarden. 2. Met de aannemers die de dagelijkse onderhoudswerkzaamheden uitvoeren, hebben wij raamovereenkomsten. 3. Voor de medewerkers van de aannemers die een raamovereenkomst hebben, hebben wij gedragsregels opgesteld. 4. Waarderingscijfers door huurders die onder onze norm liggen, worden besproken met de betreffende aannemer zodat er aanpassingen in de werkwijze gemaakt kunnen worden. Onderhoudsprojecten Vanaf 2016 wordt er door ons na elk onderhoudsproject gemeten hoe het proces wordt gewaardeerd. Dit wordt gedaan omdat we meer informatie willen hebben dan we krijgen uit alleen de Aedes Benchmark. Ook hier gaat het om verschillende soorten werkzaamheden. Dat willen we goed in de gaten houden. De waardering voor planmatig onderhoud betreft niet alleen onze inzet, maar dat ook het soort werkzaamheden van grote invloed is. Werkzaamheden waar bewoners voor thuis moeten blijven, worden vaak als belastend ervaren en scoren daardoor over het geheel genomen lager. Waar een specifiek werk of een specifieke aannemer onvoldoende scoort, hebben wij een gesprek daarover om verbeterpunten te vinden. Asbestveilige woningen Wij hebben alle woningen binnen ons bezit asbestveilig gemaakt. Dit betekent dat we het asbest aan de binnenzijde van de woningen verwijderd hebben. Er zijn enkele bewoners die geen medewerking hebben verleend. Deze woningen worden bij mutatie alsnog gesaneerd. Reparatieverzoeken Vanaf 2016 wordt er door ons per kwartaal gemeten hoe het proces van het melden van een reparatieverzoek wordt gewaardeerd. Dit wordt gedaan omdat we meer informatie willen hebben dan we krijgen uit de Aedes benchmark en het nabellen (steekproef). Dit vanwege het feit dat het om meerdere soorten werkzaamheden gaat. Bij het oordeel dat de klant hier geeft, speelt niet alleen de tevredenheid over het afspraken kunnen maken over het reparatietijdstip, maar ook de technische kwaliteit en de wijze van werken door de betreffende aannemer. Waar op onderdelen een onvoldoende wordt gescoord, wordt dat besproken met de externe of interne partij die dat betreft. De afhandelingstermijn wordt in sterke mate bepaald door de klantwensen. Er wordt per reparatieverzoek een afspraak gepland, waarbij de klant kan aangeven wanneer het uitkomt Aantal reparatieverzoeken Gemiddeld aantal meldingen per verhuureenheid 1,6 1,6 Gemiddelde kosten per reparatieverzoek Gemiddelde duur afhandeling 8 dagen 6,5 dagen Serviceabonnement Een woning vraagt altijd de nodige aandacht, van kleine klusjes tot groot onderhoud. De kleine klusjes vallen onder het zogenaamde huurdersonderhoud. Onze huurders kunnen een deel van het huurdersonderhoud uitbesteden aan ons. Dat kan via het serviceabonnement. Op onze website staat in het Onderhouds ABC aangegeven wat er onder het serviceabonnement valt. De bijdrage voor deelname aan het serviceabonnement van De Leeuw van Putten bedraagt 4,54 per maand. Momenteel maakt ruim 80% van de huurders gebruik van dit serviceabonnement. Storingsdienst extern Per 1 april 2016 hebben wij onze storingsdienst (voor het melden van calamiteiten) ondergebracht bij het bedrijf Trigion. Wanneer huurders buiten kantooruren bellen naar ons telefoonnummer dan worden zij doorgeschakeld naar de centrale van Trigion, waar professionals het telefoonverkeer afhandelen conform de protocollen en instructies die wij met hen hebben opgesteld. 5.2 Veranderingen in de woning Zelf Aangebrachte Veranderingen Iedere huurder heeft andere woonwensen. Daarom hebben huurders de vrijheid om bepaalde zaken aan te passen in de woning. Welke zaken dat zijn staat in ons beleid voor Zelf Aangebrachte Veranderingen (ZAV). Dit ZAV-beleid staat op onze website. Daarin staat aangegeven wat wel en niet mag en hoe de woning weer moet worden opgeleverd wanneer men gaat verhuizen. Voorzieningen Huurders met een functionele beperking moeten ook zelfstandig kunnen (blijven) wonen. Daarom brengen wij op verzoek specifieke voorzieningen aan in voornamelijk de seniorenwoningen. Het betreft de volgende voorzieningen: - Verhoogde toiletpotten. - Thermostatische mengkranen en éénhendelkranen. - Voorzieningen voor het stallen van scootmobielen. Vervanging van de keuken of badkamer Wanneer de keuken of badkamer moet worden vervangen dan kunnen huurders die daarvoor in aanmerking komen in onze woonwinkel een keuze maken. Per woningtype hebben wij een standaardindeling. De bewoner kan kiezen uit verschillende kleuren van de keukenkastjes, verschillende type werkbladen en uit allerlei soorten tegels voor badkamer en keuken. Tegen een meerprijs kunnen ze extra kastjes, apparatuur of een thermostaatkraan bestellen. 19

22 Bij nieuwe verhuringen is er de mogelijkheid voor kleurkeuze van de keukenkastdeurtjes. Nieuwe bewoners kunnen na het ondertekenen van het huurcontract in de woonwinkel hun keuze maken. 5.3 Duurzaamheid Visie op energiebesparing Om te komen tot een brede visie op energiebesparing, hebben wij eerst een integrale toekomstvisie ontwikkeld voor onze woningen. Voor de op te stellen toekomstvisie hebben we een analyse uitgevoerd van de bouw- en woontechnische staat van de woningen alsmede een aantal toekomstscenario s doorgerekend, waarbij rekening gehouden werd met bevolkingsprognoses. Dit is meegenomen in een strategisch voorraadbeheerplan. We hebben in 2016 zodoende niet uitsluitend op complexniveau gekeken naar energiebesparing, maar een bezitsbrede visie op ons bezit ontwikkeld. Deze visie op het bezit is opgesteld met behulp van FM Consultants en gepresenteerd in de RvC vergadering van 23 november Gebruik van duurzame materialen Bij ons onderhoud kiezen wij voor materialen die voldoen aan de eisen van deze tijd. Daarnaast gebruiken wij milieuvriendelijke bouwmaterialen en installaties die voldoen aan de richtlijnen voor duurzaam (ver)bouwen. Wij gebruiken bijvoorbeeld zoveel mogelijk FSC-hout. Daarbij letten wij ook op de levensduur van de materialen. Bij vervanging van elementen of bouwdelen maken wij zoveel mogelijk gebruik van onderhoudsarme materialen. Met langlopende garanties. Zo zorgen wij ervoor dat de woningen in de toekomst minder onderhoud nodig hebben. Einddoel van het Convenant Energiebesparing In 2012 is het Convenant Energiebesparing aangepast. Partijen hebben toen een nieuw einddoel vastgesteld: een gemiddelde Energie Index van 1,25 te behalen in Bij tussenmetingen door Aedes (via de benchmark Shaere) is echter geconstateerd dat dit doel niet haalbaar is. Inmiddels dringt dat besef door in de gehele sector. Het sectorbeeld op basis van investeringsprognoses van corporaties wijst op een uitkomst van 1,35 eind Gezien onze cijfers zullen wij dat wel halen. Wij nemen ook deel aan de jaarlijkse benchmark van Shaere. Hierdoor zien wij dat onze voorraad het goed doet in vergelijking met de sector. De benchmark Shaere wordt in 2017 samengevoegd met de Aedes Benchmark. Energie Index (gemiddeld) De Leeuw van Putten Energie-Index 1,67 1,65 1,64 1,59 1,58 1,55 1,48 1,41 Energielabel C (D) C (D) C (D) C C C C C ( ) = volgens oude methodiek Wij zetten kleine stappen in het verbeteren van onze energieprestatie. Dit komt omdat ons woningbezit relatief jong is, goed geïsoleerd is en er in de meeste woningen een HR cv- ketel aanwezig is. Doordat de woningen al zo energiezuinig zijn, is het relatief moeilijk en kostbaar om verdere stappen te zetten in de verbetering van de labels. Ingrijpende woningverbeteringen zijn in ons woningbezit niet aan de orde. Met de uitvoering van ons planmatig onderhoud verbetert de energieprestatie van de woningen stapsgewijs. Wij letten er op dat wij bij planmatig onderhoud zoveel mogelijk energiebesparende maatregelen toepassen. Zoals HR cv-ketels, extra isolatie bij dakrenovatie, het toepassen van isolerende beglazing, het aanbrengen van gelijkstroommotoren bij de mechanische ventilatie en het toepassen van spaarlampen. Gebruik van duurzame energie Voor het energiegebruik in algemene ruimten (portiekverlichting, liften en dakventilatie) gebruiken wij duurzame energie. Van onze energieleverancier hebben wij hiervoor een certificaat ontvangen. Momenteel zijn wij aan het uitzoeken of het mogelijk is om zonnepanelen te plaatsen om daarmee de energie te leveren voor de algemene ruimten. De Energie-Index van onze woningen Sinds 2015 wordt de energiezuinigheid van een woning weergegeven in een getal dat men de Energie-Index noemt. In onderstaand overzicht staat de verdeling van onze woningen op basis van deze Energie-Index (EI). Voor het gemak hebben we de indeling met de labels er nog bij gezet. Energie-Index en energielabels 2016, uitgedrukt in percentages. Energie-Index Energielabel Percentage Aantal > 0,8-1,2 A 11,8% 461 > 1,2-1,4 B 42,6% > 1,4-1,8 C 42,3% > 1,8-2,1 D 3,2% 126 Totaal 100%

23 Hoofdstuk 6 Bewonersparticipatie 6.1 Huurdersvereniging Huurdersvereniging LvP De Huurdersvereniging LvP behartigt de belangen van onze huurders. De vereniging heeft een kantoorruimte aan de Schrijnwerker. Hier vergadert het bestuur en de verenigingsraad. Ook wordt er spreekuur gehouden voor huurders die vragen hebben aan de huurdersvereniging. Wij steunen de huurdersvereniging met een jaarlijkse financiële bijdrage en het ter beschikking stellen van de kantoorruimte. Overleggen In 2016 voerden wij verschillende overleggen: - Wij overlegden vier keer over beleidsmatige onderwerpen zoals de woningwet, het huurprijsbeleid, beleidsvoornemens, begroting en leefbaarheid. Dit overleg vond plaats met de directeur-bestuurder en de beleidsmedewerker. - Wij spraken in een apart overleg over technische zaken. Dit overleg vond ook viermaal plaats met het hoofd technisch beheer en de beleidsmedewerker. - Een vertegenwoordiging van de huurdersvereniging heeft een keer overlegd met een vertegenwoordiging van de Raad van Commissarissen. De nieuwe Woningwet De vele veranderingen door de invoering van de nieuwe Woningwet hebben meer kennis en inzet van de huurdersvereniging vereist. Om de kennis te vergroten hebben zij samen met de huurdersvereniging van De Zes Kernen cursussen gevolgd over de Woningwet 2015 en het maken van prestatieafspraken. De kosten van deze cursussen waren voor ons en woningcorporatie De Zes Kernen. De huurdersvereniging is ook betrokken bij het proces van het maken van prestatieafspraken. Daarom hebben wij ook vaker overleg met hen gehad. Het bod op de woonvisie hebben wij uitgebreid besproken met hen. Vervolgens hebben wij ons bod op 25 mei 2016 aan de gemeente overhandigd. Op 1 december 2016 hebben we met alle partijen de nieuwe prestatieafspraken ondertekend. Ook de Huurdersvereniging LvP heeft de prestatieafspraken ondertekend. Alle huurders gratis lid van de huurdersvereniging De Huurdersvereniging LvP vertegenwoordigt alle huurders bij het overleg over de prestatieafspraken. Ook in andere overleggen met De Leeuw van Putten is dat het geval. Daarom is besloten om alle huurders per 1 januari 2017 gratis lid te laten worden van de huurdersvereniging. Op die manier is geborgd dat de huurdersvereniging namens alle huurders van De Leeuw van Putten spreekt. Overleg met de huurdersvereniging Wij overlegden onder andere over: - Jaarverslag Serviceabonnement - Klantportaal op website - Strategisch Voorraadbeheer - Onderhoudsplanning Huurbeleidsplan Begroting De Leeuw van Putten Jaarplan De Leeuw van Putten Energielabels en energiebesparing - Wijkontwikkelingsplan Zuidwest - Huisvestingswet - Woonruimteverordening - Woonnet Rijnmond - Woningwet 2015 Nieuwe samenwerkingsovereenkomst Door de vele veranderingen in de Woningwet 2015 hebben de Huurdersvereniging LvP en De Leeuw van Putten een intensievere samenwerking afgesproken. Op 23 mei 2016 tekenden beide partijen hiervoor de nieuwe samenwerkingsovereenkomst. De belangrijkste punten in de nieuwe samenwerkingsovereenkomst zijn: - De samenwerkingsovereenkomst beschrijft de rol die de Huurdersvereniging heeft. - Er is vastgelegd hoe het overleg tussen Huurdersvereniging LvP en De Leeuw van Putten plaatsvindt. - Er is vastgelegd over welke onderwerpen de Huurdersvereniging informatie-, initiatief-, advies- en instemmingsrecht heeft. - Ook ligt vast hoe De Leeuw van Putten de Huurdersvereniging ondersteunt. 6.2 Klachtencommissie Onafhankelijke klachtencommissie Huurders kunnen bij de klachtencommissie een klacht indienen tegen onze beslissingen. Ze kunnen ook klagen over de manier waarop onze medewerkers, of derden die voor ons werken, hen hebben behandeld. De commissie brengt over een klacht een advies uit aan het bestuur. Het bestuur neemt daarna een beslissing over de klacht. Uiteraard is het belangrijk dat de klachtencommissie onafhankelijk is. Daarom mogen bestuurs- en personeelsleden geen lid van de commissie worden. Samenstelling van de klachtencommissie De bestond in 2016 uit de volgende leden: - de heer B. van den Berg (benoemd op voordracht van het personeel) - de heer T. de Groot (benoemd op voordracht van het bestuur) - de heer H. van Gurp (benoemd op voordracht van de huurdersvereniging) Klachten in 2016 In 2016 zijn er geen klachten gemeld bij de klachtencommissie. 6.3 Communicatie Klantportaal Alle huurders kunnen via onze website bij hun gegevens als zij een account hebben aangemaakt op Mijn portaal. Hier kunnen zij hun persoonsgegevens wijzigen, een medehuurder inschrijven en een reparatieverzoek indienen. In de toekomst komen er nog meer mogelijkheden en functies. 21

24 Voordeel van het portaal is dat wij nu van steeds meer huurders het adres hebben. Hierdoor kunnen wij: 1. de kwaliteitsenquêtes gaan digitaliseren; 2. het bewonersblad digitaal versturen; 3. de bewonersparticipatie verbreden. Het aantal huurders dat een account heeft aangemaakt is in 2016 gestegen. Aan het eind van 2016 hebben meer dan 600 huurders (ruim 15%) een account op het klantportaal. Wij blijven onze huurders stimuleren om het klantportaal te gebruiken. Communicatiekanalen Wij vinden een goede communicatie met onze huurders belangrijk. Wij communiceren dan ook zo open en klantgericht mogelijk. Denk daarbij aan de volgende middelen: - Persoonlijk contact. Wij geven de voorkeur aan direct contact met onze klanten. Ons kantoor is op werkdagen geopend. - Bewonersblad. De artikelen gaan over onderwerpen die direct voor onze huurders van belang zijn. Het bewonersblad verschijnt vier keer per jaar. - Brieven. Wij vinden het belangrijk dat ze goed zijn geschreven en dat de inhoud helder is. Onze medewerkers zijn getraind in het schrijven van duidelijke brieven. - Website. Op onze website kunnen huurders terecht voor allerlei relevante informatie. Ook is er een klantportaal waar huurders hun gegevens kunnen inzien en bijwerken. - Klantgericht telefoneren. In 2016 hebben onze medewerkers wederom een cursus klantgericht telefoneren gevolgd. Bewonersruimten In de seniorenflats aan de Kromme Dreef, de L. Ansinghstraat / M. Roosenboomstraat en in de flat aan de IJsselstraat zijn ontmoetingsruimtes aanwezig voor bewoners. Zij mogen deze ruimtes kosteloos gebruiken. De huurders van de flats hebben zelf commissies gekozen voor het beheren van deze ruimtes. Deze zeer actieve beheerscommissies organiseren tal van activiteiten voor de bewoners. Aftersales Wij bellen huurders waarbij een reparatieverzoek is uitgevoerd en huurders die onlangs een woning van ons hebben betrokken. Doel hierbij is om na te gaan hoe het proces is verlopen en om te vragen of er nog punten zijn die nog niet of niet goed zijn uitgevoerd. De reacties op dit nabellen (aftersales) zijn voornamelijk positief. Wij gaan hiermee door. Klantenpanel Ook hebben wij in het najaar van 2016 weer een klantenpanel gehouden. Dit klantenpanel ging over de wensen van huurders in de senior eengezinswoningen in het kader van ons project Langer Zelfstandig Wonen. De rapportage hierover is verschenen in het vierde kwartaal van Wij bekijken welke uitkomsten een plek kunnen krijgen in de verdere uitwerking van het programma Langer thuis in Nissewaard. Participatie Wij betrekken onze huurders bij onze plannen. Om te bespreken of een plan aansluit bij hun wensen. We voeren hiervoor gesprekken in de wijk. Daarnaast houden we kwaliteitsenquêtes om de tevredenheid van onze huurders te meten. In ons communicatieplan en participatieplan hebben we omschreven hoe we verder willen investeren in de communicatie met de huurders. We zijn gestart met het project Langer Zelfstandig Wonen. In het rapport Langer thuis in Nissewaard staan de uitkomsten hiervan. Het geeft een goed overzicht van wat er speelt in de seniorcomplexen en bij de bewoners. Daarnaast geeft het inzicht in wat er gewenst wordt op het vlak van langer zelfstandig blijven wonen. Het is een goede basis voor het verder bepalen welke maatregelen het meest zinvol zijn om door te voeren in en rond de betreffende seniorcomplexen. Om de verdere voortgang van de realisatie van maatregelen mogelijk te maken is besloten om per seniorcomplex een bedrag van op te nemen in het strategisch voorraadbeheertraject. Dan kunnen we na een doorrekening kijken wanneer we dit in de begroting kunnen opnemen. Voor 2017 hebben we reeds een post hiervoor opgenomen. Onze sector ontwikkelt zich steeds meer in de richting van een vangnet voor maatschappelijk kwetsbaren. Wij hebben de gemeente om medewerking gevraagd aan een pilot Achter-de-voordeur. Bekeken wordt hoe we om moeten gaan met financiële en sociale problemen van onze huurders. Zelf zijn we gestart met de Uitvoeringsbrigade. Zij werken verschillende praktijkverhalen uit van huurders die in een kwetsbare situatie verkeren. Daarvan zijn er cases gericht op evaluatie & leren, waarbij de insteek is dat vanuit het verleden en huidige handelen geleerd kan worden hoe in de toekomst cases moeten worden aangepakt door De Leeuw van Putten. Daarnaast zijn er ook cases die gericht zijn op een toekomstige aanpak binnen het huishouden zelf. Dit op basis van de frontlijnmethode, actiegericht vanuit de rol / taak van De Leeuw van Putten maar ook oriënterend op de mogelijke toekomstige rol binnen het sociaal domein in Spijkenisse. Voor deze tweede groep gezinnen vindt een brede intake plaats. Samen met het gezin wordt een plan gemaakt en wordt het lokale netwerk betrokken (formeel / informeel) bij het uitvoeren hiervan. In 2016 hebben wij meerdere projecten in gang gezet waarbij we participatie wenselijk vinden. Dit zijn onder andere: - verkenning Kromme Dreef (gerealiseerd); - upgrading Kreek (in uitvoering) en creatie buurttuin De Vlinderkreek (gerealiseerd) - aanjagen verbeteren buitenruimte (inventarisatie + inplannen alle achterpaden); - tuinrenovatie Noordeinde (in uitvoering); - organiseren klankbord voor keukenrenovatie Akkers 3V, Centrum 1, Hoek 1 (gerealiseerd); - organiseren van een klantenpanel (gerealiseerd). 22

25 Hoofdstuk 7 Financiën 7.1 Uitgangspunten Algemeen Ons beleid is erop gericht een goede financiële uitgangspositie te houden en de financiële continuïteit op de lange termijn te waarborgen. Alleen dan kunnen wij onze doelen bereiken, onze zelfstandigheid handhaven en onze maatschappelijke positie behouden. Concreet betekent dit dat wij voor een goede financieringsstructuur moeten zorgen. Dit is van belang om toegang tot de geld- en kapitaalmarkt te houden, dat we ervoor zorgen dat we voldoende borgingsruimte hebben bij het Waarborgfonds Sociale Woningbouw en om voldoende financiële middelen te hebben om onze bedrijfsactiviteiten op de korte en de lange termijn te kunnen uitvoeren. Verder beheersen wij de renterisico s die samenhangen met financiering, belegging en liquide middelen. De jaarrekening is opgesteld op basis van BW 2 Titel 9 en Richtlijn 645 Toegelaten Instellingen Volkshuisvesting (RJ 645). Wij waarderen ultimo 2016 ons vastgoed voor de eerste keer tegen marktwaarde in verhuurde staat. De onroerende zaken in exploitatie worden gewaardeerd tegen actuele waarde, overeenkomstig artikel 35 lid 2 van de Woningwet. Onder actuele waarde wordt in dit verband verstaan de marktwaarde overeenkomstig het marktwaardebegrip onderhandse verkoopwaarde in verhuurde staat. Voortvloeiend uit artikel 14 van de Regeling Toegelaten Instellingen Volkshuisvesting (RTIV) is de marktwaarde bepaald conform het Handboek modelmatig waarderen marktwaarde peildatum 31 december 2016, derhalve de marktwaarde in verhuurde staat. De marktwaarde is verhuurde staat is benaderd door de contante waarde van de geschatte toekomstige kasstromen te bepalen (DCF - discounted cash flow methode). De waardevermindering of - vermeerdering in de jaren 2016 en verder worden in het resultaat verantwoord als Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille. Waardering na eerste verwerking Na eerste verwerking wordt het vastgoed in exploitatie gewaardeerd tegen marktwaarde. De marktwaarde wordt bepaald conform de uitgangspunten van het Handboek modelmatig waarderen marktwaarde. De waardevermindering of -vermeerdering die voortvloeit uit de eerste waardering tegen marktwaarde wordt bepaald op complexniveau. De waardevermindering of - vermeerdering wordt in het resultaat verantwoord als Niet-gerealiseerde waardeverandering vastgoedportefeuille. Complexindeling Om de marktwaardewaardering van het onroerend goed in exploitatie te bepalen, zijn alle verhuureenheden opgedeeld in waarderingscomplexen. Een waarderingscomplex is een samenstel van verhuureenheden dat in principe bestaat uit vergelijkbare verhuureenheden voor wat betreft type vastgoed, bouwperiode en locatie, en dat als één geheel in verhuurde staat aan een derde partij kan worden verkocht. Alle verhuureenheden maken deel uit van een waarderingscomplex of zijn een afzonderlijk waarderingscomplex. Herwaardering Jaarlijks wordt op balansdatum de actuele waarde van de onroerende zaken in exploitatie op marktwaardecomplex opnieuw bepaald. (Ongerealiseerde) winsten of verliezen ontstaan door een wijziging in de actuele waarde worden verantwoord in de resultatenrekening en toegevoegd of verminderd aan/op de herwaarderingsreserve. Stelselwijziging Als gevolg van de wijzigingen in de Woningwet, de invoering van het Besluit toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015 en de Regeling toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015, en de wijzigingen in Titel 9 Boek 2 BW en hoofdstuk 645 Toegelaten instellingen volkshuisvesting van de Richtlijnen voor de jaarverslaggeving is in de jaarrekening 2016 een aantal stelselwijzigingen doorgevoerd. De wijzigingen in de waarderingsgrondslagen zijn als stelselwijziging verwerkt in het vermogen en resultaat, waarbij de vergelijkende cijfers van de balans per 31 december 2015 en de resultatenrekening over 2015 in de jaarrekening 2016 zijn aangepast. Op basis van deze stelselwijziging is het eigen vermogen per 31 december 2015 herrekend. Het eigen vermogen per 31 december 2015 is toegenomen met een bedrag van 193 miljoen, van 25 miljoen naar 218 miljoen. Het resultaat over 2015 bedraagt op basis van de nieuwe grondslagen 9 miljoen positief. Indien op de oude grondslagen zou zijn gewaardeerd, dan zou het resultaat over miljoen positief hebben bedragen. Voor verdere toelichting verwijzen wij u naar de jaarrekening 2016 onder Algemene grondslagen voor de opstelling van de jaarrekening. Waardering bij eerste verwerking. De eerste waardevermeerdering van de kostprijs als gevolg van de waardering tegen marktwaarde bepaald op complexniveau is in deze jaarrekening in de toelichting op de balans van de vaste activa opgenomen. Bedrijfswaarde Naast de marktwaarde in verhuurde staat hebben we voor het verhuurde vastgoed ook de bedrijfswaarde berekend. Ook hierbij is gebruik gemaakt van de DCF. De verschillen met de marktwaarde in verhuurde staat zijn dat bij de bedrijfswaarde gebruik wordt gemaakt van interne parameters, de grond als restwaarde aan het einde van de levensduur (maximaal 50 cq 60 jaar) en een discontering voor het gehele bezit van 5 procent. Dit percentage is gelijk aan wat door de sectorinstituten is voorgeschreven. Analyse van Marktwaarde naar Bedrijfswaarde In de jaarrekening 2016 is het vastgoed in exploitatie gewaardeerd op basis van de marktwaarde in verhuurde staat overeenkomstig het Handboek Modelmatig Waarderen. Deze marktwaarde ad ,- is aanzienlijk hoger dan de bedrijfswaarde ad ,- welke in de jaarrekening in de Toelichting op de balans is vermeld. Er is een grote ongerealiseerde herwaardering ad ,- aanwezig. De realisatie van de ongerealiseerde herwaardering is sterk afhankelijk van het beleid van De Leeuw van Putten. De mogelijkheden om vrijelijk (complexgewijze) verkoop te realiseren of huurstijgingen door te voeren zijn beperkt door wettelijke maatregelen en maatschappelijke ontwikkelingen zoals demografie en de aanwezige behoefte aan huurwoningen. Het bestuur heeft een analyse gemaakt van het gedeelte van het eigen vermogen dat bij ongewijzigd beleid niet of pas op langere termijn realiseerbaar is. Deze inschatting ligt in lijn met het verschil tussen de bedrijfswaarde van het bezit en de marktwaarde in verhuurde staat. 23

26 De impact op het eigen vermogen is als volgt weer te geven: Marktwaarde verhuurde staat vastgoed in exploitatie DAEB en niet DAEB Bedrijfswaarde DAEB en niet DAEB Hoger eigen vermogen In bovenstaande is eenvoudigheidshalve afgezien van overige effecten zoals de effecten van belastinglatenties. Niet DAEB is in de analyse betrokken aangezien daar ook van de markt afwijkende beleidsuitgangspunten worden gehanteerd. Het verschil tussen marktwaarde en bedrijfswaarde kan op hoofdlijnen als volgt worden weergegeven. Hierbij is gekozen voor een met name kwalitatieve analyse vanwege grote verschillen in rekentechniek van beide grondslagen. DAEB Niet DAEB 1. Marktwaarde in verhuurde staat van het DAEB en niet DAEB vastgoed in exploitatie conform jaarrekening De marktwaarde in verhuurde staat wordt gebaseerd op marktomstandigheden en gaat uit van de hoogste van het uitpondscenario en het doorexploiteerscenario. Voor BOG en MOG geldt het doorexploiteerscenario. Bij het doorexploiteerscenario wordt bij mutatie de huur verhoogd naar de laagste van markthuur of maximaal redelijke huur. Bij het uitpondscenario wordt uitgegaan van verkoop. De marktwaarde gaat voor het overige uit van marktparameters volgens het Handboek Modelmatig Waarderen (met uitzondering van BOG welke volgens de full versie is gewaardeerd). Aanpassing naar marktwaarde op basis van volkshuisvestelijke bestemming Vanwege de maatschappelijke noodzaak om een bepaalde hoeveelheid vastgoed beschikbaar te houden alsmede de noodzaak om de huren betaalbaar te houden zal een deel van de marktwaarde niet realiseerbaar zijn. Om de impact hiervan inzichtelijk te maken is aangesloten op het begrip marktwaarde met volkshuisvestelijke bestemming. Dit betreft de marktwaarde, waarbij wordt uitgegaan van het doorexploiteerscenario en waarbij bij mutatie wordt uitgegaan van de streefhuur zoals die door De Leeuw van Putten is bepaald. 2. Marktwaarde in verhuurde staat op basis van volkshuisvestelijke bestemming Aanpassing naar bedrijfswaarde Op diverse vlakken wijken de uitgangspunten in de bedrijfswaarde af van de marktwaarde met volkshuisvestelijke bestemming. Een aantal afwijkingen betreffen: - De bedrijfswaarde gaat uit van exploitatie tot einde van de economische levensduur (bij De Leeuw van Putten gemiddeld 24 jaar), terwijl de marktwaarde uitgaat van voortdurende exploitatie. - Op diverse vlakken wijken de door De Leeuw van Putten in de bedrijfswaarde opgenomen normen op basis van eigen beleid af van de normen zoals deze in de marktwaarde zijn opgenomen. Te denken valt aan: afwijkende onderhoudskosten, organisatiekosten en financieringskosten. Op een aantal vlakken is gerekend in de bedrijfswaarde met normatieve uitgangspunten (denk aan: rekenen met een normatieve restwaarde). 3. Bedrijfswaarde conform toelichting in de jaarrekening Solvabiliteit Ultimo 2016 bedraagt de solvabiliteit op basis van marktwaarde 67,11%. Vanaf 2017 blijven wij ruim boven de 70% met onze solvabiliteit. Rendement Ons handelen en ons financieel beleid wordt bepaald door onze volkshuisvestelijke doelstelling. Of er rendement wordt gemaakt en hoe hoog dat rendement is, is daar dus een afgeleide van. Daarom hebben wij geen rendementsdoelstelling geformuleerd. Door onze taakstelling fluctueert het rendement dus, waarbij externe factoren zoals de verhuurderheffing en de saneringssteun een grote impact hierop hebben. Treasury Wij hebben een treasurystatuut. Hierin liggen de uitgangspunten voor ons financieel beleid vast. Het statuut is een gedragscode bij beslissingen op het gebied van ondernemingsfinanciering, beleggen en beheersing van renterisico s. Maar ook bij beslissingen over liquiditeitenbeheer en organisatie van de financiële logistiek. Het treasurystatuut is vastgesteld door de directeur-bestuurder en goedgekeurd door de Raad van Commissarissen. In 2016 is dit treasurystatuut geactualiseerd in verband met de herziene eisen van de Woningwet. Met ingang van 2012 hebben wij een overeenkomst met onze externe adviseur afgesloten om door middel van treasury-outsourcing deze operationele treasurytaken uit te besteden. Treasurycommissie De treasurycommissie komt twee keer per jaar bij elkaar om de actuele stand van zaken op treasurygebied door te nemen. Hiervoor krijgt De Leeuw van Putten advies van een externe adviseur. Treasurybeleid Als het gaat om financieren en beleggen kenmerkt ons beleid zich als risicomijdend. Ons beleid aangaande looptijden en renterisico s is gericht op het minimaliseren van het risicoprofiel. Een belangrijk aspect is optimalisatie van het vervalschema van de leningenportefeuille om de risico s te spreiden in de tijd. Daarnaast wordt zodra dat mogelijk is reeds herfinanciering van leningen in de toekomst aangetrokken. Eén van de taken van onze adviseur is dus juist daar anticiperend in te opereren. Door restrictief beleid van het WSW is het niet langer toegestaan om leningen af te sluiten voor verder dan 6 maanden in de toekomst. Jaarlijks wordt een Treasuryjaarplan opgesteld. Financiële instrumenten De Leeuw van Putten hanteert het beleid dat er geen gebruik wordt gemaakt van afgeleide financiële instrumenten of derivaten. Ons incassobeleid Bij financieel beleid hoort ook het incassobeleid. Wij voeren een strak incassobeleid. Een klant met een achterstand wordt hier in korte tijd meerdere malen op gewezen. Huurders met betalingsproblemen proberen wij zoveel mogelijk te helpen, bijvoorbeeld door huisbezoeken af te 24

27 leggen en betalingsregelingen te treffen. Bovendien werken wij samen met de afdeling Schuldhulpverlening van de gemeente. Wij overleggen ook regelmatig met het deurwaarderskantoor waar wij mee samenwerken, om te bepalen hoe een huurder met achterstand wordt benaderd. Huurders kunnen in principe de maandelijkse huur niet contant bij ons op kantoor betalen. Op dit moment betaalt ongeveer 70% van onze huurders de huur via automatisch incasso. Wil een huurder aan het loket betalen dan kan dat alleen met de pinpas. Dit doen wij uit veiligheid voor de huurder en onze medewerkers. In 2016 is de betalingsachterstand van zittende huurders ten opzichte van het vorige jaar circa 20% afgenomen, voornamelijk door het beheren van de achterstanden in vele situaties. Het aantal huurders met achterstand is 10% gedaald. De betalingsachterstand van vertrokken huurders, voornamelijk veroorzaakt door herstelkosten bij mutatie, heeft een stijging van 5% te zien gegeven. Er wordt een consequent incassobeleid op gevoerd. Verder zijn in samenwerking met de deurwaarder onze vorderingen beoordeeld op hun invorderbaarheid. Vervolgens zijn de nodige vorderingen (van vertrokken huurders) afgeboekt en opgenomen in de schuldbewaking. Hierdoor kunnen wij deze schuldenaren permanent toetsen. In 2017 gaan wij hiermee door. In 2016 is hierdoor een bedrag van afgeboekt. Van de betalingsachterstand van zittende huurders is ultimo % in handen van de deurwaarder. Bij vertrokken huurders is dat 95%. 7.2 Cijfers 2016 Algemeen Vanaf 2016 is voor de winst- en verliesrekening uitgegaan voor de functionele indeling van de winst- en verliesrekening. Resultaat Het resultaat bedroeg in 2016 een winst (na belastingen) van Dit bedrag is ten gunste gebracht van ons eigen vermogen. Exclusief de waardeverandering van de materiële vaste activa en de mutatie actieve latentie vennootschapsbelasting zou het jaarresultaat hebben bedragen. De analyse De belangrijkste hoofdlijnen van dit resultaat zijn: - de toename van de huursom door huurverhoging ; - de hogere niet gerealiseerde waardeverandering vastgoedportefeuille ; - hogere onderhoudskosten t.o.v van totaal ; - de jaarlijkse verhuurderheffing ; - l agere uitgaven in het kader van leefbaarheid ; - lagere rentelast t.o.v ad ; - toename belastinglatentie Onze vermogenspositie Per 31 december 2016 bedraagt ons eigen vermogen na resultaatverdeling circa 311,2 miljoen. Onze solvabiliteit is 67,4%. Onze financiële positie vertoont een positief beeld. Eerder in dit verslag hebben wij gesproken over het in 2016 vernieuwen van ons strategisch voorraadbeheer. De belangrijkste financiële consequenties hiervan zullen aanpassingen in de onderhoudsbegroting op middellange en lange termijn zijn. In de onderhoudsbegroting van 2017 is voorlopig een bedrag van 3,3 miljoen in de prognoses worden verwerkt. Naar aanleiding van de heffingen door de overheid en de financiële consequenties hiervan is in 2012 besloten op het onderhoud in de jaren 2014 en miljoen te besparen. Deze consequentie voor 2017 is in de meerjarenprognose verwerkt. Deze meerjarenprognose is verder geactualiseerd op basis van het jaarresultaat Met deze maatregelen in de tijd uitgezet, hebben wij toch een goede basis gelegd voor de verhuurbaarheid op lange termijn. Kijken wij naar ons meerjarenperspectief, dan zien wij dat ons eigen vermogen vanaf 2017 tot en met 2022 gemiddeld zo tussen de 327 en 390 miljoen blijft. Als gevolg van de fiscale herbestedingsreserve en de dalende WOZ-waarde is de afgelopen jaren geen vennootschapsbelasting verschuldigd geweest. Door een toename van de WOZ-waarde en de jaarresultaten zal naar verwachting van 2017 vennootschapsbelasting hierover verschuldigd zijn. In de jaarrekening 2016 is hiertoe een voorziening latente belastingverplichting opgenomen ad 26,0 miljoen. De solvabiliteit stijgt in de genoemde periode verder door naar circa 78%. Ons eigen vermogen stijgt in 2022 naar verwachting naar 391 miljoen. Kortom: uitgaande van de gegevens waarover wij nu beschikken in combinatie met de meerjarenprognose, ziet onze financiële positie er gunstig uit. Door de specifieke, zeer geconcentreerde bouwperiode van ons bezit, zien wij in de verre toekomst ook een grote herinvesteringsopgave voor ons. Deze opgave zal naar verwachting in de periode liggen. Met dit in gedachte is het ons plan om het vermogen tot die periode goed te laten groeien, om het mogelijk te maken de opgaves geheel uit eigen middelen te financieren. Onze financiering Een bewust beheer van de geldstroom is onontbeerlijk voor het behalen van een zo hoog mogelijk renteresultaat. Door het financieren van investeringen met eigen middelen en een actief beheer van de liquiditeitspositie worden de smalle financiële marges van de woningexploitatie enigszins verruimd. Anders gezegd: het liquiditeits- en vermogensbeheer moeten voor de huurders gunstig uitpakken. Het beheer van de leningportefeuille is essentieel. De leeuw van Putten streeft ernaar om de invloed van jaarlijkse renteconversies en herfinancieringen te beperken tot ongeveer 15 procent van de portefeuille. Externe financiering trekken wij aan onder WSW-garantie. Wij financieren voor zover mogelijk intern. Om flexibel te blijven, laten wij onze financieringsruimte gedeeltelijk ongebruikt. Wat betreft de spreiding van de renterisicomomenten voldoen wij aan de WSW-eis van maximaal 15% renterisico per jaar. In 2016 maakten wij geen gebruik van de kredietfaciliteit van onze huisbankier en beperkt van één lening met variabele rente. De aflossing eind 2013 van de door de gemeente Spijkenisse destijds verstrekte leningen en herfinanciering tegen een aanzienlijk lager rentepercentage leverde ook in 2016 aanzienlijke voordelen op voor onze rentelasten. Onze liquiditeitspositie geeft aan in welke mate wij op korte termijn aan onze verplichtingen kunnen voldoen. Dit geven wij weer door een kengetal, te weten de current ratio. Onze current ratio per 31 december 2016 is 0,5. 25

28 Grafiek. Vervalkalender leningen % 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Toelichting leningen - In 2016 zijn twee leningen afgelost ad 5 miljoen en 1 miljoen en is een nieuwe lening van 1 miljoen (gestort) aangetrokken. - De Leeuw van Putten beschikt vanaf 1 juni 2014 niet meer over leningen van de gemeente Nissewaard. - De financieringsrente over 2016 bedroeg gemiddeld 3,4%. In 2015 was deze 3,3%. Wij willen ons beleid continueren om bij de nog steeds voortdurende lage rentestand zoveel mogelijk leningen aan te trekken respectievelijk te herfinancieren binnen de toegestane horizon. Onze huidige financiële situatie Onze vermogenspositie is in 2016 toegenomen. Dit komt door het resultaat over Het eigen vermogen per ultimo 2016 steeg tot een niveau van 311 miljoen. De solvabiliteit is ten opzichte van 2015 toegenomen van 64,7% naar 67,4%. Beoordeling WSW en Autoriteit woningcorporaties Het WSW (Waarborgfonds Sociale Woningbouw) en de Aw (Autoriteit woningcorporaties) toetsen de woningcorporaties jaarlijks. Het WSW toetst voor de geldgevers van leningen en het CFV namens de rijksoverheid. Wij ontvingen van zowel het WSW (beoordeling kredietwaardigheid) als de Aw (zowel solvabiliteitsoordeel als continuïteitsoordeel) een positieve beoordeling. Het WSW hanteert ten behoeve van de risicobeoordeling een aantal financiële ratio s. Op al deze ratio s voldoet De Leeuw van Putten ultimo 2016 aan de WSW normen. Dit betreft de volgende ratio s: DLVP WSW-norm ICR (interest coverage ratio) 2,68 min. 1,40 DSCR (debt service coverage ratio) 1,87 min. 1,00 LTV (Loan to Value) 60% max. 75% Solvabiliteit (marktwaarde) 67% onbekend Solvabiliteit (bedrijfswaarde) 30% min. 20% Dekkingsratio 26% max. 50% Controle Baker Tilly Berk N.V. voerde de controle van onze jaarrekening 2016 uit. Zij gaven de goedkeurende controleverklaring af. 7.3 Blik op de toekomst De komende jaren Er zijn vier ontwikkelingen die de komende jaren een grote invloed hebben op onze financiële positie en onze toekomstmogelijkheden. Het overheidsbeleid De jaarresultaten worden sterk bepaald door de wijze van waarderen van het vastgoed tegen marktwaarde. De uitgangspunten die voor de berekening gehanteerd worden, worden door de Autoriteit woningcorporaties jaarlijks voorgeschreven in het Handboek modelmatig waarderen marktwaarde. Wijzigingen in deze uitgangspunten hebben grote invloed op de resultaten en dus ook op het Eigen vermogen en de solvabiliteit (zie de Resultatenrekening van 2016 ten opzichte van 2015). De cijfers die in het vervolg van deze paragraaf zijn opgenomen voor de komende jaren kunnen dus (sterk) beïnvloed worden door wijzigingen in de gehanteerde uitgangspunten in komende versies van het Handboek. Het kabinetsbeleid De komende jaren blijven wij ons vooral richten op kosten- en efficiencybeheersing en een optimaal treasurybeleid. De reden daarvoor is dat onze inkomsten bijna alleen uit huuropbrengsten bestaan. Het vergroten van deze inkomsten is erg lastig. Sinds vier jaar heeft de politiek niet meer gekozen voor een inflatievolgend huurbeleid maar voor een inkomensafhankelijke huurverhoging. Met voor 2013 en 2014 een extra huurverhoging van maximaal 2,4% boven inflatie voor huurders met een inkomen boven de De Leeuw van Putten heeft hier voor 2015 en ook voor 2016 vanaf gezien en gekozen voor een eigen (lager) huurbeleid. In 2016 zijn de huren gemiddeld met 1,0% gestegen en in ,4%. Voor 2017 zullen deze gemiddeld met 0,7% stijgen. Daarnaast is er sinds 2011 ook de Europese richtlijn dat de sociale huurwoningen voor minimaal 90% moeten worden toegewezen aan huurders met een inkomen van maximaal (2016). In de sector ziet men de grootste risico s op het gebied van de jaarlijkse verhuurderheffing door de overheid (die over per woning bedroeg), de saneringsheffing en vanaf 2018 een mogelijke heffing voor overcompensatie. Vennootschapsbelasting Voor woningcorporaties is sinds 2006 de vennootschapsbelasting een feit. Het (vorige) kabinet heeft ervoor gekozen de reserves van woningcorporaties vanaf 2008 (en gedeeltelijk in 2006 en 2007) af te romen via een integrale heffing vennootschapsbelasting. Voor de jaren 2008 tot en met 2016 zal door De Leeuw van Putten geen vennootschapsbelasting verschuldigd zijn door waardedaling van het woningbezit. Vanaf 2017 zal naar verwachting vennootschapsbelasting verschuldigd zijn. 26

29 Verhuurderheffing De verhuurderheffing is definitief vastgesteld en dit betekent dat een negatief effect op onze bedrijfswaarde van ruim 46 miljoen. Deze 46 miljoen is verwerkt in onze financiële meerjarenprognose. Conclusie De heffingen hebben directe invloed op onze kasstroom en beperken daarmee op onze investeringsruimte. Naast de financiële continuïteit speelt ook het maatschappelijke rendement een belangrijke rol. Het komt meestal voor dat een investering zijn geld niet volledig opbrengt, maar dat er bewust een verlies genomen wordt, dat ten laste van het eigen vermogen komt (de zogenaamde onrendabele top). Dergelijke investeringen zijn door De Leeuw van Putten gedaan in 2011 en 2012 bij de nieuwbouwprojecten Kopspijker en Kees de Groenplein. Bij een dergelijke handelwijze geven wij ons goed rekenschap van de gevolgen ten aanzien van onze vermogenspositie als sociaal verhuurder op lange termijn. De ruimte voor dit soort investeringen is door de heffingen minimaal geworden. Onze toekomst in cijfers Wij hebben de financiële gevolgen van ons beleid en dat van de overheid berekend en verwerkt in onze meerjarenprognose. Deze prognose biedt ons een betrouwbare indicatie van het te verwachten verloop van de reserves op de middellange termijn. Voorwaarde daarvoor is wel dat het beleid niet wijzigt. De bijgestelde prognose , met als uitgangspunt het jaarverslag 2016 en de dpi-verwerking, luidt als volgt: x 1 mln Eigen vermogen 327,2 339,1 351,5 364,58 375,8 390,7 Solvabiliteit 70,5% 72,5% 73,6% 74,9% 76,1% 77,7% Langlopende schulden 129,9 118,7 116,9 112,8 108,9 102,6 Resultaat 11,9 12,4 13,0 11,3 14,9 15,1 Onderhoudslasten 3,8 7,8 9,5 8,2 8,6 6,8 Tabel. Bijgestelde prognose Uit bovenstaande tabel blijkt dat het eigen vermogen eind 2017 circa 327,2 miljoen bedraagt. Daarna neemt het eigen vermogen toe tot circa 390,7 miljoen in De solvabiliteit zal naar verwachting ruim boven de 70% blijven. Bij het opstellen van deze meerjarenprognose zijn wij uitgegaan van: A. - huurstijging ,5%, 2018 t/m ,5%, daarna 2%; - huurderving van 1%; - kosten- en inflatieontwikkeling voor ,6%, ,9%, ,2%, vanaf ,5%; - kostenontwikkeling onderhoud vanaf ,5%; - renteverwachting lange termijn ,85%, ,68%, ,51%, ,34%, ,17% en vanaf %; - renteverwachting korte termijn ,1%, ,84%, ,35%, ,71% en vanaf, ,55%; - maatregelen op basis van strategisch voorraadbeheer onderhoud ( ); ad 3,3 miljoen; - verhuurderheffing over de gehele resterende exploitatieperiode; - saneringsheffing over de periode 2017 tot en met 2021; - vennootschapsbelasting. B. Onze inventarisatie van de onderhoudsbehoefte van ons woningbezit voor de restant levensduur. Deze inventarisatie passen wij jaarlijks aan de uitkomst van onze inspecties aan. Gezien de heffingen die in de toekomst te verwachten zijn, is in 2014 en in 2017 een bezuiniging op onderhoud doorgevoerd van totaal 10 miljoen in % 90% 80% 70% 60% 50% 40% Grafiek. Ontwikkeling solvabiliteit Financiële risicobeheersing Fluctuerende prognoses De parameters waarmee wij onze prognoses berekenen waren in het verleden tamelijk stabiel. Zeker bij waardering van het bezit op historische kostprijs, vanaf 2016 vindt waardering op marktwaarde plaats. Zoals hiervoor al vermeld vormen de uitgangspunten bij de berekening hiervan (zoals voorgeschreven in het Handboek) een onzekere factor voor de uitkomsten in de komende jaren. Ook externe factoren zorgen voor fluctuerende prognoses, zoals: - de splitsing van het bezit in sociaal en commercieel; - de wisselende huurverhogingen; - de verhuurderheffing en saneringsheffing; - de vennootschapsbelasting. Wij hebben hier wel een kwantitatieve inschatting van gemaakt en die meegenomen in onze risicoanalyse. Ook in 2016 hebben wij aanzienlijk rentevoordeel genoten als gevolg van de lage rentestand. De rentevoordelen hebben wij ingezet voor extra aflossingen in de leningportefeuille in 2016 en ook in Verkoopafhankelijkheid Veel corporaties voelen de invloed van de prijsdaling van koopwoningen. De Leeuw van Putten nog niet. Wij zijn namelijk in 2005 gestopt met de verkoop van woningen en hebben dus ook geen taken benoemd die wij alleen door de verkoop van woningen kunnen financieren. Hierdoor is onze afhankelijkheid van verkoop nihil en merken wij vooralsnog geen invloed van de prijsdaling op onze sociale taken. Door de aantrekkende economie, de dalende koopprijzen en de huidige lage rente wordt kopen aantrekkelijker. De effecten daarvan merken wij nu nog niet in de verhuur. Wel is begin 2014 een belangrijk commercieel onroerend goed verkocht, waardoor ons commerciële bezit aanzienlijk gereduceerd is. Financiering en beleggingen Wij hebben goed zicht op het liquiditeitenbeheer en de renterisico s. De treasuryscan van dit jaar gaf geen aanleiding voor herziening van het treasurybeleid. Een treasurystatuut maakten wij samen met een extern treasurybureau. Dit statuut is in 2016 geactualiseerd. Hierin staat hoe wij met onze beleggingen en liquiditeit omgaan. Een externe adviseur beoordeelt met een treasuryscan het liquiditeitenbeheer en de renterisico s en maakt een Treasuryjaarplan. De treasurycommissie komt twee maal per jaar bij elkaar. 27

30 Risicovolle beleggingen en/of derivaten De Leeuw van Putten heeft geen risicovolle beleggingen of derivaten afgesloten. De mening van instanties Alle instanties die ons jaarlijks beoordelen, gaven ook in 2016 een positieve beoordeling. - De Autoriteit woningcorporaties stelt dat ons gecorrigeerd weerstandsvermogen hoger is dan het minimaal noodzakelijke weerstandsvermogen. - Het ministerie stelt dat zij geen opmerkingen heeft over de manier waarop wij wet- en regelgeving naleven. Daarnaast waren er ook geen opmerkingen over onze financiële positie. - Het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW) stelt dat wij onveranderd kredietwaardig zijn. Wij kunnen daarom gebruik blijven maken van hun borgingsfaciliteiten. 28

31 Hoofdstuk 8 Leefbaarheid 8.1 Leefbare woonomgeving Projectmatige aanpak Om leefbare wijken en buurten te hebben en houden moet er op sommige plekken flink wat werk worden verzet. Per complex bekijken wij wat de problemen zijn en welke oplossingen daarvoor nodig zijn. Doel is om kleine ongemakken op het terrein van de leefbaarheid zo snel mogelijk op te lossen. Ook werken wij in buurten en wijken samen met andere corporaties en de gemeente. Voorbeelden van samenwerking in projecten: - De Leefbaarheidsmonitor (Lemon). Dit is een initiatief van woningcorporaties en de gemeente. Wij meten om de twee jaar hoe het gesteld is met de leefbaarheid in Spijkenisse. De knelpunten uit Lemon zijn opgenomen in wijkveiligheidsplannen met concrete actiepunten. Ook hebben wij op basis van de gegevens ons strategisch voorraadbeheer aangepast. - Spijkenisser Innovatief Netwerk (SPIN). Wij participeren in dit project. Het project heeft als doel het samenbrengen en bundelen van kennis en mensen rond opgaven en ambities in relatie tot wonen, zorg, werken en leren. Leefbaarheidsonderzoek Samen met de gemeente en de andere corporaties hebben wij eind 2016 het leefbaarheidsonderzoek Lemon weer uitgevoerd. Aan een deel van de bewoners is gevraagd de leefbaarheid van de eigen buurt te beoordelen. Wij streven naar een minimaal cijfer van 7,0. Het rapport van het onderzoek van 2016 is nog niet opgeleverd. Oordeel leefbaarheid Spijkenisse naar diverse thema s (gemiddeld rapportcijfer) Totaal oordeel 7,1 7,2 7,2 7,2 7,2 7,2 7,0 7,1 7,2 Kwaliteit woningen 7,0 7,1 7,0 7,1 7,0 7,0 6,9 7,0 7,0 Voorzieningen 6,8 6,8 6,7 6,7 7,0 6,9 7,2 7,2 7,3 Groen 5,7 5,9 6,2 6,4 6,2 6,5 6,5 6,4 6,6 Woonomgeving 6,0 6,2 6,3 6,4 6,3 6,4 6,4 6,5 6,5 Speelvoorzieningen 5,6 5,8 6,1 6,1 6,0 6,1 6,1 6,2 6,3 Vervuiling 5,6 5,8 5,9 6,0 5,8 5,9 6,2 6,1 6,1 Wijkontwikkelingsplan Zuidwest Met verschillende partijen zoals gemeente, corporaties, zorgpartijen, bewoners en andere betrokken instanties is er voor de wijk Zuidwest Spijkenisse een wijkontwikkelingsplan (WOP) gemaakt. Het wijkontwikkelingsplan richt zich op de leefbaarheid en het toekomstgereed maken van (delen van) de wijk op de langere termijn. Voor de uitvoering van het plan is door de gemeente en de drie betrokken woningcorporaties een samenwerkingsovereenkomst ondertekend voor de periode Er zijn verschillende projecten uitgevoerd zoals omschreven in het uitvoeringsplan. Het betreft concrete acties waarbij de bewoners nadrukkelijker betrokken zijn. Het WOP Zuidwest biedt, naast de fysieke ingrepen, ook een uitgelezen kans om de sociale structuur van de wijk te verbeteren. Dat doen we door bij het vormgeven van fysieke projecten veel bewoners uit de wijk te betrekken. Meer informatie is te vinden op Overeenkomst Aanpak Woonoverlast Op 2 februari 2016 hebben wij onze samenwerking op lokaal niveau met vijf partijen om woonoverlast tegen te gaan opnieuw vastgelegd in de overeenkomst Aanpak Woonoverlast. Onze huidige samenwerkingspartners zijn: de gemeente Nissewaard, de politie en de corporaties Woonbron, Maasdelta en De Zes Kernen. Gegevensuitwisseling Wij kunnen overlastzaken voortaan melden en registreren op een centraal punt. Zo zien we in welke buurten, wijken en kernen woonoverlast is en hoe vaak dat gebeurt. Dit zorgt voor integrale aanpak en betere regie op de overlastzaken. Regisseur woonoverlast Binnen onze gemeente is de regisseur Woonoverlast het aanspreekpunt voor de alle samenwerkingspartners. Vanuit deze regiefunctie kan informatie over de klacht beter uitgewisseld worden en kunnen partijen beter integraal optreden. Convenant Aanpak Woonoverlast Samen met alle betrokken relevante partijen in de Rotterdamse regio hebben wij in 2016 het Convenant Aanpak Woonoverlast opgesteld. Partijen beogen hiermee te komen tot een effectieve aanpak van woonoverlast die veroorzaakt wordt vanuit een woning of directe leefomgeving waar omwonenden in hun eigen woning ernstig last van hebben en die grote negatieve impact heeft op de leefbaarheid in hun wijk. De gemeente heeft een regierol in de aanpak van ernstige of complexe woonoverlast, waarbij de gemeente samenwerkt met de politie en de woningcorporaties. Ook zijn er mogelijkheden om woonoverlast te voorkomen door screening van aspirant huurders. Procedure Duidelijke afspraken over wie wat doet en wanneer zorgen ervoor dat wij een efficiëntieslag kunnen maken in de gezamenlijke aanpak tegen woonoverlast in de huur- én koopsector. Convenant Onrechtmatige Bewoning Wij gunnen iedereen een geschikte woonruimte. Vanuit onze verantwoordelijkheid voor een rechtmatige verhuur en een goede leefbaarheid, treden we streng op tegen woonfraude en onrechtmatige bewoning. 29

32 Onder onrechtmatige bewoning verstaan wij illegale inwoning, illegale verhuur en onrechtmatig gebruik. Bij de bestrijding van onrechtmatige bewoning, werken wij samen met de gemeente, de politie en de andere lokale corporaties. In het Convenant Onrechtmatige Bewoning staat hoe wij door onderling samen te werken allerlei vormen van woonfraude kunnen terugdringen. Ook hebben wij een meldpunt onrechtmatige bewoning opgericht. Dit meldpunt kan meldingen nader onderzoeken en bestandsvergelijkingen uitvoeren. Op basis van periodieke overzichten bepalen wij met alle partijen de aanpak. Convenant Aanpak Hennepkwekerijen Samen met alle betrokken relevante partijen in de Rotterdamse regio hebben wij in 2016 het Convenant Aanpak Hennepkwekerijen opgesteld. Hierdoor werken partijen samen om in een integrale aanpak een einde te maken aan de ongewenste aanwezigheid van hennepkwekerijen. Het doel van deze samenwerking is het (kunnen) nemen van preventieve en repressieve maatregelen. Het kan bijvoorbeeld leiden tot een bestuurlijke maatregel waardoor een woning wordt afgesloten. Dit moet leiden tot een duurzaam effect, waarbij de leefbaarheid en veiligheid van een gebied wordt vergroot. 8.2 Veiligheid Goed beveiligde woning Wij hebben in de afgelopen jaren in woningen waar dat nodig was het hang- en sluitwerk vervangen door beter hang- en sluitwerk (van het niveau politiekeurmerk veilig wonen) Deze woningen zijn voorzien van een sticker als bewijs dat de woning goed beveiligd is. Mutatiekeuring Alle technische installaties in een woning moeten goed functioneren en veilig zijn. Daarom worden deze bij elke nieuwe verhuring gekeurd. Het gaat dan om de installaties voor gas, water, elektriciteit en ventilatie. Als de installatie is goedgekeurd komt er een VT-keur Certificaat (Keurmerk Veilig Thuis) in de meterkast. opgehaald, wordt de inboedel aangeboden aan kringloopwinkels en wordt het resterende deel vernietigd. De kosten hiervan betalen wij. Als het mogelijk is, verhalen wij de kosten op de uitgezette huurder. In 2016 zijn 13 woningen ontruimd. Graffiti Graffiti komt de leefbaarheid in de wijken niet ten goede. Met Reinis, de politie en de gemeente hebben wij afspraken gemaakt over de bestrijding van graffiti. Wij en onze huurders kunnen graffiti melden bij het meldpunt van Reinis. Zij zorgen er dan voor dat de graffiti verwijderd wordt. 8.3 Projecten Portieken afsluiten Een aantal van onze complexen heeft open portieken. Dit zorgt vaak voor overlast. Daarom willen bewoners graag dat wij portieken afsluiten, zodat alleen de bewoners toegang hebben. Bewoners kunnen een verzoek tot afsluiting indienen bij ons. Wij gaan dan na of dit technisch mogelijk is. Ook kijken wij of huurders bereid zijn om hiervoor huurverhoging te betalen en of eventuele kopers willen meebetalen. In 2016 hebben wij in overleg met de bewoners een definitief plan gemaakt voor de afsluiting van de portieken in de Gaarden. Het betreft de woongebouwen aan de Sinaasappelgaard 7-29, Kersengaard 12-34, Pruimengaard 2-24 en de Druivengaard Bewoners van deze woningen konden via de website portiekdegaarden.nl meedenken over de renovatie van de entree van hun woongebouw. Dit project is nagenoeg afgerond. De oplevering is begin NL Doet Op zaterdag 12 maart 2016 hebben medewerkers van De Leeuw van Putten samen met studenten van ROC Zadkine Spijkenisse een smakelijke lunch georganiseerd voor de vrijwilligers van de Voedselbank Spijkenisse. De ruim 75 vrijwilligers van de Voedselbank Spijkenisse zorgen er wekelijks voor dat meer dan 400 gezinnen een pakket ontvangen, ter aanvulling van hun boodschappen. AWARE Project Wij zijn aangesloten bij het AWARE-project. Dit project is ontwikkeld om mishandelde vrouwen en hun eventuele kinderen, die worden lastig gevallen door een ex-partner, beter te beschermen. Wij zorgen ervoor dat deze vrouwen nog veiliger in hun woning kunnen wonen door de eisen van het Politiekeurmerk Veilig Wonen toe te passen. Mocht dit niet mogelijk zijn, dan zorgen wij voor een andere beveiligde woning. Buurtpreventieteams In een aantal wijken lopen er regelmatig buurtpreventieteams met ondersteuning van de politie. Zij koppelen terug aan een buurtcoördinator. Die zorgt ervoor dat de gemeente, de politie of de woningcorporatie ermee aan de slag gaat. Het doel is om het veiligheidsgevoel te verhogen en de sociale cohesie in de buurt te bevorderen. Nieuwe huurders in deze wijken krijgen van ons een brief over het project buurtpreventie. Vrijwilligers krijgen vooraf een training waarbij allerlei situaties die zich kunnen voordoen worden nagebootst. Bovendien worden ze voorzien van het nodige materiaal, zoals telefoon, wijkkaarten, schrijfmogelijkheden en kleding. Woningontruiming Wij proberen om een woningontruiming zoveel mogelijk te voorkomen. Wanneer huurders problemen hebben met het betalen van de huur proberen wij ze zoveel mogelijk te helpen. Maar soms lukt dat niet. Bij een woningontruiming wordt de inboedel direct in een gesloten container geplaatst, afgevoerd en drie maanden opgeslagen. Als het dan nog niet is Controle op brandveiligheid Wij hebben het project Brandveilig Leven opgestart. Samen met de brandweer benaderen wij bewoners van onze seniorenwoningen voor een brandveiligheidscheck. De bewoners zijn hierover vooraf geïnformeerd. De brandweer controleert samen met de bewoner verschillende punten in de woning. Het is niet verplicht om mee te doen. Maar door mee te doen wordt wel de veiligheid voor de bewoner en de omgeving verbetert. Bovendien wordt het gratis aangeboden. Ook krijgt men gratis rookmelders aangeboden die ook direct worden opgehangen. Wij nemen deze kosten voor onze rekening. Vrijwel alle bewoners nemen hier aan deel. Alle achterpaden in beheer bij De Leeuw van Putten De Leeuw van Putten heeft alle achterpaden binnen het eigen woningbezit in beheer genomen. Na de succesvolle proef in de wijk De Hoek hebben wij een plan gemaakt voor het onderhoud van alle achterpaden. Met de nieuwe aanpak kunnen we de paden effectiever en efficiënter onderhouden. Het plan bestaat uit 3 onderdelen: - Regulier onderhoud, klein renovatiewerk en acuut onderhoud. - Planmatig onderhoud. - Groot renovatiewerk. Op deze manier kunnen we de werkzaamheden effectiever en efficiënter uitvoeren doordat we breder naar de achterpaden kijken en alles door dezelfde partij laten uitvoeren. Bovendien combineren we de werkzaamheden met de (reguliere) onderhoudsrondes. 30

33 Aanpak slecht tuinonderhoud Wij hebben met Voorne-Putten Werkt afspraken gemaakt om slecht onderhouden tuinen weer op orde te brengen. Uiteraard spreken wij eerst de huurder aan op het niet onderhouden van de tuin. Maar er wordt ook gekeken naar de achterliggende oorzaak. In de praktijk blijkt dat men soms, om welke reden dan ook, niet in staat is zelf de tuin te onderhouden. Voor deze huurders kan De Leeuw van Putten de tuin op orde maken. Deze huurders krijgen 50% korting op het tarief van De Welplaat die de werkzaamheden uitvoert. Wij betalen de andere 50%. Schoon-Schip-Trein Het schoonmaken en opknappen van de wijken is een belangrijk thema in Spijkenisse. Bewoners kunnen vooraf schoonmaak- en opknapideeën aanleveren. Uiteraard moeten deze ideeën ook uitvoerbaar zijn. Het project van de Schoon-Schip-Trein is een samenwerking tussen de gemeente, corporaties, bewoners, bewonersorganisaties, wijkgroepen en scholen. Voordat er een wijk wordt aangedaan, krijgen alle bewoners een brief daarover thuisgestuurd. Buurttuin De Vlinderkreek Op donderdag 9 november 2016 opende wethouder Mijnans officieel de buurttuin voor woongebouw De Kreek. Hij deed dat door een kastanjeboom te planten en door de naam van de tuin te onthullen. De buurttuin is mogelijk gemaakt door Creatief Beheer in opdracht van Spijkenisse Zuidwest. Zonder de inzet van de buurtbewoners was dit project niet tot stand gekomen. Zij hebben mee ontworpen, gebouwd, geplant en zelfs een stroom- en watervoorziening aangebracht. De tuin is een mooie ontmoetingsplek en geschikt voor allerlei activiteiten. Binnenkort wordt gestart met de herinrichting van het binnenplein achter De Kreek, voor het wijkcentrum. In overleg met enkele bewoners en de wijkvereniging is er een ontwerp gemaakt. De herinrichting tot binnentuin sluit aan op de portiekerenovatie van woongebouw De Kreek begin Dress for Success in Spijkenisse Dress voor Success is er voor mensen met een minimuminkomen die onvoldoende financiële middelen hebben om zich passend te kleden voor een sollicitatiegesprek. Zo wordt het mogelijk gemaakt dat mensen met een minimum inkomen toch goed gekleed naar een sollicitatiegesprek kunnen gaan. Ook ondersteunt Dress for Succes de pilot Achter de voordeur met hun diensten. Gezien het maatschappelijk belang stelt De Leeuw van Putten een winkelruimte in de Gildenwijk ter beschikking voorlopig voor een periode van twee jaar. Omdat het pand eigendom is van De Leeuw van Putten hebben wij tevens een bedrijfseconomisch belang bij continuering van de activiteiten. Schaduwgras: een speelplek voor jong en oud Een groep wijkbewoners heeft van een bestaand voetbalveld in de buurt van De Kreek een totaal nieuwe speelplek gemaakt. Om de speelplek officieel te openen trapte wethouder Hamerslag op 28 september 2016 een balletje met een paar enthousiaste kinderen uit de buurt. De wijkbewoners inventariseerden eerst de sterke en zwakke punten van het bestaande voetbalveld en hebben vervolgens de ideeën voor verbetering meegenomen in een nieuw ontwerp. - Nieuwe speeltoestellen: deze staan naast de ballenvangers achter het bestaande voetbalveld. - Een pannaveldje: kinderen van alle leeftijden kunnen daar spelen en elkaar ontmoeten. - Zitbankjes en boomstammen: Vriendjes, ouders, oma s en opa s kunnen daar zitten en toekijken. Na de winter komen er ook boomstammen rondom het voetbalveld als afbakening. - Nieuwe beplanting: vanwege het plantseizoen komt de nieuwe beplanting in het najaar. De nieuwe speelplek maakt onderdeel uit van het wijkuitvoeringsplan voor Spijkenisse Zuidwest. Dit is een samenwerking tussen de gemeente Nissewaard en de woningcorporaties Woonbron, De Leeuw van Putten en Maasdelta. Deze samenwerking is gericht op het prettig wonen en leven in de Akkers, Vriesland en Vogelenzang-Zuid. 31

34 Hoofdstuk 9 Wonen en zorg 9.1 Voorzieningen Senioren Gemeenten moeten er voor zorgen dat mensen zo lang mogelijk thuis kunnen blijven wonen. De gemeente geeft ondersteuning thuis via de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO). Op basis van deze wet is de gemeente dus verantwoordelijk voor de huishoudelijke zorg, woningaanpassingen, rolstoelen en vervoersvoorzieningen. 9.2 Projecten Langer zelfstandig wonen in onze seniorcomplexen In 2016 hebben we ons project Langer thuis in Nissewaard verder uitgebouwd. Dit project is er op gericht om bewoners de mogelijkheid te bieden om op hogere leeftijd op een volwaardige manier zelfstandig thuis te wonen. Het gaat daarbij om woningaanpassingen, maar ook om andere hulpmiddelen die gericht zijn op het langer thuis wonen. Mensen kunnen vanuit de WMO recht hebben op woningaanpassingen. De gemeente regelt dit in principe, maar niet altijd. Dat komt omdat de gemeente vindt dat sommige voorzieningen voor bepaalde doelgroepen gewoon aanwezig moeten zijn of zelf door de bewoners moeten worden aangebracht. Om die reden brengen wij ook voorzieningen aan. Het gaat hier om woningaanpassingen voor senioren. Zo wordt ervan uitgegaan dat er in alle seniorenwoningen standaard verhoogde toiletpotten en éénhendelkranen aanwezig zijn. Op verzoek van de huurder brengen wij deze voorzieningen aan zonder kosten door te berekenen. Bewoners met een zorgbehoefte Naast senioren zijn er ook bewoners met een zorgbehoefte. Ook deze bewoners willen we optimaal ondersteunen, zodat ze nog lang goed kunnen blijven wonen. Hiervoor hebben wij al meerdere malen overleg gevoerd met de lokaal werkende zorgpartijen. Na een voorzichtig begin hebben we nu meer afstemming bereikt met de zorgpartijen. Dat heeft geresulteerd in de uitwisseling van gegevens om beter in kaart te brengen welke woningen eventueel geschikt zijn voor huisvesting van WMO-cliënten. Met Pameijer zijn we nu in gesprek om te zoeken naar een buurt waar we een aantal cliënten van Pameijer kunnen huisvesten. Onder de noemer van Huis van de Wijk willen we bepaalde plekken voorzien van een concentratie van voorzieningen en ruimte voor ontspanning en ontmoeting tussen bewoners onderling en met professionals. Voor Timon hebben we zes woningen ter beschikking gesteld voor tienermoeders. In april en mei 2016 hebben wij onderzoek gedaan onder de 365 huishoudens in de seniorcomplexen (gestapelde bouw) Op basis van eerdere klankbordgroepen is gekozen om vragen te stellen over de volgende onderdelen: - Wonen - Sociale contacten en tijdsbesteding - Zelfredzaamheid (hulp- en dienstverlening) - Mobiliteit, Op basis van het onderzoek zijn de volgende punten vastgesteld: - Gestart wordt met het maken van een aantal beleidsmatige keuzes. - Vervolgens per woongebouw een Plan van Aanpak (en projectmatige uitvoering) opstellen. - Financiering voor uitvoering is beschikbaar voor een periode van 3 jaar. - Tegemoetkomen aan de informatiebehoefte van senioren. - Samen met partners in gesprek over aanpak en uitvoering (gemeente, SWO, Careyn). - Reeds gestart met een verkenning onder de grondgebonden seniorwoningen. Klantenpanel met bewoners van grondgebonden seniorenwoningen Begin november 2016 hebben we een klantenpanel gehouden onder de bewoners die in een grondgebonden seniorenwoning wonen in de wijken Maaswijk, Vogelenzang en Schenkel. De huurders bespraken wat er nodig is, of veranderen moet, om ouderen langer zelfstandig in hun huidige woning te laten wonen. Afspraken met de gemeente Zowel de zorgpartijen als de corporaties ervaren dat veel kansen benut kunnen worden als de gemeente haar verantwoordelijkheid goed invult. Dat gaat dan om de maatwerkvoorzieningen op het individuele niveau van de bewoners, maar ook om collectieve afspraken. In de prestatieafspraken is opgenomen dat corporaties en gemeente er naar streven in 2017 een gezamenlijke beleidsvisie gereed te hebben op het vlak van wonen met zorg in Nissewaard. De meeste deelnemers wonen met veel plezier in hun woning. Ze zijn nog zelfstandig, vitaal, mobiel en niet hulpbehoevend. Uit het klantenpanel kwamen de volgende punten naar voren: - Een aantal deelnemers is zelf mantelzorger geweest. Op dit moment krijgt geen van de deelnemers mantelzorg. - Geen van de deelnemers maakt gebruik van thuiszorg. Wel heeft een aantal deelnemers hulp in de huishouding (niet via de thuiszorg). Elf van de twaalf deelnemers willen blijven wonen in hun huidige woning. - In de eerste plaats is er een grote informatiebehoefte onder de deelnemers over mogelijkheden op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Wat is er allemaal mogelijk en waar is die hulp te krijgen? - Veel van de wensen om zo lang mogelijk in de woning te blijven wonen gaan over fysieke, praktische aanpassingen in de woning en directe woonomgeving. 32

35 De Leeuw van Putten bekijkt welke uitkomsten worden opgenomen in de verdere uitwerking van het programma Langer thuis in Nissewaard. Ook gaan we in 2017, net als in het afgelopen jaar in de senioren appartementen, verder kijken naar de totale groep bewoners van de senioren die wonen in de grondgebonden seniorenwoningen. Scootmobielen De vergrijzing in Spijkenisse kent een hogere piek dan gemiddeld in Nederland. Daardoor groeit de vraag naar scootmobielen. De gemeente verstrekt de scootmobielen en wij zorgen voor genoeg ruimte om de scootmobielen te parkeren. Bij seniorcomplexen maken wij daar waar mogelijk overdekte en afgesloten parkeerplaatsen voor scootmobielen. Maar ook bij reguliere woningen zorgen wij voor parkeermogelijkheden. Bij de seniorencomplexen wordt het steeds lastiger om goede oplossingen te vinden. Dit onderwerp wordt meegenomen in de in 2017 vast te stellen gezamenlijke beleidsvisie op het wonen met zorg in Nissewaard. 24-uurs personenalarmering In Spijkenisse wordt er een 24-uurs personenalarmering aangeboden. Hiervan maken ook onze huurders gebruik. Hierdoor kunnen huurders langer zelfstandig blijven wonen in hun woning. Wij maken ons er hard voor dat dit onderdeel blijft van het langer zelfstandig kunnen blijven wonen. Thuishaven Met Pameijer zijn we in gesprek om te zoeken naar een buurt waar we een aantal cliënten van Pameijer kunnen huisvesten. Door Pameijer is aangegeven prioriteit te geven aan de realisatie van een Thuishaven in de wijk Groenewoud / Gildenwijk. Hierin werken wij samen met Pameijer en Maasdelta. Tienermoeders Met Timon zijn we in gesprek gegaan om zes woningen ter beschikking te stellen voor tienermoeders. Daarvoor is inmiddels een overeenkomst getekend. 33

36 Hoofdstuk 10 Verklaring van het bestuur In dit verslag zijn wij ingegaan op het BTIV (Besluit Toegelaten Instellingen Volkshuisvesting). In het BTIV zijn de spelregels voor woningcorporaties uitgewerkt. Het BTIV is een nadere invulling van de nieuwe Woningwet en bevat regels over de toelatingen, rechtsvormen, organisatie van de corporaties, het bestuur, de financiering maar bijvoorbeeld ook regels over investeringen in niet-daeb vastgoed. Het bestuur verklaart dat het een adequate invulling geeft aan hetgeen uitgangspunt is bij de invoering van de nieuwe woningwet en het BTIV. In het kort komt het er op neer dat wij inzetten op een sterkere legitimatie en duidelijker lokale verankering. Daarnaast werken wij mee aan verdere risicobeheersing en een scherper intern en extern toezicht. Het bestuur verklaart verder dat het financiële beleid en beheer gericht is op financiële continuïteit. Batige saldi zijn uitsluitend in het belang van de volkshuisvesting ingezet. Spijkenisse, 23 juni 2017 Stichting De Leeuw van Putten ir. M.A. de Booij directeur-bestuurder 34

37 B JAARREKENING Kengetallen Boekjaar Aantal verhuureenheden 1. Woningen en woongebouwen: a. in exploitatie b. in aanbouw Garages Commerciële objecten BOG MOG Aantal gewogen verhuureenheden 3.926, , , , ,8 Kwaliteit 1. Aantal reparatieverzoeken per woning 1,6 1,6 1,4 1,4 1,6 2. Gemiddelde afhandelingduur in dagen per reparatieverzoek 6, Gemiddelde afhandelingduur in dagen van het mutatieonderhoud Kosten niet planmatig onderhoud per woning Kosten planmatig onderhoud per woning Totale kosten onderhoud per woning Verhuur van woningen 1. Mutatiegraad in % 7,3 7,3 8,4 8,5 8,1 2. Huurachterstand (zittende huurders) in % jaarhuur 1,06 1,36 1,17 1,19 1,00 3. Huurderving wegens leegstand 0,40 0,51 0,54 1,09 0,73 4. Gemiddeld aantal punten WWS Gemiddelde netto huurprijs Balans en Resultatenrekening per gewogen vhe 1. Eigen vermogen * * Huren Kapitaalslasten Lasten onderhoud Overige bedrijfslasten Vennootschapsbelasting 3.955* 545* Jaarresultaat * 2.185* Financiële continuïteit 1. Solvabiliteit obv marktwaarde 67,4% 65,6% Solvabiliteit obv bedrijfswaarde 14,7% 14,1% 12,8% 2. Current ratio (vlottende activa / kortlopende schulden) 0,51 0,92 0,50 0,23 0,25 3. Verhouding tussen vaste activa en lang vermogen 102,5%* 100,2%* 102,0% 103,0% 103,0% 4. Rentabiliteit eigen vermogen 15,4%* 5,9%* 0,3% 3,6% -0,3% 5. Rentabiliteit vreemd vermogen 3,4% 3,3% 3,5% 4,3% 4,6% 6. Rentabiliteit totaal vermogen 11,2%* 4,5%* 2,6% 0,5% -0,3% 7. Weerstandsvermogen (x 1.000) * * Beheer 1. Personeelsbezetting in fte 25,0 24,7 24,8 24,6 24,6 2. Werkelijk aantal personeelsleden Beheerkosten per fte (x 1.000) Beheerkosten per gewogen vhe (*) Als gevolg van de stelselwijziging in 2015 zijn deze kengetallen niet vergelijkbaar met voorgaande jaren. 35

38 Balans per 31 december 2016 (na resultaat bestemming) (bedragen x 1.000) ACTIVA (herrekend) VASTE ACTIVA Materiële vaste activa - DAEB vastgoed in exploitatie Niet DAEB vastgoed in exploitatie Onroerende en roerende zaken voor eigen gebruik Financiële vaste activa - Overige vorderingen Totaal vaste activa VLOTTENDE ACTIVA Vorderingen - Huurdebiteuren Overheid Overige vorderingen Overlopende activa Liquide middelen Totaal vlottende activa PASSIVA (herrekend) EIGEN VERMOGEN - Overige reserves Herwaarderingsreserve Totaal eigen vermogen VOORZIENINGEN - Voorziening latente belastingverplichtingen Overige voorzieningen Totaal voorzieningen LANGLOPENDE SCHULDEN - Leningen kredietinstellingen Overige schulden Totaal langlopende schulden KORTLOPENDE SCHULDEN - Schulden aan kredietinstellingen Schulden aan gemeente Schulden aan leveranciers Belastingen en premies sociale verzekeringen - Schulden ter zake van pensioenen Aangegane verplichtingen inzake (on)roerende zaken Overige schulden Overlopende passiva Totaal kortlopende schulden TOTAAL ACTIVA TOTAAL PASSIVA

39 Resultatenrekening (functionele indeling) (bedragen x 1.000) Omschrijving Huuropbrengsten Opbrengsten servicecontracten Lasten servicecontracten Lasten verhuur- en beheeractiviteiten Lasten onderhoudsactiviteiten Overige directe operationele lasten exploitatie bezit Netto resultaat exploitatie vastgoedportefeuille Omzet verkocht vastgoed in ontwikkeling - - Lasten verkocht vastgoed in ontwikkeling - - Toegerekende organisatiekosten - - Toegerekende financieringskosten - - Netto resultaat verkocht vastgoed in ontwikkeling - - Verkoopopbrengst vastgoedportefeuille - - Toegerekende organisatiekosten - - Boekwaarde verkochte vastgoedportefeuille op moment van verkoop - - Netto gerealiseerd resultaat verkoop vastgoedportefeuille - - Overige waardeveranderingen vastgoedportefeuille - - Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille v.o.v. - - Niet gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille bestemd voor verkoop - - Waardeveranderingen vastgoedportefeuille Opbrengst overige activiteiten Kosten overige activiteiten Netto resultaat overige activiteiten Overige organisatiekosten Leefbaarheid Financiële baten en lasten Waardeveranderingen financiële vaste activa en effecten - - Opbrengst van vorderingen die tot de vaste activa behoren en van effecten - - Rentebaten en soortgelijke opbrengsten 13 8 Rentelasten en soortgelijke kosten Saldo financiële baten en lasten RESULTAAT UIT GEWONE BEDRIJFSUITOEFENING VOOR BELASTINGEN Belastingen resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening RESULTAAT NA BELASTINGEN

40 Kasstroomoverzicht (directe methode) (bedragen x 1.000) OPERATIONELE ACTIVITEITEN Ontvangsten: Huren Zelfstandige huurwoningen Onzelfstandige wooneenheden - - Intramuraal - - Maatschappelijk onroerend goed Bedrijfsmatig onroerend goed Parkeervoorzieningen Vergoedingen Overheidsontvangsten - - Overige bedrijfsontvangsten Renteontvangsten 8 7 Saldo ingaande kasstromen Uitgaven: Erfpacht - - Personeelsuitgaven: Lonen en salarissen Sociale lasten Pensioenlasten Onderhoudsuitgaven Overige bedrijfsuitgaven Renteuitgaven Sectorspecifieke heffing onafhankelijk van het resultaat Verhuurderheffing Leefbaarheid externe uitgaven niet investeringsgebonden Vennootschapsbelasting - - Saldo uitgaande kasstromen Kasstroom uit operationele activiteiten

41 (DES)INVESTERINGSACTIVITEITEN MVA ingaande kasstroom: Verkoopontvangsten bestaande huur-, woon- en niet- woongelegenheden - - Verkoopontvangsten woongelegenheden (VOV) na inkoop in dpi periode - - Verkoopontvangsten nieuwbouw, woon- en niet- woongelegenheden - - Verkoopontvangsten grond - - (Des)investeringsontvangsten overig - - Tussentelling ingaande kasstroom MVA - - MVA uitgaande kasstroom: Nieuwbouw huur-, woon- en niet- woongelegenheden - - Woningverbetering, woon- en niet- woongelegenheden Leefbaarheid externe uitgaven projectgebonden - - Aankoop, woon- en niet woongelegenheden - - Nieuwbouw verkoop, woon- en niet woongelegenheden - - Aankoop woongelegenheden (VOV) voor doorverkoop - - Sloopuitgaven, woon- en niet woongelegenheden - - Aankoop grond - - Investeringen overig Externe kosten bij verkoop - - Tussentelling uitgaande kasstroom MVA Saldo in- en uitgaande kasstroom MVA FVA Ontvangsten verbindingen - - Ontvangsten overig - - Uitgaven verbindingen - - Uitgaven overig - - Saldo in- en uitgaande kasstroom FVA - - Kasstroom uit (des) investeringen FINANCIERINGSACTIVITEITEN Ingaand: Nieuwe te borgen leningen Nieuwe ongeborgde leningen - - Uitgaand: Aflossing geborgde leningen Aflossing ongeborgde leningen - - Kasstroom uit financieringsactiviteiten Mutatie liquide middelen Wijzigingen kortgeldmutaties - - Liquide middelen per 1 januari Liquide middelen per 31 december

42 Algemene grondslagen voor de opstelling van de jaarrekening De Leeuw van Putten is een stichting met de status van toegelaten instelling volkshuisvesting. De statutaire vestigingsplaats is de Gemeente Nissewaard, de feitelijke vestigingsplaats is Spijkenisse. De activiteiten bestaan voornamelijk uit de exploitatie en ontwikkeling van vastgoed. De Leeuw van Putten heeft specifieke toelating in de regio Rijnmond en is werkzaam binnen het kader van de Woningwet en het Besluit toegelaten instellingen volkshuisvesting. De Leeuw van Putten is onder nummer ingeschreven bij het handelsregister. Wet- en regelgeving De jaarrekening is opgesteld in overeenstemming met de bepalingen van de Woningwet, het Besluit toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015, de Regeling toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015, de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector ( WNT ), Titel 9 Boek 2 BW, Hoofdstuk 645 van de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving en de stellige uitspraken van de overige hoofdstukken van de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving. Schattingen Bij de toepassing van de grondslagen en regels voor het opstellen van de jaarrekening vormt de directie van De Leeuw van Putten zich verschillende oordelen en maakt schattingen die essentieel zijn voor de in de jaarrekening opgenomen bedragen. Indien het voor het geven van het in artikel 2:362 lid 1 BW vereiste inzicht noodzakelijk is, is de aard van deze oordelen en schattingen inclusief de bijbehorende veronderstellingen opgenomen bij de toelichting op de betreffende jaarrekeningposten. Wet Normering Topinkomens Voor de toelichting in de jaarrekening is uitgegaan van de Wet Normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector (WNT) zoals deze geldt voor 2016 en de Regeling bezoldingsmaxima topfunctionarissen toegelaten instellingen volkshuisvesting Als normenkader is rekening gehouden met a. Uitvoeringsbesluit WNT b. Regeling Bezoldigingscomponenten WNT c. Beleidsregels Toepassing WNT Vergelijking met voorgaand jaar De gehanteerde grondslagen van waardering en van resultaatbepaling zijn ongewijzigd ten opzichte van het voorgaande jaar, met uitzondering van de toegepaste stelselwijzigingen zoals hierna nader uiteengezet. Stelselwijziging Als gevolg van de wijzigingen in de Woningwet, de invoering van het Besluit toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015 en de Regeling toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015, en de wijzigingen in Titel 9 Boek 2 BW en hoofdstuk 645 Toegelaten instellingen volkshuisvesting van de Richtlijnen voor de jaarverslaggeving is in de jaarrekening 2016 een aantal stelselwijzigingen doorgevoerd. De stelselwijzigingen hebben betrekking op de volgende grondslagen en regels voor het opstellen van de jaarrekening: - De tot en met 2015 voor sociaal vastgoed gevolgde waardering tegen de historische kostprijs of lagere bedrijfswaarde is vanaf 2016 niet meer toegestaan. Het vastgoed wordt in de jaarrekening 2016 gewaardeerd tegen de marktwaarde in verhuurde staat, bepaald volgens de uitgangspunten van het Handboek modelmatig waarderen marktwaarde. - De tot en met 2015 voor commercieel vastgoed gevolgde waardering tegen de historische kostprijs of lagere marktwaarde is vanaf 2016 niet meer toegestaan. Het vastgoed wordt in de jaarrekening 2016 gewaardeerd tegen marktwaarde in verhuurde staat, bepaald volgens de uitgangspunten van het Handboek modelmatig waarderen marktwaarde. - De complexindeling is gedurende het verslagjaar gewijzigd. Deze wijziging is het gevolg van de in bijlage 1 van de Regeling toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015 voorgeschreven indeling van het vastgoed in waarderingscomplexen. - De wijzigingen in de waardering van het vastgoed leidt eveneens tot wijzigingen in de latente belastingen. - De modellen voor de balans, de winst-en verliesrekening en het kasstroomoverzicht zijn aangepast in overeenstemming met de modellen in bijlage 3 van de Regeling toegelaten instellingen volkshuisvesting In de balans is het onderscheid tussen sociaal en commercieel vastgoed in exploitatie vervangen door DAEB vastgoed en niet DAEB vastgoed in exploitatie. Onder het eigen vermogen wordt een herwaarderingsreserve opgenomen. De winst- en verliesrekening wordt opgesteld volgens het functionele model (voorheen: categoriale model). Het kasstroomoverzicht wordt opgesteld volgens de directe methode (voorheen: indirecte methode). - In de jaarrekening 2015 vond de classificatie naar DAEB vastgoed en niet DAEB vastgoed plaats op basis van het al dan niet overschrijden van de huurliberalisatiegrens per balansdatum. Classificatie van vastgoed in exploitatie naar DAEB vastgoed en niet DAEB vastgoed vindt in de jaarrekening 2016 plaats op basis van het al dan niet overschrijden van de huurliberalisatiegrens op de contractdatum, waarbij woningen met een geliberaliseerd huurcontract echter met een huur die per balansdatum beneden de huurliberalisatiegrens ligt op balansdatum als DAEB vastgoed worden aangemerkt. De wijzigingen in de waarderingsgrondslagen zoals hiervoor genoemd zijn als stelselwijziging verwerkt in het vermogen en resultaat, waarbij de vergelijkende cijfers van de balans per 31 december 2015 en de resultatenrekening over 2015 in de jaarrekening 2016 zijn aangepast. Op basis van deze stelselwijziging is het eigen vermogen per 31 december 2015 herrekend. Het eigen vermogen per 31 december 2015 is toegenomen met een bedrag van 193 miljoen, van 25 miljoen naar 218 miljoen. Het resultaat over 2015 bedraagt op basis van de nieuwe grondslagen 9 miljoen positief. Indien op de oude grondslagen zou zijn gewaardeerd, dan zou het resultaat over miljoen positief hebben bedragen. 40

43 In onderstaand overzicht zijn de verschillen met de oorspronkelijke cijfers in de jaarrekening 2015 weergegeven. 1 januari 2015 Jaarrekening 2015 (x 1.000,-) Na stelselwijziging (x 1.000,-) Effect stelselwijziging (x 1.000,-) Activa: DAEB vastgoed in exploitatie Niet DAEB vastgoed in exploitatie Totaal Passiva: Overige reserves Herwaarderingsreserve Voorziening latente belastingverplichtingen Totaal december 2015 Jaarrekening 2015 (x 1.000,-) Na stelselwijziging (x 1.000,-) Effect stelselwijziging (x 1.000,-) Activa: DAEB vastgoed in exploitatie Niet DAEB vastgoed in exploitatie Totaal Passiva: Overige reserves Herwaarderingsreserve Voorziening latente belastingverplichtingen Totaal Winst- en verliesrekening 2015 Jaarrekening 2015 (x 1.000,-) Na stelselwijziging (x 1.000,-) Effect stelselwijziging (x 1.000,-) Afschrijvingen materiële vaste activa in exploitatie Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille Overige waardeveranderingen vastgoedportefeuille Belastingen Effect stelselwijziging op het resultaat over Voor de individuele balansposten worden de verschillen met de oorspronkelijke cijfers in de jaarrekening 2015 in de toelichting op de betreffende jaarrekeningposten in de jaarrekening 2016 vermeld. 41

44 Grondslagen van waardering BALANS ONROERENDE ZAKEN IN EXPLOITATIE Binnen de onroerende zaken in exploitatie worden de volgende typen vastgoed onderscheiden: - Woongelegenheden - Bedrijfsmatig en maatschappelijk onroerend goed; - Parkeergelegenheden De onroerende zaken in exploitatie worden op objectniveau geclassificeerd naar DAEB (sociaal onroerende zaken) en niet-daeb vastgoed (commercieel onroerende zaken), rekening houdend met de criteria van de Beschikking van de Europese Commissie dd 15 december 2009 aangaande de staatsteun voor toegelaten instellingen. DAEB vastgoed betreft conform deze criteria de woningen met een huurprijs per contractdatum tot aan de huurliberalisatiegrens en het maatschappelijk vastgoed. Maatschappelijk vastgoed is bedrijfsonroerend goed dat wordt verhuurd aan maatschappelijke organisaties, waaronder zorg-, welzijn-, onderwijs- en culturele instellingen en dienstverleners en tevens is vermeld op de bijlage zoals deze is opgenomen in de EC-beschikking d.d. 15 december Niet-DAEB vastgoed omvat overeenkomstig de eerder genoemde criteria de woningen met een huurprijs per contractdatum boven de huurliberalisatiegrens en het bedrijfsmatig vastgoed (niet zijnde maatschappelijk vastgoed). In 2016 wordt het bezit van De Leeuw van Putten voor het eerst gewaardeerd op marktwaarde in verhuurde staat. Onroerende zaken in exploitatie worden op grond van artikel 35 lid 2 van de Woningwet na de eerste verwerking gewaardeerd tegen actuele waarde. Op grond van artikel 31 van het Besluit toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015 vindt de waardering plaats tegen de marktwaarde in verhuurde staat, die overeenkomstig artikel 14 van de Regeling toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015 plaatsvindt conform de methodiek die is opgenomen in bijlage 2 van de Regeling toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015 ( Handboek modelmatig waarderen marktwaarde ). De Leeuw van Putten hanteert voor het merendeel van haar onroerende zaken in exploitatie de basisversie van het Handboek modelmatig waarderen marktwaarde. In de basisversie wordt de waardering van het vastgoed op portefeuilleniveau en de daaraan gerelateerde herwaarderingsreserve modelmatig bepaald. Bij deze waardering is geen taxateur betrokken en er worden dus geen vrijheidsgraden toegepast. Als gevolg hiervan bestaat het risico dat de modelmatig bepaalde actuele waarde van het vastgoed afwijkt van de actuele waarde die met betrokkenheid van een taxateur tot stand zou zijn gekomen. De marktwaarde in verhuurde staat is benaderd door de contante waarde van de geschatte toekomstige kasstromen te bepalen (DCF. Discounted Cash Flow methode). Voor de bepaling van de marktwaarde is er voor de woongelegenheden, de parkeergelegenheden en het maatschappelijk onroerend goed gebruik gemaakt van de basis versie. Voor de bepaling van de marktwaarde voor het bedrijfsmatig onroerend goed is gebruik gemaakt van de full versie met inschakeling van een extern taxateur. Waardering bij eerste verwerking. De eerste waardevermeerdering van de kostprijs als gevolg van de waardering tegen marktwaarde bepaald op complexniveau is in deze jaarrekening in de toelichting op de balans van de vaste activa opgenomen. De waardevermindering of - vermeerdering in de jaren 2016 en verder worden in het resultaat verantwoord als Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille. Waardering na eerste verwerking Na eerste verwerking wordt het vastgoed in exploitatie gewaardeerd tegen marktwaarde. De marktwaarde wordt bepaald conform de uitgangspunten van het Handboek modelmatig waarderen marktwaarde. De waardevermindering of -vermeerdering die voortvloeit uit de eerste waardering tegen marktwaarde wordt bepaald op complexniveau. De waardevermindering of - vermeerdering wordt in het resultaat verantwoord als 'Niet-gerealisseerde waardeverandering vastgoedportefeuille'. Complexindeling Om de marktwaardewaardering van het onroerend goed in exploitatie te bepalen, zijn alle verhuureenheden opgedeeld in waarderingscomplexen. Een waarderingscomplex is een samenstel van verhuureenheden dat in principe bestaat uit vergelijkbare verhuureenheden voor wat betreft type vastgoed, bouwperiode en locatie, en dat als één geheel in verhuurde staat aan een derde partij kan worden verkocht. Alle verhuureenheden maken deel uit van een waarderingscomplex of zijn een afzonderlijk waarderingscomplex. Doorexploiteer- en uitpondscenario De marktwaarde wordt bepaald op basis van de contante waarde van de toekomstige kasstromen (DCF-methode). Voor woon- en parkeergelegenheden wordt de marktwaarde bepaald op basis van het doorexploiteerscenario en het uitpondscenario. De marktwaarde in verhuurde staat is de hoogste van de marktwaarde volgens het doorexploiteer- of uitpondscenario. Voor bedrijfsmatig en maatschappelijk vastgoed wordt de marktwaarde bepaald volgens het doorexploiteerscenario. De geschatte toekomstige kasstromen worden bepaald op basis van de DCF methode. Voor woon- en parkeergelegenheden vindt de bepaling van de toekomstige inkomende en uitgaande kasstromen plaats aan de hand van enerzijds het doorexploiteerscenario en anderzijds het uitpondscenario, mede op basis van artikel 31 van het Besluit Toegelaten Instellinge Volkshuisvesting (BTIV). De marktwaarde in verhuurde staat is op waarderingscomplex niveau bepaald op basis van de hoogste waardering van het doorexploiteer- of uitpondscenario, beide berekend op basis van de contante waarde van inkomende en uitgaande kasstromen. Het doorexploiteerscenario veronderstelt dat verhuureenheden worden doorverhuurd, waarbij elk jaar bij een deel van de verhuureenheden de huurder verhuist. Bij de leegkomende verhuureenheden wordt verondersteld dat die eenheid opnieuw wordt verhuurd, waarbij de huur na mutatie wordt aangepast naar de potentiële huur op basis van de markthuur of de maximale huur op basis van het woningwaarderingstelsel. Aan het einde van een 15-jarige DCF-periode wordt een eindwaarde opgenomen. De kasstromen in de 15-jarige DCF-periode en deze eindwaarde worden vervolgens contant gemaakt naar de balansdatum en opgeteld. De eindwaarde wordt bepaald op basis van de veronderstelling van doorexploiteren met een voortdurende looptijd, waarbij de afzonderlijke kasstromen zich ontwikkelen met de eigen groeivoet. Instandhoudingsonderhoud wordt vanaf het 16e jaar met 100% verhoogd, teneinde renovatie te adresseren. Voor bedrijfsmatig en maatschappelijk vastgoed is alleen het doorexploiteerscenario van toepassing. Het uitpondscenario veronderstelt dat verhuureenheden bij mutatie leeg complexmatig worden verkocht. In tegenstelling tot het doorexploiteerscenario wordt de huur voor deze verhuureenheden niet aangepast, maar wordt daarvoor in de plaats de verwachte verkoopkasstroom opgenomen. Aan het einde van een 15-jarige DCF-periode wordt een eindwaarde van de 42

45 nog niet verkochte verhuureenheden opgenomen. De kasstromen in de 15-jarige DCF-periode en deze eindwaarde worden vervolgens contant gemaakt naar balansdatum en opgeteld. De eindwaarde wordt bepaald op het verdere uitponden van de aan het eind van het 15e jaar nog niet verkochte woongelegenheden, waarbij de mutatiekans met 50% wordt gehalveerd ten opzichte van de mutatiekans in het doorexploiteerscenario. Herwaardering Jaarlijks wordt op balansdatum de actuele waarde van de onroerende zaken in exploitatie op marktwaardecomplex opnieuw bepaald. (Ongerealiseerde) winsten of verliezen ontstaan door een wijziging in de actuele waarde worden verantwoord in de resultatenrekening en toegevoegd of verminderd aan/op de herwaarderingsreserve. Onroerende en roerende zaken voor eigen gebruik De onroerende en roerende zaken ten dienste van de exploitatie worden gewaardeerd op basis van de verkrijgingsprijs, verminderd met de cumulatieve afschrijvingen en indien van toepassing met bijzondere waardeverminderingen. De afschrijvingen worden gebaseerd op de geschatte economische levensduur en worden berekend op basis van een vast percentage van de verkrijgingsprijs. Bij investeringen in het eerste halfjaar wordt afgeschreven vanaf het moment van ingebruikneming, daarna in het eerste volgende jaar. Op grond wordt niet afgeschreven. FINANCIËLE VASTE ACTIVA Overige vorderingen De overige vorderingen zijn gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs (nominale waarde). VLOTTENDE ACTIVA De vorderingen zijn gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs (nominale waarde). Op de post (vertrokken) huurdebiteur en overige vorderingen (doorberekend onderhoud / schadenota s) vindt een afwaardering voor mogelijke oninbaarheid plaats. De voorziening dubieuze vorderingen is gebaseerd op een inventarisatie én op basis van een schatting dat een deel van de vorderingen gezien de ouderdom en grootte mogelijk zal leiden tot oninbaarheid. EIGEN VERMOGEN De onder het eigen vermogen opgenomen herwaarderingsreserve wordt gevormd voor het positieve verschil tussen de marktwaarde en de boekwaarde op basis van verkrijgings-of verwaardigingsprijs van het vastgoed in exploitatie. Bij het bepalen van de boekwaarde op basis van verkrijgings- of verwaardigingsprijs is uitgegaan van de initiële verkrijgingsof vervaardigingsprijs, zonder rekening te houden met enige afschrijving of waardevermindering. De herwaarderingsreserve wordt bepaald per waarderingscomplex. Bij realisatie van de herwaarderingsreserve (bij verkoop van het vastgoed) wordt het gerealiseerde deel van de herwaarderingsreserve rechtstreeks overgeboekt naar de overige reserves. VOORZIENINGEN Voorziening latente belastingverplichtingen Voor in de toekomst te betalen belastingbedragen uit hoofde van verschillen tussen commerciële en fiscale balanswaarderingen wordt een voorziening getroffen ter grootte van de som van deze verschillen vermenigvuldigd met het geldende belastingtarief. Onder de voorziening latente belastingverplichtingen is tevens de actieve belastinglatentie opgenomen. Deze actieve latentie is gewaardeerd tegen nominale waarde. De actieve belastinglatentie heeft betrekking op de aanwezige compensabele verliezen. Overige voorzieningen Onder de overige voorzieningen is een voor ziening opgenomen voor jubileumuitkeringen. Dit is een voorziening voor jubileumuitkeringen die in de toekomst van het huidige personeel kunnen plaatsvinden. LANGLOPENDE SCHULDEN De onder de langlopende schulden vermelde leningen zijn gebaseerd op definitief vastgestelde geldleningen. De waarborgsommen zijn gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs (nominale waarde). Er is een treasurystatuut. Dit statuut geldt als een gedragscode als het gaat om het nemen van beslissingen op het gebied van ondernemingsfinanciering, beleggen, beheersen van renterisico s, liquiditeitenbeheer en organisatie van de financiële logistiek. OVERIGE ACTIVA EN PASSIVA Voorzover in het bovenstaande niet anders is aangegeven worden activa en passiva gewaardeerd op de geamortiseerde kostprijs (nominale waarde). Hierbij worden op vorderingen, indien dit noodzakelijk is, een voorziening wegens mogelijke oninbaarheid in mindering gebracht. RESULTATENREKENING RESULTATENREKENING ALGEMEEN Het resultaat wordt bepaald als verschil tussen de opbrengstwaarde van de geleverde prestaties en de kosten en andere lasten over het jaar. De resultaten op transacties worden verantwoord in het jaar waarin zij zijn geleverd; verliezen reeds zodra zij voorzienbaar zijn. De waarderingsgrondslagen voor de winst- en verliesrekening zijn conform aan die van de balans. RESULTATENREKENING FUNCTIONEEL In de functionele resultatenrekening zijn alle opbrengsten direct toe te rekenen aan een onderdeel. Bij de kosten is er een onderscheid tussen de direct toe te rekenen kosten en de indirecte kosten. De direct toe te rekenen kosten worden bij het betreffende onderdeel verantwoord. De toerekening van de indirecte kosten aan de onderscheiden onderdelen van de functionele resultatenrekening gebeurt op basis van aannames HUUROPBRENGSTEN Hier worden de huuropbrengsten opgenomen die uit de exploitatie van het vastgoed worden gegenereerd. Dit zijn zowel de huuropbrengsten uit de exploitatie van het DAEB-vastgoed als het niet-daeb-vastgoed. De jaarlijkse huurverhoging is van overheidswege gebonden aan een maximum. Voor het verslagjaar 2016 bedroeg dit maximumpercentage 2,1% voor huishoudinkomens tot en met ,-, 2,6% voor huishoudinkomens vanaf ,- tot en met ,- en 4,6% voor huishoudinkomens vanaf ,-. De opbrengsten uit hoofde van huur worden aangemerkt als zijnde gerealiseerd in het jaar van opeisbaarheid daar bij tussentijdse beëindiging van het huurcontract geen terugbetalingsverplichting geldt. OPBRENGSTEN EN LASTEN SERVICECONTRACTEN Opbrengsten servicecontracten betreffen overeengekomen bijdragen van huurders en worden aangemerkt als zijnde gerealiseerd in het jaar van levering van de goederen en verlening van de diensten. De bijdragen zijn voor de dekking van de te maken en gemaakte servicekosten. Verrekening op basis van daadwerkelijke bestedingen vindt jaarlijks plaats. Gemaakte servicekosten worden verantwoord onder de lasten servicecontracten in het verslagjaar waarop de servicekosten betrekking hebben. 43

46 LASTEN VERHUUR- EN BEHEERACTIVITEITEN Hier worden de directe en indirecte kosten verantwoord die rechtstreeks zijn te relateren aan de verhuur- en beheeractiviteiten. Hierbij kan worden gedacht aan: - lonen en salarissen voor personeel dat primair bezig is met de exploitatie van het vastgoed; - toegerekende afschrijvingen op onroerende en roerende zaken voor eigen gebruik; - toegerekende kantoorkosten. De afschrijvingen op onroerende en roerende zaken voor eigen gebruik worden gebaseerd op basis van verkrijgingsprijs. Afschrijvingen vinden plaats volgens de lineaire methode op basis van de geschatte economische levensduur. FINANCIËLE BATEN EN LASTEN Dit betreft de werkelijk ontvangen rentebaten en rentelasten op de langlopende schulden en de kortlopende financiering. BELASTINGEN Belastingen over de resultaten omvatten de over de verslagperiode verschuldigde en verrekenbare winstbelasting en latente belastingen. De over het boekjaar verschuldigde en verrekenbare belasting is de naar verwachting te betalen belasting over de belastbare winst over het boekjaar,rekening houdend met de fiscale faciliteiten en de vaststellingsovereenkomst (VSO), berekend aan de hand van de belastingtarieven die zijn vastgesteld op verslagdatum, dan wel waartoe materieel al op verslagdatum is besloten, en eventuele correcties op de over voorgaande jaren verschuldigde belasting. LASTEN ONDERHOUDSACTIVITEITEN Aan deze post worden de lasten toegerekend die betrekking hebben op de onderhoudslasten. Dit betreffen naast onderhoudslasten ook toegerekende personeelslasten. Onder deze post worden alle direct aan het verslagjaar toe te rekenen kosten van onderhoud verantwoord. Van toerekenbaarheid is sprake als de daadwerkelijke werkzaamheden in het verslagjaar hebben plaatsgevonden. Reeds aangegane verplichtingen waarvan de werkzaamheden nog niet zijn uitgevoerd op balansdatum worden verwerkt onder de niet in de balans opgenomen verplichtingen. Overige directe operationele lasten exploitatie bezit Aan deze posten worden de directe lasten met betrekking tot de exploitatie van het bezit toegerekend die geen betrekking hebben op de verhuur en beheeractiviteiten of onderhoudsactiviteiten. Hierbij kan gedacht worden aan: - onroerendezaakbelasting; - verzekeringskosten; - verhuurderheffing. De overheidsheffingen zijn verwerkt in de periode waar deze betrekking op hebben. NIET-GEREALISEERDE WAARDEVERANDERINGEN VASTGOEDPORTEFEUIL- LE De niet-gerealiseerde waardeveranderingen bestaan uit de waardevermindering of - vermeerdering als gevolg van de waardering tegen marktwaarde. OPBRENGSTEN EN KOSTEN OVERIGE ACTIVITEITEN Hieronder worden onder andere verhuur zendmasten, de opbrengsten van overige dienstverlening en incidentele opbrengsten verantwoord. OVERIGE ORGANISATIEKOSTEN Dit betreffen de toegerekende kosten die niet aan reguliere bedrijfsactiviteiten toegerekend kunnen worden. KASSTROOMOVERZICHT Het kasstroomoverzicht wordt opgesteld volgens de directe methode. De geldmiddelen in het kasstroomoverzicht bestaan uit liquide middelen. Winstbelastingen, ontvangen interest en betaalde interest worden opgenomen onder de kasstroom uit operationele activiteiten. Transacties waarbij geen ruil van geldmiddelen plaatsvindt worden niet in het kasstroomoverzicht opgenomen. FINANCIËLE INSTRUMENTEN WAARDERING Onder financiële instrumenten worden zowel primaire financiële instrumenten, zoals vorderingen en schulden, als financiële derivaten verstaan. Voor de grondslagen van primaire financiële instrumenten wordt verwezen naar de behandeling per balanspost. Financiële derivaten waarbij de onderliggende waarde niet beursgenoteerd is worden tegen kostprijs opgenomen. De Leeuw van Putten bezit géén derivaten en derhalve zijn er in 2016 géén derivaten afgesloten. RENTERISICO S De Leeuw van Putten loopt renterisico ten aanzien van de huidige leningportefeuille (conversie en fixe-aflossingen). Rente-instrumenten mogen zonodig worden toegepast binnen de afspraken zoals opgenomen in het treasurystatuut toegepast ter verkrijging van een gewenst risicoprofiel in vaste en variabele renteposities. De stichting dekt haar renterisico voornamelijk af door te sturen op spreiding van de vervalkalender van de leningen. Hierbij wordt gestuurd op maximaal 15% renterisico per jaar. KREDIETRISICO S Bij de activiteiten van De Leeuw van Putten is geen sprake van een significante concentratie van kredietrisico s. De verhuur van onroerende zaken vindt plaats aan een grote diversiteit aan huurders. Als beleid is onder andere vastgelegd dat bij acceptatie van huurders deze op goed betalingsgedrag worden getoetst. Openstaande vorderingen na vervaldatum worden ultimo boekjaar individueel beoordeeld, leidend tot een onderbouwing voor de voorziening dubieuze vorderingen. Kredietrisico s worden gereduceerd door alleen zaken te doen met derden met een hoge kredietwaardigheid. Financiering van leningen o/g heeft plaatsgevonden bij met name Bank Nederlandse Gemeenten en Nederlandse Waterschapsbank. LEEFBAARHEID Leefbaarheid omvat gemaakte kosten voor sociale maatregelen alsmede fysieke ingrepen die de leefbaarheid in buurten en wijken bevorderen. Van toerekenbaarheid is sprake als de daadwerkelijke werkzaamheden in het verslagjaar hebben plaatsgevonden. 44

47 Toelichting op de balans (bedragen x 1.000) ACTIVA Materiële vaste activa DAEB vastgoed en Niet DAEB vastgoed in exploitatie De mutaties in de post DAEB-vastgoed in exploitatie en niet-daeb-vastgoed in exploitatie zijn als volgt: DAEB vastgoed Niet DAEB vastgoed Totaal Stand per 31 december Effect stelselwijziging Herrekende stand per 1 januari Investeringen Waardemutaties als gevolg van aanpassingen van de marktwaarde Overige mutaties Stand per 31 december Aanschafwaarde Cumulatieve herwaarderingen Cumulatieve waardeverminderingen Stand per 31 december WOZ waarde peildatum Bedrijfswaarde per 31 december DAEB vastgoed Niet DAEB vastgoed Totaal Stand per 31 december Effect stelselwijziging Herrekende stand per 1 januari Investeringen Waardemutaties als gevolg van aanpassingen van de marktwaarde Overige mutaties Stand per 31 december Aanschafwaarde Cumulatieve herwaarderingen Cumulatieve waardeverminderingen Stand per 31 december De marktwaarde van het vastgoed is bepaald volgens de uitgangspunten van het Handboek modelmatig waarderen marktwaarde. 45

48 Bij de bepaling van de marktwaarde per 31 december 2016 is gebruik gemaakt van de volgende parameters: Parameters woongelegenheden e.v. Prijsinflatie 0,60% 1,07% 1,53% 2,00% 2,00% 2,00% Loonstijging 1,70% 1,57% 2,03% 2,50% 2,50% 2,50% Bouwkostenstijging 1,70% 1,57% 2,03% 2,50% 2,50% 2,50% Leegwaardestijging 4,70% 3,30% 2,60% 2,00% 2,00% 2,00% Gem. instandhoudingsonderhoud per vhe (in euro) 814,74 814,74 814,74 814,74 814,74 814,74 Gem. mutatieonderhoud per vhe (in euro) 706,91 706,91 706,91 706,91 706,91 706,91 Gem. beheerkosten per vhe (in euro) 416,04 416,04 416,04 416,04 416,04 416,04 Gem. belastingen, verzekeringen en overige zakelijke 337,92 337,92 337,92 337,92 337,92 337,92 lasten per vhe (in euro) Verhuurderheffing 0,543% 0,543% 0,543% 0,543% 0,543% 0,543% Huurstijging boven prijsinflatie 1,20% 0,80% 0,40% 0,00% 0,00% 0,00% Huurderving, als % van de huursom 1,00% 1,00% 1,00% 1,00% 1,00% 1,00% Gem. mutatiekans bij doorexploiteren per vhe 7,95% 7,95% 7,95% 7,95% 7,95% 7,95% Gem. mutatiekans bij uitponden 9,04% 7,95% 7,95% 7,95% 7,95% 7,95% Gem. verkoopkosten bij uitponden (in euro) 2.270, , , , , ,20 Overdrachtskosten als % van de berekende marktwaarde 3,00% 3,00% 3,00% 3,00% 3,00% 3,00% Gem. disconteringsvoet 6,65% 6,65% 6,65% 6,65% 6,65% 6,65% In het doorexploiteerscenario wordt verondersteld dat de huur bij huren onder de liberalisatiegrens bij mutatie wordt aangepast naar de markthuur of de lagere maximale huur op grond van het woningwaarderingsstelsel. Indien de maximale huur hoger is dan de liberalisatiegrens, is de nieuwe huur de markthuur. Voor splitsingskosten is een norm gehanteerd van 500,- per te splitsen eenheid. Parameters bedrijfsmatig vastgoed e.v. Prijsinflatie 0,60% 1,07% 1,53% 2,00% 2,00% 2,00% Instandhoudingsonderhoud per m2 bvo (in euro) 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 Mutatieonderhoud per m2 bvo (in euro) 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 Marketing (% van de marktjaarhuur) 14,00% 14,00% 14,00% 14,00% 14,00% 14,00% Beheerkosten (% van de marktjaarhuur) 3,00% 3,00% 3,00% 3,00% 3,00% 3,00% Belastingen, verzekeringen en overige zakelijke lasten 0,40% 0,40% 0,40% 0,40% 0,40% 0,40% (% van de WOZ) Mutatieleegstand (in maanden) 6,00 6,00 6,00 6,00 6,00 6,00 Overdrachtskosten als % van de berekende marktwaarde 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% Gem. disconteringsvoet 7,88% 7,88% 7,88% 7,88% 7,88% 7,88% Gem. Exit Yield 8,38% 8,38% 8,38% 8,38% 8,38% 8,38% Het bedrijfsmatig onroerend goed (BOG) is gewaardeerd tegen de marktwaarde volgens het Handboek modelmatig waarderen marktwaarde met toepassing van de fullversie. Bij toepassing van de fullversie kan de taxateur aanpassingen in bepaalde parameters (vrijheidsgraden) toepassen ten opzichte van de basisversie. Voor het BOG zijn de volgende vrijheidsgraden gehanteerd: Vrijheidsgraden Gem. disconteringsvoet Exit Yield Toelichting De gemiddelde disconteringsvoet is bijgesteld ten opzichte van de basisversie naar 7,88%. Bij toepassing van de basisversie zou de gemiddelde disconteringsvoet 9,15% bedragen. Er is afgeweken omdat de taxateur een bepaling heeft gedaan o.b.v. marktreferenties. De gemiddelde Exit Yield is bijgesteld ten opzichte van de basisversie naar 8,38%. Bij toepassing van de basisversie zou de gemiddelde disconteringsvoet 7,33% bedragen. Er is afgeweken omdat de taxateur een bepaling heeft gedaan o.b.v. marktreferenties. 46

49 Parameters maatschappelijk vastgoed e.v. Prijsinflatie 0,60% 1,07% 1,53% 2,00% 2,00% 2,00% Instandhoudingsonderhoud per m2 bvo (in euro) 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 Mutatieonderhoud per m2 bvo (in euro) 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 Overdrachtskosten als % van de berekende marktwaarde 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% Beheerkosten als % van de marktjaarhuur 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% Belastingen, verzekeringen en overige zakelijke lasten als % van de WOZ 0,404% 0,404% 0,404% 0,404% 0,404% 0,404% Gem. disconteringsvoet 9,24% 9,24% 9,24% 9,24% 9,24% 9,24% Parameters parkeergelegenheden e.v. Prijsinflatie 0,60% 1,07% 1,53% 2,00% 2,00% 2,00% Instandhoudingsonderhoud per garage per jaar (in euro) 154,00 154,00 154,00 154,00 154,00 154,00 Overdrachtskosten als % van de berekende marktwaarde 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% Beheerkosten per garage per jaar (in euro) 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 Belastingen, verzekeringen en overige zakelijke lasten als % van de WOZ 0,25% 0,25% 0,25% 0,25% 0,25% 0,25% Gem. disconteringsvoet 6,89% 6,89% 6,89% 6,89% 6,89% 6,89% Voor splitsingskosten is een norm gehanteerd van 500,- per te splitsen eenheid. De verkoopkosten bedragen 500,- per verhuureenheid. Bij de bepaling van de marktwaarde per 31 december 2015 is gebruik gemaakt van de volgende parameters: Parameters woongelegenheden e.v. Prijsinflatie 1,10% 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% Loonstijging 1,40% 2,50% 2,50% 2,50% 2,50% 2,50% 2,50% Bouwkostenstijging 1,40% 2,50% 2,50% 2,50% 2,50% 2,50% 2,50% Leegwaardestijging 2,70% 2,40% 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% Gem. instandhoudingsonderhoud per vhe (in euro) 815,44 815,44 815,44 815,44 815,44 815,44 815,44 Gem. mutatieonderhoud per vhe (in euro) 695,61 695,61 695,61 695,61 695,61 695,61 695,61 Gem. beheerkosten per vhe (in euro) 401,77 401,77 401,77 401,77 401,77 401,77 401,77 Gem. belastingen, verzekeringen en overige zakelijke lasten per vhe (in euro) 332,80 332,80 332,80 332,80 332,80 332,80 332,80 Verhuurderheffing 0,491% 0,536% 0,536% 0,536% 0,536% 0,536% 0,536% Huurstijging boven prijsinflatie 0,50% 0,50% 0,50% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% Huurderving, als % van de huursom 1,00% 1,00% 1,00% 1,00% 1,00% 1,00% 1,00% Gem. mutatiekans bij doorexploiteren per vhe 8,15% 8,15% 8,15% 8,15% 8,15% 8,15% 8,15% Gem. mutatiekans bij uitponden 9,24% 8,15% 8,15% 8,15% 8,15% 5,71% 5,71% Gem. verkoopkosten bij uitponden (in euro) 2.177, , , , , , ,55 Overdrachtskosten als % van de berekende marktwaarde 3,00% 3,00% 3,00% 3,00% 3,00% 3,00% 3,00% Gem. disconteringsvoet 7,35% 7,35% 7,35% 7,35% 7,35% 7,35% 7,35% In het doorexploiteerscenario wordt verondersteld dat de huur bij huren onder de liberalisatiegrens bij mutatie wordt aangepast naar de markthuur of de lagere maximale huur op grond van het woningwaarderingsstelsel. Indien de maximale huur hoger is dan de liberalisatiegrens, is de nieuwe huur de markthuur. Voor splitsingskosten is een norm gehanteerd van 500,- per te splitsen eenheid. Parameters bedrijfsmatig vastgoed De uitgangspunten van het bedrijfsmatig vastgoed zijn niet significant gewijzigd ten opzichte van de uitgangspunten Parameters maatschappelijk vastgoed e.v. Prijsinflatie 1,10% 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% Instandhoudingsonderhoud per m2 bvo (in euro) 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 Mutatieonderhoud per m2 bvo (in euro) 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 Overdrachtskosten als % van de berekende marktwaarde 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% Beheerkosten als % van de marktjaarhuur 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% 2,00% Belastingen, verzekeringen en overige zakelijke lasten als % van de WOZ 0,400% 0,400% 0,400% 0,400% 0,400% 0,400% 0,400% Gem. disconteringsvoet 9,74% 9,74% 9,74% 9,74% 9,74% 9,74% 9,74% 47

50 Parameters parkeergelegenheden e.v. Prijsinflatie 0,60% 0,60% 1,07% 1,53% 2,00% 2,00% 2,00% Instandhoudingsonderhoud per garage per jaar (in euro) 154,00 154,00 154,00 154,00 154,00 154,00 154,00 Overdrachtskosten als % van de berekende marktwaarde 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% 7,00% Beheerkosten per garage per jaar (in euro) 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 Belastingen, verzekeringen en overige zakelijke lasten als % van de WOZ 0,25% 0,25% 0,25% 0,25% 0,25% 0,25% 0,25% Gem. disconteringsvoet 7,39% 7,39% 7,39% 7,39% 7,39% 7,39% 7,39% Voor splitsingskosten is een norm gehanteerd van 500,- per te splitsen eenheid. De verkoopkosten bedragen 500,- per verhuureenheid. Analyse Marktwaarde woongelegenheden / Markwaarde woongelegenheden Markwaarde woongelegenheden Toename (bedrag) Toename (%) 13,47% Deze toename wordt met name veroorzaakt door: effect aanpassing gem. disconteringsvoet van 7,35% naar 6,65% aanpassing mutatiekans Na correctie van de disconteringsvoet en de mutatiekans bedraagt de toename 2,62%. Bedrijfswaarde De bedrijfswaarde wordt gevormd door de contante waarde van de kasstromen uit hoofde van toekomstige exploitatieopbrengsten en toekomstige exploitatielasten over de geschatte resterende looptijd van de investering De bedrijfswaarde van het vastgoed in exploitatie per 31 december Saneringsheffing / Heffing Autoriteit woningcorporaties De bedrijfswaarde (dvi) van het vastgoed in exploitatie per 31 december Bij de bepaling van de bedrijfswaarde zijn de volgende uitgangspunten gehanteerd: e.v. Jaarlijkse reguliere huurverhoging 0,50% 1,50% 1,50% 1,50% 1,50% 2,00% Jaarlijkse huurstijging als gevolg van huurharmonisatie 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% Jaarlijkse huurderving als gevolg van leegstand 1,00% 1,00% 1,00% 1,00% 1,00% 1,00% Jaarlijkse gemiddelde mutatiegraad woningen 8,36% 8,36% 8,36% 8,36% 8,36% 8,36% Jaarlijkse stijging van de overige exploitatieuitgaven 1,60% 1,90% 2,20% 2,50% 2,50% 2,50% Jaarlijkse stijging van de onderhoudsuitgaven 2,50% 2,50% 2,50% 2,50% 2,50% 2,50% Normbedragen (in euro) zijn ongeïndexeerd en berekend over het totaal aantal vhe s. per vhe klachten- en mutatieonderhoudsuitgaven 406,00 Planmatig en groot onderhoud (uitsluitend instandhouding) 916,00 Directe overige exploitatieuitgaven ( belastingen, verzekeringen) 398,00 Overige indirecte exploitatieuitgaven voor zover vastgoedgerelateerd (algemeen beheer) 859,00 Verhuurderheffing 717,00 Leefbaarheid 114,00 Saneringsheffing en heffing Autoriteit woningcorporaties (bedrijfswaarde dvi) 16,00 48

51 Discontering: Disconteringsvoet van 5% (2015 : 5%) Contantmakingsperiode: geschatte resterende economische levensduur van het complex met een minimum van 15 jaar voor complexen waarvoor geen concrete sloop-, renovatie- of verkoopplannen aanwezig zijn. Overige aspecten : Ingerekende restwaarde grond: 5.000,- per woning en voor het overige bezit 15% van de WOZ waarde (peildatum ). Met verbeteruitgaven wordt rekening gehouden voor zover hiervoor reeds een verplichting is aangegaan. Indien er geen verplichting is aangegaan wordt geen rekening gehouden met verbeteringen. Er is geen rekening gehouden met huurharmonisatie en er zijn ook geen verkopen ingerekend. De verhuurderheffing is voor de gehele looptijd ingerekend conform wetgeving die per 1 januari 2017 is vastgesteld Onroerende en roerende zaken voor eigen gebruik Verloopoverzicht Stand per 1 januari - verkrijgingsprijs cumulatieve afschrijvingen Boekwaarde Mutaties: - investeringen afschrijvingen Stand per 31 december - verkrijgingsprijs cumulatieve afschrijvingen Boekwaarde Boekwaarde kantoorpand per 31 december Boekwaarde overige per 31 december Boekwaarde per 31 december Afschrijvingsmethode en -termijnen kantoorpand kantoormeubilair en apparatuur automatisering Lineair 30 resp 10 en 5 jaar 5 jaar 5 resp 3 jaar Actuele Waarde De totale waarde van het bedrijfspand bedraagt op op basis van de waarde welke gehanteerd wordt voor de onroerende zaak belasting (peildatum ) in totaal 0,6 miljoen. Financiële vaste activa Overige vorderingen Stand per 1 januari: Mutatie boekjaar -3-3 Stand per 31 december Deze post betreft betaalde disagiokosten van nieuwe leningen welke ten laste van van het resultaat worden gebracht. 49

52 Vlottende activa (looptijd korter dan 1 jaar) Vorderingen Huurdebiteuren Gemeente Nissewaard Overige vorderingen Overlopende activa Huurdebiteuren Huurders Vertrokken huurders af: voorziening dubieuze vorderingen De huurachterstand kan als volgt worden gespecificeerd: Ouderdom van de huurvorderingen Aantal huurders % Aantal huurders % 1 maand en korter maanden maanden maanden en langer vertrokken huurders Gemiddelde huurvordering Gemiddelde huurvordering vertrokken huurders De huurachterstand (zittende huurders) uitgedrukt in procenten van de ontvangen huren bedraagt 1,06% (2015 1,36%). Van de totale huurachterstand ad is 87% (t.w ) in handen van de deurwaarder gesteld Overheid Gemeente Nissewaard - 30 Overige vorderingen Doorberekend onderhoud (schadenota s) af: voorziening dubieuze vorderingen Verenigingen van eigenaren Overig 20 1 Totaal Van de vorderingen inzake woningschades e.d. is (95%) in handen van de deurwaarder gesteld. In 2016 zijn 13 woningen ontruimd ( woningen). Overlopende activa diverse vooruitbetaalde en te vorderen posten Totaal

53 Liquide middelen Direct opvraagbaar: - Kas Bank Nederlandse Gemeenten ING Bank Rabobank Rabobank Doelreserveren ABN-Amro PASSIVA Eigen vermogen Overige reserves Stand per 1 januari Invloed stelselwijziging (cumulatief effect) Herrekende stand per 1 januari Resultaat boekjaar voor stelselwijziging Resultaat boekjaar effect stelselwijziging Resultaat boekjaar Mutatie door herwaardering Stand per 31 december Overzicht van het totaalresultaat van de rechtspersoon Netto-resultaat na belastingen toekomend aan de rechtspersoon Totaal van de rechtstreekse vermogensmutaties in het eigen vermogen van de rechtspersoon - - Totaalresultaat van de rechtspersoon Herwaarderingsreserve Stand per 1 januari Effect stelselwijziging Herrekende stand per 1 januari Mutatie door herwaardering Realisatie verkoop - - Stand per 31 december Bestemming van het resultaat over het boekjaar 2016 De resultaatbestemming is na goedkeuring door de Raad van Commissarissen in de jaarrekening verwerkt. Het gehele resultaat is als volgt verdeeld: Toevoeging aan de overige reserves Toevoeging aan de herwaarderingsreserve

54 Voorzieningen Voorziening latente belastingverplichtingen passieve latentie Stand per 1 januari Effect stelselwijziging Herrekende stand per 1 januari Toevoeging ten laste van resultaat Onttrekkingen - - Vrijval ten gunste van resultaat - - Rentetoevoeging - - Stand per 31 december De voorziening voor latente belastingverplichtingen omvat het belastingeffect van de verschillen tussen commerciële en fiscale waardering van activa en verplichtingen. De latenties met een resterende looptijd van 1 jaar en korter bedragen 0,- (2015: 0,-). Onder deze latentie is een bedrag van ,- (2015: ,-) welke betrekking heeft op terug te nemen afwaardering inzake een mogelijke stijging van de WOZ waarde. Deze latentie is gewaardeerd op nominale waarde en tegen 25%. De voorzieningen hebben grotendeels een looptijd van langer dan één jaar en hebben betrekking op het verschil tussen de fiscale en commerciële waardering van het vastgoed in exploitatie. actieve latentie Stand per 1 januari Toevoeging ten gunste van resultaat - - Onttrekkingen - - Vrijval ten laste van resultaat Rentetoevoeging - - Stand per 31 december De actieve latentie betreft de tot waardering gebrachte beschikbare voorwaartse verliescompensatie. Van deze latentie voorwaartse verliescompensatie is een bedrag ad ,- (2015: ,-) naar verwachting verrekenbaar binnen 1 jaar. Deze latentie is gewaardeerd op nominale waarde en tegen een belastingtarief van 25%. Voorziening jubileumuitkeringen Stand per 1 januari Mutatie voorziening 2 6 Stand per 31 december Langlopende schulden Leningen overheid - - Leningen kredietinstellingen Totaal leningen Gespecificeerd naar looptijd komen we met betrekking tot de leningen tot de volgende opstelling: Looptijd langer dan 5 jaar Leningen kredietinstellingen Looptijd korter dan 5 jaar Leningen kredietinstellingen Totaal generaal

55 Verloopoverzicht Stand per 1 januari Algehele aflossing van leningen Afgesloten nieuwe leningen Leningen looptijd korter dan één jaar Stand per 31 december Marktwaarde (inclusief kortlopend deel) per 31 december De marktwaarde van de leningen De marktwaarde van de leningen is de waarde van de leningen, waarbij de toekomstige aflossingsverplichtingen contant gemaakt zijn tegen actuele rentetarieven. Rentevoet en aflossingssysteem: De gemiddelde rentevoet van de uitstaande leningen bedraagt ultimo het boekjaar circa 3,38% (2015 3,3%). De leningportefeuille bestaat alleen uit fixe leningen (aflossing ineens). Één lening heeft een variabele rente afhankelijk van de (3-maands) Euribor. Één lening heeft een variabele hoofdsom ad ,- waarvan per ,- is opgenomen. Er zijn ultimo 2016 en 2015 geen leningen verstrekt door de gemeente Nissewaard. Er zijn geen complexen hypothecair bezwaard. De leningen worden geborgd door het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW). In de leningsovereenkomsten van De Leeuw van Putten zijn geen embedded derivaten opgenomen die voor afzonderlijke waardering in aanmerking komen. De Leeuw van Putten heeft in 2012 één basisrentelening ad ,- afgesloten met een looptijd tot 3 februari De aanvullende rente zal voor het eerst worden herzien in 2018 en voorts op elke daaropvolgende nieuw afgesproken herzieningsdatum van de aanvullende rente. Voor deze basisrentelening hoeft geen liquiditeitsbuffer aangehouden te worden. Mutaties: In 2016 heeft aflossing van twee leningen plaatsgevonden. Één lening betrof een flex-lening welke bij een andere bank weer is afgesloten tegen gunstiger voorwaarden. In het komende boekjaar wordt er een 3-tal leningen afgelost ( 17,6 mln). Voor de verdeling van het renterisico op basis van de vervalkalender van de leningen wordt verwezen naar hoofstuk 7.2 van het Jaarverslag Overige schulden Dit betreffen voornamelijk waarborgsommen van losse garageboxen en bedrijfsruimten. Kortlopende schulden (looptijd korter dan 1 jaar) Schulden aan overheid Schulden aan kredietinstellingen Schulden aan leveranciers Belastingen en premies sociale verzekeringen Schulden ter zake van pensioenen Overige schulden Overlopende passiva Totaal Schulden aan overheid Gemeente Nissewaard Schulden aan kredietinstellingen Kortlopend deel van de langlopende schulden Bank Nederlandse Gemeenten, rekening courantkrediet De maximale kredietfaciliteit bij de Bank Nederlandse Gemeenten bedraagt 2 miljoen. 53

56 Schulden aan leveranciers Dit betreft voor een aanzienlijk deel schulden inzake onderhoudskosten. - Belastingen en premies sociale verzekeringen omzetbelasting, aangifte 4e kwartaal loonheffing vennootschapsbelasting - - Totaal Schulden aan pensioenen Overige schulden Overlopende passiva Transitorische rente Vooruit ontvangen huren Nog te factureren kosten Totaal Financiële instrumenten De Leeuw van Putten maakt géén gebruik van derivaten. Gebeurtenissen na balansdatum Er zijn geen relevante gebeurtenissen na balansdatum die toegelicht dienen te worden. Niet in de balans opgenomen rechten en verplichtingen Grondafspraken met de Gemeente De Leeuw van Putten heeft de verplichting op prijspeil 1998 van f per eengezinswoning en f per gestapelde woning (jaarlijks te indexeren en per respectievelijk 4.770,79 en 3.424,95) af te dragen aan de gemeente bij verkoop / juridische levering van betreffende woningen. In geval van sloop van één of meer woningen geldt dit ook, tenzij de betreffende gronden in overleg met de gemeente worden aangewend ten behoeve van woningen in de sociale huursector. In dit geval zijn genoemde bedragen pas verschuldigd bij verkoop van de aldus nieuw gerealiseerde woningen aan een derde. Aangezien De Leeuw van Putten geen voornemens heeft tot verkoop is deze verplichting niet in de balans opgenomen Voorwaardelijke verplichtingen WSW Obligo aan het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW) uit hoofde van door het WSW geborgde leningen, die opeisbaar wordt indien blijkt dat het garantievermogen van het WSW niet voldoende is om de aanspraken op het WSW te dekken. Ultimo boekjaar bedroeg het obligo Borgstelling Waarborgfonds Sociale Woningbouw conform art 30 Reglement van deelneming. Op 4 oktober 2013 deed het Waarborgfonds Sociale Woningbouw een oproep aan al haar deelnemers, om over te gaan tot een onherroepelijke volmacht als bedoeld in het Reglement van deelneming. Artikel 30 van dit Reglement van deelneming regelt dat de Leeuw van Putten zich verplicht heeft om op eerste verzoek van het WSW hetzij hypotheek te verstrekken op al het onderpand dat op dat moment geldt als WSW-onderpand hetzij een onvoorwaardelijk en onherroepelijke volmacht te verstrekken aan het WSW, zodat het WSW in staat is om op een later moment over te gaan tot hypotheekvestiging. Op 14 november 2013 is de akte van volmacht gepasseerd bij Pels Rijcken & Drooglever Fortuijn advocaten te s-gravenhage. Het ingebrachte onderpand heeft een WOZ-waarde van maximaal 300 miljoen te vermeerderen met rente, boete en kosten tot 360 miljoen. Aangegane verplichting onderhoud Dit bedrag betreft de reeds verstrekte opdrachten waarvan de werkzaamheden nog niet (geheel) zijn uitgevoerd op balansdatum. 54

57 Bijdrageheffing Saneringssteun Vanaf 2013 zijn woningcorporaties een bijdrage verschuldigd voor saneringssteun aan andere corporaties. Voor 2015 en 2016 was er geen bijdrage verschuldigd. Met ingang van 2017 is deze heffing voor 5 jaar door ons opgenomen in de prognoses. De bedragen zijn gebaseerd op 1% van de huursom (totaal circa 1,4 miljoen). Vennootschapsbelasting woningcorporaties Vanaf 2008 zijn woningcorporaties over hun gehele bedrijfsactiviteiten vennootschapsbelasting verschuldigd. Met ingang van 1 januari 2008 is de integrale vennootschapsbelastingplicht voor woningcorporaties van kracht geworden. De sector heeft in overleg met de Belastingdienst een VastStellingsOvereenkomst II opgesteld. Ondertekening door De Leeuw van Putten heeft in 2009 plaatsgevonden. Bij de berekening van de over 2008 tot en met 2016 te betalen vennootschapsbelasting is uitgegaan van een reële schatting van het te betalen bedrag. Er is besloten gebruik te maken van de Herbestedingsreserve of lagere waardering op basis van de WOZ-waarde. Deze waardering leidt tot nihil aanslagen voor vennootschapsbelasting tot en met in ieder geval

58 Toelichting op de resultatenrekening (bedragen x 1.000) Netto resultaat exploitatie vastgoedportefeuille Huuropbrengsten Te ontvangen netto-huur Af: huurderving Totaal De stijging van de te ontvangen netto huur ten opzichte van 2015 wordt veroorzaakt door de algemene huurverhoging per 1 juli 2016 van gemiddeld 1,0% (2015 2,4%) en huurharmonisatie. De huurderving leegstand over 2016 bedraagt 0,57% (2015 0,68%) van de te ontvangen huur. Alle opbrengsten zijn in Nederland in de gemeente Nissewaard gerealiseerd. Opbrengsten servicecontracten Te ontvangen vergoeding servicecontracten Lasten servicecontracten Kosten servicecontracten Lasten verhuur- en beheeractiviteiten Toegerekende afschrijvingen Toegerekende personeelskosten Toegerekende beheerkosten Kosten Wonen en zorg 4 4 Mutatie Voorziening dubieuze vorderingen Lasten onderhoudsactiviteiten Klachtenonderhoud Mutatieonderhoud subtotaal niet-planmatig onderhoud Planmatig onderhoud Woningverbetering Toegerekende personeelskosten Overige directe operationele lasten exploitatie bezit Belastingen Verzekeringen Saneringsheffing 0 0 Verhuurderheffing Overige bedrijfslasten Toegerekende afschrijvingen Toegerekende personeelskosten Toegerekende beheerkosten Netto gerealiseerd resultaat verkoop vastgoedportefeuille De Leeuw van Putten heeft geen (voornemens tot) verkoop

59 Waardeveranderingen vastgoedportefeuille Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille Daeb vastgoed in exploitatie Toename marktwaarde Afname marktwaarde 0 0 Totaal Niet-gerealiseerde waardeveranderingen Daeb vastgoed in exploitatie Niet-Daeb vastgoed in exploitatie Toename marktwaarde Afname marktwaarde 0 0 Totaal Niet-gerealiseerde waardeveranderingen Niet-Daeb vastgoed in exploitatie Totaal Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoed in exploitatie Netto resultaat overige activiteiten Opbrengst overige activiteiten Vergoedingen voor algemeen beheer: - Afsluiten huurcontracten Dienstverlening Beheer en Verenigingen van eigenaren Gebruiksrecht voor zendmasten Administratievergoedingen derden Kosten overige activiteiten Toegerekende afschrijvingen 5 6 Toegerekende personeelskosten Toegerekende beheerkosten Bijdrageheffing Autoriteit woningcorporaties Overige organisatiekosten Toegerekende afschrijvingen Toegerekende personeelskosten Toegerekende beheerkosten Leefbaarheid A. Woonmaatschappelijk werk Woonmaatschappelijke interventies (incl. sociale interventie tuinonderhoud) 0 39 Dress for succes, huur Achter de voordeur in ZuidWest 22 Wijkontwikkelingsplan ZuidWest B. Aanleg en onderhoud van kleinschalige infrastructuur in de directe nabijheid van woongelegenheden of andere onroerende zaken Wijkontwikkelingsplan ZuidWest 34 6 Groenonderhoud 12 0 Beheer achterpaden (onkruidbestijding ed) Aanleg achterpaden en erfafscheidingen 40 0 (Bewoners)participatie

60 C. Bijdragen aan de uitvoering van plannen ter bevordering van een schone woonomgeving, ter voorkoming van overlast en ter bevordering van de veiligheid. (Bewoners)participatie 0 15 Ondersteuning maatschappelijke activiteiten Bijdrage buurtpreventie (Bedrijfs)ruimte buurtpreventie (Wagenmaker 14) 2 0 NL-Doet-dag 4 2 Papiercontainers Reinis 7 6 Wijkontwikkelingsplan Zuidwest 17 6 Intensief beheer / wijkbeheer 0 12 Incidentele schoonmaak en glasbewassing 10 7 Structurele glasbewassing (onbereikbaar) en schoonmaak (onbereikbaar) Portiekrenovatie (2016 cpl 5, Gaard) Vogelenzang 4, Aïdastraat, aanpassing entree en fietsenstalling 0 40 Akkers 9, Rigolettostraat portieken afsluiten 0 98 Centrum, Noordeinde, herinrichting achtergebied Toegerekende afschrijvingen 2 6 Toegerekende personeelskosten Toegerekende beheerkosten Saldo financiële baten en lasten Rentebaten Rente liquide middelen 13 8 Totaal rentebaten 13 8 Rentelasten Rente leningen Overige rentelasten 5 15 Kosten financiering / Borgstellingsprovisie Totaal rentelasten De gemiddelde rentelast leningen in % 3,38% 3,30% 58

61 Overige toelichtingen Afschrijvingen op materiële vaste activa Onroerende en roerende zaken ten dienste van de exploitatie De afschrijvingslasten zijn als volgt verdeeld: Lasten verhuur- en beheeractiviteiten Overige directe operationele lasten exploitatie bezit Kosten overige activiteiten 5 6 Overige organisatiekosten Leefbaarheid 2 6 Totaal Personeelslasten Lonen en salarissen Sociale lasten Pensioenlasten Totaal De gemiddelde personeelsbezetting (exclusief invalkrachten), omgerekend in functies van 36 uur per week (fte) per afdeling bedraagt ultimo : - Directie en beleid 3,4 3,1 - Bewonerszaken 6,0 6,0 - Financieel beheer 6,3 6,3 - Technisch beheer 9,3 9,3 Totaal 25,0 24,7 De gemiddelde personeelskosten per fte bedragen (2015: ). De personeelslasten zijn als volgt verdeeld: Lasten verhuur en beheeractiviteiten Lasten onderhoudsactiviteiten Overige directe operationele lasten exploitatie bezit Kosten overige activiteiten Overige organisatiekosten Leefbaarheid Totaal De lasten ter zake van bezoldiging van commissarissen bedroegen over ( ). Deze bezoldiging is te splitsen in vergoeding (inclusief BTW), sociale lasten en gefactureerde honorarium Toelichting op de pensioenregeling: De pensioenen van de werknemers zijn ondergebracht bij de Stichting Pensioenfonds voor de Woningcorporaties (SPW). De betreffende pensioenregeling kwalificeert als een toegezegde-pensioenregeling aangezien de pensioenuitkeringen aan de deelnemers niet uitsluitend afhankelijk zijn van de betaalde premies en behaalde rendementen maar ook gekoppeld zijn aan de pensioengrondslagen / salarissen van de deelnemers. De pensioenregeling is in de jaarrekening verwerkt als een toegezegde-bijdrageregeling omdat overeenkomstig RJ voldaan is aan de voorwaarde dat a) de corporatie is aangesloten bij een bedrijfstakpensioenfonds en tezamen met andere rechtspersonen dezelfde pensioenregeling toepast en b) de corporatie geen verplichtingen heeft tot het voldoen van aanvullende bijdragen in geval van een tekort bij het bedrijfstakpensioenfonds, anders dan het voldoen van hogere premies. Dit betekent dat de verschuldigde premiebijdragen rechtstreeks in de winst- en verliesrekening als pensioenlast worden verantwoord en dat de nog te betalen danwel terug te ontvangen bijdragen worden opgenomen onder de kortlopende schulden respectievelijk vorderingen. Ultimo 2016 bedraagt de beleidsdekkingsgraad van het SPW 104,1% (ultimo %). WNT-verantwoording 2016 Per 1 januari 2013 is de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector (WNT) ingegaan. Deze verantwoording is opgesteld op basis van de volgende op De Leeuw van Putten van toepassing zijnde regelgeving: het WNT-maximum voor de woningcorporaties. Het bezoldigingsmaximum in 2016 voor De Leeuw van Putten is (bezoldigingsklasse E). Het weergegeven toepasselijke WNT-maximum per persoon of functie is berekend naar rato van de omvang (en voor topfunctionarissen tevens de duur) van het dienstverband, waarbij voor de berekening de omvang nooit groter kan zijn dan 1,0 fte. Uitzondering hierop is het WNT-maximum voor de leden van Raad van Commissarissen; dit bedraagt voor de voorzitter 15% en voor de overige leden 10% van het bezoldigingsmaximum. 59

62 Bezoldiging leidingggevende topfunctionaris Naam ir. M.A. de Booij Functie directeur-bestuurder Duur dienstverband in / Omvang dienstverband (in fte) 1 Gewezen topfunctionaris nee Dienstbetrekking: ja Bezoldiging volgens WNT volgens BW 2:383 Beloning Sociale verzekeringspremies Belastbaar onkostenvergoedingen 0 0 Beloning betaalbaar op termijn (pensioen) Totaal bezoldiging Toepasselijk WNT-maximum Gegevens 2015 Duur dienstverband in / Omvang dienstverband (in fte) 1 Bezoldiging volgens WNT volgens BW 2:383 Beloning Sociale verzekeringspremies Belastbaar onkostenvergoedingen Beloning betaalbaar op termijn (pensioen) Totaal bezoldiging 2015* De overschrijding is conform de aan de WNT gekoppelde overgangsregeling. Gezien het feit dat de arbeidsovereenkomst is afgesloten vóór 2011, mogen bestaande afspraken in stand blijven voor een periode van vier jaar na inwerkingtreding van de WNT, waarna in stappen wordt afgebouwd naar de nieuwe norm. * Nadere beschouwing van de diverse componenten conform WNT heeft geleid tot aanpassing van de beloning van 2015 van naar Deze aanpassing heeft geen onverschuldigde betaling tot gevolg. 60

63 Bezoldiging toezichthoudende topfunctionarissen Namen mr. B.K.A. van Rijsbergen P. Legen drs. W. Oving Functie(s) voorzitter vice-voorzitter lid Benoemd Herbenoemd Duur dienstverband 1-2 / / / Bezoldiging Beloning Belastbare onkostenvergoeding Beloning betaalbaar op termijn Totaal bezoldiging Toepasselijk WNT-maximum Gegevens 2015 Duur dienstverband nvt 1-1 / nvt Bezoldiging Beloning Belastbare onkostenvergoeding Beloning betaalbaar op termijn Totaal bezoldiging Namen drs. K.W. Roodenburg RA mr. K.G. Westhoff J.H. Ellenkamp Functie(s) lid lid lid Benoemd Herbenoemd Duur dienstverband 1-1 / / / Bezoldiging Beloning Belastbare onkostenvergoeding Beloning betaalbaar op termijn Totaal bezoldiging Toepasselijk WNT-maximum Gegevens 2015 Duur dienstverband 1-1 / nvt 1-1 / Bezoldiging Beloning Belastbare onkostenvergoeding Beloning betaalbaar op termijn Totaal bezoldiging

64 Vertrokken toezichthoudende topfunctionarissen: Gegevens 2015 Namen R. Schouten S. Fleischeuer Functie(s) voorzitter lid Benoemd Herbenoemd Duur dienstverband 1-1 / / Bezoldiging Beloning Belastbare onkostenvergoeding 0 0 Beloning betaalbaar op termijn 0 0 Totaal bezoldiging Beheerkosten Overige personeelskosten Huisvestingskosten Kosten Raad van Commissarissen Algemene kosten Totaal De beheerkosten zijn als volgt verdeeld: Lasten verhuur en beheeractiviteiten Overige directe operationele lasten exploitatie bezit Kosten overige activiteiten Overige organisatiekosten Leefbaarheid Totaal De lasten ter zake van bezoldiging van commissarissen bedroegen over ( ). Deze bezoldiging is te splitsen in vergoeding (inclusief BTW) en sociale lasten Onder Algemene kosten is het honorarium voor onderzoek van de jaarrekening door onze accountant Baker Tilly Berk N.V. verantwoord. Over 2016 was dit op basis van de jaarlast ( ). Er is geen betaling voor niet-controlediensten geweest. De kosten voor andere controlediensten waren ( ). De kosten zijn opgenomen op basis van het kostenstelsel. 62

65 BELASTINGRESULTAAT UIT GEWONE BEDRIJFSUITOEFENING Mutatie actieve latente vennootschapsbelasting Mutatie passieve latente vennootschapsbelasting Vrijval voorziening latente belastingverplichting - - Totaal Toegelaten instellingen volkshuisvesting zijn met ingang van 1 januari 2008 integraal belastingplichtig voor de vennootschapsbelasting. Bij aanvang van de belastingplicht heeft De Leeuw van Putten een fiscale openingsbalans opgesteld waarvoor specifiek fiscale waarderingsregels gelden. Voor het verschil tussen de waardering op de fiscale balans en de waardering op de commerciële balans is door De Leeuw van Putten een belastinglatentie gevormd indien en voor zover er sprake is van verrekenbare tijdelijke verschillen. De Hoge Raad heeft op 13 januari 2012 geoordeeld dat Toegelaten instellingen algemeen nut beogende instellingen kunnen zijn. Hierdoor mag tot en met 2011 een herbestedingsreserve gevormd worden voor de positieve winst van de voorgaande jaren. De Leeuw van Putten maakt van deze mogelijkheid gebruik. Hierdoor zijn de aangiften 2008 t/m 2011 opnieuw ingediend met een herbestedingsreserve en naar een belastbaar bedrag van nihil. Hierdoor zal de te betalen vennootschapsbelasting voor de jaren 2008 tot en met 2012 nihil zijn. In de aangifte vennootschapsbelasting 2012 heeft De Leeuw van Putten ervoor gekozen om een afwaardering naar lagere fiscale bedrijfswaarde op basis van WOZ ten aanzien van huurwoningen in aanmerking te nemen. Deze lijn is tevens voortgezet in de aangiften vennootschapsbelasting 2013 en De afwaarderingen werden in aanmerking genomen indien de WOZ van de woning meer dan 5% lager was dan de boekwaarde. De Belastingdienst heeft gesteld dat zij niet akkoord gaan met een afwaardering bij een waardedaling van 5% of meer. Derhalve heeft de Belastingdienst de aanslag vennootschapsbelasting 2012 gecorrigeerd, waarbij een afwaardering in aanmerking is genomen bij een waardedaling groter dan 10%. De opwaarderingen en de nadere afwaarderingen in 2013 en 2014 hebben wij gecorrigeerd op basis van een algehele herrekening in de aangifte vennootschapsbelasting

66 C OVERIGE GEGEVENS Controleverklaring van de onafhankelijke accountant Hiervoor wordt verwezen naar de hierna opgenomen verklaring. Vaststelling van de jaarrekening Opmaken van de jaarrekening Hierbij biedt de de bestuurder aan de Raad van Comissarissen het jaarverslag 2016 ter vaststelling aan. ir. M.A. de Booij directeur-bestuurder Spijkenisse, 23 juni 2017 Vaststellen van de jaarrekening door de Raad van Commissarissen Aldus vastgesteld door de Raad van Commissarissen van Stichting De Leeuw van Putten op 23 juni mr. B.K.A. van Rijnsbergen voorzitter P. Legen vice-voorzitter drs. W. Oving drs. K.W. Roodenburg RA mr. K.G. Westhoff lid lid lid Spijkenisse, 23 juni

67 65

68 66

69 67

70 68