Economische interactiemilieus

Transcriptie

1 Economische interactiemilieus Focus op vestigingsplaatsfactoren is van belang voor concurrentiekracht stedelijke regio s Mattijs van t Hoff De stedelijke regio s vormen de pieken in economische activiteit in een geglobaliseerde wereld. Ook binnen deze regio s concentreren bedrijven op specifieke locaties: vooral de kenniseconomie vraagt om verschillende type milieus afhankelijk van de bedrijfsactiviteit. Deze milieus kenmerken zich doordat ze niet alleen zijn gericht op productie maar vooral op interactie: door het faciliteren van ontmoeting en co-locatie ontstaan kansen voor innovatie, samenwerking, en kruisbestuiving. Nieuwe werkmilieus in de kenniseconomie Kennisintensieve bedrijven clusteren in stedelijke regio s vanwege de agglomeratie- en urbanisatie-voordelen die daar te halen zijn. Ook binnen deze steden en regio s is er sprake van concentratie van bedrijven op specifieke locaties door de aanwezige locatiefactoren. De hedendaagse kenniseconomie vraagt om andere vestigingsplaatsen dan de traditionele werklocaties gericht op mobiliteit die lange tijd leidend zijn geweest. Alhoewel de vraag naar deze bestaande terreinen niet zal verdwijnen, is het voor de economische ontwikkeling van de stedelijke regio's van belang om inzicht te hebben in de vestigingsplaatsfactoren van kenniseconomie, gericht op innovatie van producten, processen, en markten. De kenniseconomie is gebaat bij locaties die interactie faciliteren: door ontmoeting en co-locatie ontstaan kansen voor innovatie, samenwerking, en kruisbestuiving. Om interactie mogelijk te maken zijn juist ook ruimtelijke factoren van belang die samen met niet-fysieke factoren (zoals aanwezige kennis, arbeidsmarkt, en investeringsvermogen) de economische concurrentiekracht bepalen.

2 Economische interactie-milieus Maurits de Hoog heeft in zijn publicatie 'De Hollandse Metropool' (2012) de interactie-milieus van de metropool onderzocht. Hij definieert deze als gebieden met voorzieningen voor ontmoeting tussen personen en voor uitwisseling van goederen, kapitaal en/of informatie. In de publicatie kijkt De Hoog naar verschillende interactie-milieus zoals cultuur-clusters, congres-clusters en kennis-clusters, maar gaat in mijn optiek voorbij aan de voor de economie relevante interactie-milieus. In de kenniseconomie is interactie en uitwisseling van informatie en kennis een belangrijke voorwaarde voor economische ontwikkeling. Deze interactie betreft zowel de local buzz als de international pipelines, zoals onder meer door Bathelt et al. (2004) is beschreven. Het gaat daarmee zowel om lokale ontmoeting als om internationale connectiviteit (fysiek en virtueel). Ook Castells maakte al onderscheid in de 'Space of places' voor fysieke ontmoeting en face-to-face contact en de 'Space of flows' voor de virtuele uitwisseling van informatie en data. Juist de fysieke plekken voor lokale ontmoeting en interactie blijken van belang voor het economische succes van stedelijke regio's. De kenniseconomie draait niet meer (alleen) op olie, maar vooral ook op koffie als brandstof (vgl. Katz & Wagner, 2014). Economische interactiemilieus zijn de locaties waar deze interactie wordt bevorderd en gefaciliteerd. Deze gebieden bevatten ruimtelijke maar ook organisatorische en institutionele factoren die de interactie bevorderen. Op basis van studie* kunnen vijf globale typen economische interactiemilieus worden onderscheiden: I. Centrum-gebieden Binnensteden zijn door hun concentratie aan mensen, bedrijven en voorzieningen bij uitstek een plek voor ontmoeting en uitwisseling. Voorbeelden zijn de bestaande binnensteden maar ook de nieuwe centrumgebieden zoals de Zuidas in Amsterdam. Vanuit historische ontwikkeling is de binnenstad van oudsher de plek waar veel bedrijven zitten, ook door de nabijheid van de (historische) beurs, waag of rechtbank. Tegenwoordig telt ook de uitstraling van de monumentale gebieden of nieuwe (waterfront-) ontwikkelingen mee in de vestigingsvoorkeuren. Van belang is dat de bestaande concentratie van bedrijven aantrekkend werkt op nieuwe bedrijven en dat er al veel ontmoetingsplekken zoals restaurants aanwezig zijn. Ook hebben de veelal historische centrum-gebieden een menselijke maat en schaal die het gebruik van de stad veraangenaamt en past bij de persoonlijke contact en beleving. II. (Internationale) Knooppunten Knooppunten van infrastructuur, en dan vooral die van internationale verbindingen, zijn de plekken waar internationale kantoren hun management- en sales-functies vestigen. De mogelijkheden voor (internationale) contacten en uitwisseling zijn hier het grootst. De intercontinentale luchthavens (zoals Schiphol) zijn de locaties waar in de directe of regionale nabijheid hoofdkantoren en internationale diensten zich vestigen. Maar ook rondom continentale luchthavens en de HSL-stations vormen zich interactiemilieus met een internationale connectiviteit. De intercitystations en snelwegknopen vormen op lager schaalniveau de regionale interactiemilieus. Van belang in deze knooppunten is niet langer alleen het mobiliteits-aspect (hoe snel bereikbaar) maar vooral ook het connectiviteits-aspect (met hoeveel andere locaties verbonden) - centraliteit in het netwerk levert een hoge connectiviteit en daarmee aantrekkingskracht. De ruimtelijke omgeving van de knooppunten verandert daarbij meer en meer in een gebied dat is gericht op verblijf (inclusief bijbehorende voorzieningen) dan louter een doorgangsplek.

3 III. Kennis-locaties Allerlei nieuwe benamingen zoals de science campus, het research park en het innovation district duiden de locaties met een hoge mate van kennisontwikkeling: het zijn de locaties van onderzoek en ontwikkeling van nieuwe producten, processen en ideeën. Veelal gelegen in de luwte van de stedelijke dynamiek, en vaak in een groene setting, zijn deze locaties de plek waar de kruisbestuiving en interactie tussen kennis en onderzoek het grootst is vanwege knowledge spillovers en onderlinge samenwerking. Innovatie-locaties zijn dan ook gericht op lokale netwerken en ontmoetings-mogelijkheden rondom bestaande kennisinstituten of anchor-bedrijven. Bekend voorbeeld hiervan is de High Tech Campus in Eindhoven, ontwikkeld rondom het oude Philips Natlab, maar ook andere campus-ontwikkelingen zijn hier een voorbeeld van. Deze plekken richten zich enerzijds op de lokale ontmoeting, terwijl de internationale verbindingen worden gelegd via kennis-specifieke congressen, internet-uitwisseling en vaktijdschriften. IV. Creatieve Districten Kunstenaars, ontwerpers, de nieuwe maak-industrie (o.a. 3D-printing) maar ook herontdekking van oude ambachten (bierbrouwers, koffiebranders, worstenmakers, meubelmakers) zijn onderdeel van de creatieve kenniseconomie. Het gaat hierbij enerzijds om de creativiteit voor nieuwe ideeën en concepten, anderzijds ook om de kennis van het maken. Voor dit type bedrijven is het van belang dat ze zowel lokale onderlinge contacten hebben ten behoeve van samenwerking, als ook internationale netwerken voor inspiratie en trendwatching. Een kosmopolitische sfeer en uitstraling is daartoe een key-factor, met een voorkeur voor stedelijke randmilieus (leegstaande gebouwen en kantoren) en transformatie-gebieden van verouderde industriële locaties voor 'creative factories en culturele broedplaatsen. V. Hightech-productie milieus In de productielocaties van de economie ontstaat een tweedeling. Enerzijds de locaties die vooral gericht zijn op gestandaardiseerde massaproductie, waar met een hoge mate van automatisering een hoge productie van een standaardproduct wordt gemaakt. Deze locaties faciliteren vooral schaalvergroting en mobiliteit, maar hebben weinig raakvlak met de stedelijke structuur. Voor de stedelijke economie zijn juist productielocaties interessant, die zich richten op specifiek maatwerk. Deze meer-en-meer high-tech locaties leveren unieke producten gericht op de wens van de (internationale) klant, waarbij elk product door een team van hoogopgeleide en/of hoog bekwame vakspecialisten wordt geproduceerd. Het gaat daarbij zowel om bedrijven als ASML met cleanrooms als om waterbouw-bedrijven als IHC die zich richten op gespecialiseerde constructies. Ook voor deze bedrijven geldt dat ze meer en meer onderlinge samenwerking en kruisbestuiving zoeken, ofwel met toeleverende bedrijven, met hun afnemers, dan wel met opleidingen en kennisinstituten. De afzonderlijke individuele bedrijfslocaties veranderen meer en meer in clusters van samenwerkende bedrijven en instituten waarbij er nog een opgave ligt hoe deze ruimtelijk vorm te geven om hier ook de interactie beter te kunnen faciliteren. Regionale strategie Focus op vestigingsplaatsfactoren van bedrijven is van belang om de economische concurrentiekracht van de stedelijke regio s te versterken. Niet alleen factoren als opleidingsniveau, woonmilieu en bereikbaarheid bepalen de concurrentiekracht; het is nodig om interactiemilieus te stimuleren die ontmoeting en uitwisseling in de kenniseconomie faciliteren. Voor een strategie gericht op economische interactiemilieus zijn drie aspecten van belang:

4 1. Regionale afstemming Op niveau van de metropoolregio zal er afstemming moeten plaatsvinden om te komen tot een samenhangend aanbod van economische interactiemilieus in de regio: geen onderlinge concurrentie maar een samenwerking om vanuit borrowed size te komen tot voldoende draagvlak voor elk van de gebieden. Dit vraagt om een sterke governance van de metropoolregio en om een regionale investment agency die de regio als geheel kan promoten. 2. Differentiatie van milieus Economische specialisatie leidt tot een eenzijdige economische structuur. Op de lange termijn zal een metropoolregio voldoende variëteit in zijn structuur moeten hebben om veerkrachtig te zijn bij economische schokken. Een differentiatie aan interactiemilieus zal leiden tot een grotere diversiteit van de economie, waarbij niet elke sector even groot zal zijn maar door het verschil in locatietypes ook kan zorgen voor een related variety in economische structuur 3. Ontwikkelen vanuit de kiem Ontwikkeling van deze economische interactiemilieus is niet vanuit een tabula rasa situatie te starten, maar zal vanuit bestaande structuren, plekken en locaties doorontwikkeld moeten worden. Van belang hiervoor zijn al aanwezige instituten, bedrijven en plekken die kansen bieden om uit te bouwen tot interactiemilieus. Vanuit deze kiem kan de ruimtelijke structuur en karakteristiek worden geoptimaliseerd parallel aan de ontwikkeling van de niet-fysieke vestigingsplaatsfactoren. Binnen de stedelijke regio moet gestuurd worden op de ontwikkeling van die plekken die de beste kansen en voordelen hebben om zich te ontwikkelen tot een interactiemilieu voor specifieke bedrijven en activiteiten. Een belangrijk aspect daarvoor is de (bestaande) vestiging van instituten en bedrijven die als kiem kunnen fungeren om vandaaruit een evolutionair traject te volgen. Deze locaties zullen gekoesterd en gestimuleerd moeten worden, niet vanuit een gebiedsontwikkelingsperspectief (gericht op vastgoed) maar vanuit het perspectief van het economisch interactiemilieu (gericht op bedrijf en werknemer). Referenties Bathelt, H., Malmberg, A. and Maskell, P. (2004). Clusters and knowledge: local buzz, global pipelines and the process of knowledge creation. Progress in Human Geography, 28 (1), pp Castells, M. (1996). The Rise of the Network Society. 2nd edition Blackwell Publishing. Hoog, M. de, (2012). De Hollandse Metropool; Ontwerpen aan de kwaliteit van interactiemilieus. Bussum: Uitgeverij THOTH. Katz, B. and Wagner, J. (2014). The Rise of Innovation Districts: A New Geography of Innovation in America. Washington: The Brookings Institute.

5 Deze tekst verscheen eerder in verkorte vorm als bijdrage aan het Metropoolforum 2014 van de Vereniging Deltametropool. Artikel gebaseerd op de studie-thesis The City is Spiky van de auteur, een onderzoek in Urban Competitiveness aan het IHS, Erasmus Universiteit. Mattijs van 't Hoff is stedenbouwkundige en stadseconoom, werkzaam op het raakvlak van stedelijke ontwikkeling en economie. Hij werkt als ontwerper en onderzoeker zowel zelfstandig als in samenwerking met Stipo.