Voorwoord. Spirit, de nieuwe zekerheid

Transcriptie

1 Voorwoord Spirit, de nieuwe zekerheid 15 jaar Vastgoedrapportage Arnhem Nijmegen!!. Een niet meer weg te denken instrument voor zowel overheid als bedrijfsleven. De rapportage laat ook nu weer zien dat deze regio zich blijft ontwikkelen en vernieuwen. De aanwas van nieuwbouwwoningen, het vernieuwen en aanpassen van de kantoren voorraad, grote investeringen in mobiliteit, waarbij een nieuwe brug over de Waal en verbreding van de A12 in het oog springende projecten zijn. Allemaal vooruitgang die nodig is om de toekomst van deze regio veilig te stellen. Daarnaast is de stadsregio Arnhem Nijmegen gezegend met een omgeving die zijn gelijke niet kent in Nederland. Die natuur draagt misschien wel meer bij aan ons dagelijks welzijn dan wij ons realiseren. Die natuur is er mede oorzaak van dat wij ons nu meer dan ooit realiseren daar zuinig mee om te gaan. Nieuwbouw ontwikkelingen zonder oog voor duurzaamheid is dan ook als kansloos te typeren. Beste stad, groenste stad, beste winkelaanbod, beste evenementen. De superlatieven voor Arnhem en Nijmegen stapelden zich de laatste jaren op. Dat moeten we vasthouden en nog meer uitbreiden. Maar de crisis is niet voorbij. Zeker niet in vastgoedland, waar de waarde van gebouwen door veroudering en onmogelijkheid voor herinvulling, nog een groot financieel probleem gaat opleveren. Het nieuwe werken geeft de werknemer in veel gevallen de mogelijkheid op andere tijden en op een andere manier zijn werk te doen. Werkgevers zullen minder gebouwen nodig hebben om hun mensen te huisvesten. Mobiel Internet gecombineerd met de mogelijkheden van onder andere smartphones en tablets geven de mogelijkheid 24 uur per dag online te zijn. De heilige werkplek zullen velen van ons straks niet meer hebben. Een eigen kantoorkamer al helemaal niet. Binnen de stadsregio zal in dat segment de nodige roering blijven bestaan. Maar als werker biedt HNW ook voordelen: minder in de file, andere werktijden. Anderzijds ook minder oogcontact met collega s. Ook voor managers zal het aansturen vanuit dat perspectief anders moeten gaan plaatsvinden. Rob Hengeveld Werken en wonen, vastgoed en dus financieren. Het ligt ook de komende jaren in elkaars verlengde. Het één kan niet zonder het andere. Banken zoeken naar nieuwe zekerheden. Hoe om te gaan met flexibele huurcontracten en met minder vraag. Vastgoed vormt voor de pessimisten geen asset meer, maar een bedreiging. Maar kijk om je heen. Ondernemingen zijn geen eendagsvliegen. De spirit, die ons zo kenmerkt, zal de grootste garantie gaan vormen als nieuwe zekerheid. Daar zullen alle betrokken sectoren en instituties, inclusief de banken, toch echt in moeten gaan geloven. Rob Hengeveld Voorzitter stuurgroep Directeur MVGM Bedrijfshuisvesting Gelderland INLEIDING 1

2 Samenvatting Inleiding Mobiliteit Een betere regionale bereikbaarheid, aantrekkelijker openbaar vervoer en het beter op elkaar aansluiten van auto, trein, bus en fiets. Deze mobiliteitsdoelstellingen uit de Regionale Nota Mobiliteit van 2007 (bundelen en verknopen) zijn nog steeds onverminderd van kracht. Doordat een groot gedeelte van de maatregelen inmiddels of op bestuurlijke agenda s staat of is geïmplementeerd, heeft er een actualisering van de projecten plaatsgevonden. Om deze actualisering vorm te geven, streeft de Stadsregio Arnhem Nijmegen ernaar een zo goed mogelijke aansluiting tussen ruimtelijke ontwikkelingen te creëren en het mobiliteitssysteem verder te ontwikkelen. Een evenwichtig mobiliteitssysteem is nodig voor de aantrekkelijkheid en de concurrentiekracht van de regio. Hiervoor zijn investeringen nodig in OV-infrastructuur, wegen en snelfietsroutes. Belangrijke projecten hierbij zijn: het doortrekken van de A15 (cruciaal voor de bereikbaarheid en economische ontwikkeling van de regio), het realiseren van het programma StadsregioRail, de ontwikkeling van een regionaal Hoogwaardig Openbaar Vervoer-netwerk (HOV-netwerk), het stimuleren van het gebruik van de fiets en het toepsassen van mobiliteitsmanagement. Sociaal Economische Ontwikkelingen De financiële crisis is ook aan de Stadsregio Arnhem Nijmegen niet voorbijgegaan. Met name de bouw en de industrie hebben een forse tik gehad. In Nijmegen zijn deze sectoren sterker vertegenwoordigd dan in Arnhem. Dit heeft er ook voor gezorgd dat de werkgelegenheid in Nijmegen met circa banen is gekrompen sinds het uitbreken van de financiële crisis. Daarentegen is de werkgelegenheid in Arnhem licht toegenomen, voornamelijk als gevolg van een flinke groei in de energiesector. Voor de gehele stadsregio geld dat de gunstige ontwikkelingen van de sectoren gezondheidszorg (+6,5%) en het onderwijs (+4,7%) voor een positieve impuls van de werkgelegenheid hebben gezorgd. In 2010 bereikt het aantal starters in de stadsregio een recordhoogte van bedrijven. Dat is een toename van bijna 21% ten opzichte van Het aantal nieuwe nevenvestigingen en dochterondernemingen is daarentegen gedaald. Als gevolg van de crisis is het aantal opheffingen in 2010 toegenomen. Al met al is het beeld van de stadsregio in 2010 positief. Ook de toekomstverwachtingen voor de stadsregio zijn over het algemeen positief te noemen. De werkgelegenheid zal volgens het Bureau Economisch Onderzoek van de Provincie Gelderland tot 2015 licht toenemen en het aantal werklozen zal naar verwachting afnemen tot in 2015 (2010: ). Door de concentratie van de verstedelijking in het gebied Arnhem-Nijmegen, blijft de groei van de beroepsbevolking alhier in de komende decennia op een iets hoger peil dan landelijk. Hierdoor steekt de regio wat betreft groeimogelijkheden in de toekomst enigszins gunstig af tegen Nederland als geheel. 2 DE VASTGOEDRAPPORTAGE STADSREGIO ARNHEM NIJMEGEN 2011

3 Kantorenmarkt De financiële crisis heeft net als in 2009 ook in 2010 haar stempel op de kantorenmarkt van de stadsregio gedrukt. Arnhem kent een omvangrijkere kantorenmarkt dan Nijmegen. Dit komt doordat de sectoren overheid, financiële en zakelijke dienstverlening en de overige dienstverlening in Arnhem beter zijn vertegenwoordigd. Doordat bedrijven ervoor kiezen om in economisch mindere tijden in het huidige pand gehuisvest te blijven, blijft de opname van kantoorruimte met name in Arnhem erg achter bij voorgaande jaren. Nijmegen daarentegen kende in 2010 een goed jaar met een verdubbeling van de opname ten opzichte van vorig jaar. Voor bedrijven die toch verhuizen in economisch mindere tijden geldt, dat zij over het algemeen minder vierkante meters kantoorruimte opnemen dan dat ze daarvoor in gebruik hadden. Dit is onder andere terug te zien in de gemiddelde transactiegrootte. De gemiddelde transactiegrootte in Nijmegen is door de gestegen opname ongeveer op hetzelfde niveau als in Arnhem uitgekomen. De kantorenmarktratio (de verhouding tussen de opname en het aanbod van kantoorruimte) is in zowel Arnhem als in Nijmegen onder het gezond geachte niveau van 55-60% uitgekomen. Nijmegen geeft met een stijgende opname en een geringe stijging van het aanbod een iets positiever beeld. Wat de leegstand betreft is het beeld in zowel Arnhem als Nijmegen somber. De structurele leegstand (langer dan 3 jaar) is in beide kantorenmarkten de afgelopen jaren toegenomen. De verwachting is dat de structurele leegstand door toedoen van veranderende werkprocessen (Het Nieuwe Werken) en technologische vernieuwingen (voortgaande automatiseringen) waarschijnlijk verder op zal lopen. Als er geen actie wordt ondernomen, zullen deze lege kantoorruimtes naar alle waarschijnlijkheid ook niet meer door de markt worden opgenomen. SAMENVATTING 3

4 Woningmarkt In 2010 heeft de woningmarkt zich niet noemenswaardig kunnen herstellen. Dit blijkt onder andere uit een daling van het aantal transacties, een daling van de gemiddelde koopsom en een stijging van de gemiddelde verkooptijd. De strengere financieringseisen die banken stellen en de maatregelen die op initiatief van de Autoriteit Financiële Markten (AFM) worden ingevoerd, zijn ervoor om overkreditering te voorkomen. Een negatieve bijwerking is dat de woningmarkt verder op slot raakt. In tegenstelling tot de koopmarkt is de sociale huurmarkt in de stadsregio volop in beweging. De mutatiegraad is vergelijkbaar met die van voorgaande jaren. Europese maatregelen zorgen wel voor problemen voor huishoudens met een hoger gezamenlijk inkomen. Deze groep huishoudens dreigt tussen wal en schip te geraken. De stadsregio richt zich specifiek op een integrale benadering van de vraag naar wonen, werken en infrastructuur. Centraal hierin staan: ontwikkeling en afronding van de Vinex-locaties, vraaggericht bouwen, het verkiezen van inbreiding boven uitbreiding, de nadruk leggen op bestaande bouw, omslag van aanbodgericht naar vraaggericht bouwen en de betaalbaarheid van woningen. Bedrijfsruimte en bedrijventerreinen In 2010 heeft de bedrijfsruimtemarkt in de Stadsregio Arnhem Nijmegen wat betreft opname een forse teruggang laten zien in vergelijking met Het opnameniveau is weer terug op het niveau van In 2010 is de kloof tussen aanbod en opname in beperkte mate groter geworden. Op een aantal plaatsen in de regio hebben nieuwe ontwikkelingen geleid tot onttrekkingen aan het aanbod. Nijmegen is bijvoorbeeld begonnen met de voorbereidingen van de aanleg van de nieuwe Stadsbrug, de transformatie van het Waalfront tot woonwerkgebied en de herinrichting van het bedrijventerrein Noord- en Oostkanaalhavens. De bedrijfsruimtemarktratio (de verhouding tussen het aanbod en de opname van bedrijfsmatig vastgoed) is in 2010 uitgekomen op 25%. Net zoals bij de kantorenmarktratio wordt een ratio van 55-60% als een gezonde ratio bestempeld. Iedere regio kent haar eigen problematiek en de oorzaken van de leegstand zijn verschillend, maar overal heeft de financiële crisis de al aanwezige problemen verder aan de oppervlakte gebracht of juist verergerd. Zo heeft de logistieke sector te maken gehad met een forse terugslag. Terreinen met ruimte die te koop wordt aangeboden, hebben het moeilijk, mede omdat ondernemers moeite hebben de financiering rond te krijgen. Het Regionaal Programma Bedrijventerreinen (RPB) is een dynamisch document dat is opgesteld door gemeenten onder regie van de Stadsregio Arnhem Nijmegen. Het doel van het RPB is voldoende kwalitatieve ruimte voor bedrijfsontwikkeling te realiseren en overaanbod en leegstand te voorkomen. Daarnaast heeft herstructurering van bedrijventerreinen een hoge prioriteit, omdat er door herstructurering ruimte ontstaat voor nieuwe bedrijven en bedrijven die uit willen breiden op de huidige locatie. In het Provinciaal Herstructureringsplan en het RPB is een inventarisatie van de herstructureringsprojecten opgenomen, waardoor het geplande aanbod met ruim 300 ha is afgenomen. Daardoor is er nu nagenoeg overeenstemming tussen de vraag en het aanbod tot Winkelmarkt De detailhandelsbestedingen in winkels zijn in 2010 landelijk met -1,3% verder afgenomen. De online consumentenbestedingen zijn daarentegen gegroeid met 10%. Voor winkeliers is het dus van belang om meer in te spelen op de kansen die deze ontwikkelingen met zich meebrengen. De verwachting is dat winkeliers die in de toekomst het winkelen op internet en het winkelen in de fysieke winkels goed kunnen combineren, de winnaars zullen zijn. Tevens worden sociale media als Facebook, Twitter en Hyves steeds belangrijker. 4 DE VASTGOEDRAPPORTAGE STADSREGIO ARNHEM NIJMEGEN 2011

5 In 2010 vonden in de binnenstad van Arnhem 34 winkeltransacties (5.524 m² winkelvloeroppervlak) plaats. Hiermee komt het aantal transacties lager uit dan in 2009; toen werden er 40 transacties geregistreerd. Het merendeel van de transacties (22) vond plaats op de B- en C-locaties. De voorraad winkelvloeroppervlak in de binnenstad van Arnhem bedraagt nu in totaal ruim m². Het grootste gedeelte hiervan bevindt zich op B1- en C-locaties. In de binnenstad van Nijmegen vonden er in winkeltransacties (8.142 m²) plaats, tegen 38 in Het merendeel van de transacties (37) voltrok zich op de B- en C-locaties. De B-locaties zijn de aanloopstraten direct van en naar de A-locaties zoals de lange Hezelstraat en Ziekerstraat. De voorraadwinkelvloeroppervlak in de binnenstad van Nijmegen is vrijwel gelijk gebleven ten opzichte van het voorgaande jaar en bedraagt nu in totaal ruim m². Door het recent opgeleverde project Hessenberg en de nieuwbouwontwikkeling op Plein 1944 wordt de komende jaren een toename van de totale voorraad winkelruimte verwacht. Het Nieuwe Werken Het Nieuwe Werken (HNW) staat volop in de schijnwerpers. De klassieke, hierarchische organisatievormen hebben naar verwachting hun langste tijd gehad. De economische, technologische en maatschappelijke veranderingen van nu vragen om nieuwe organisatievormen en manieren van werken, die zijn gebaseerd op vrijheid, eigen regelruimte, zelfsturing, vertrouwen, innovatie en flexibiliteit. Voor organisaties die optimaal zijn toegerust op de nieuwe realiteit, zijn 4 werkprincipes kenmerkend. Deze principes staan voor een meer gelijkwaardige en gepersonaliseerde relatie tussen werkgever en werknemer. De gebruikersbehoefte en de veranderende vastgoedconcepten staan centraal in de gebruikersenquete die is uitgevoerd onder 250 bedrijven in de stadsregio. Wat is hun kijk voor HNW, wat zijn hun verwachtingen rond kantoor- en bedrijfsruimtes op de regionale vastgoedmarkt in het algemeen en wat is hun behoefte aan kantoor- en bedrijfsruimte in het bijzonder? De uitkomsten van deze enquête leest u in hoofdstuk 7. INLEIDING 5

6 Inhoud Voorwoord 1 Samenvatting 2 Inleiding 7 5 Winkelmarkt 43 Inleiding Marktontwikkelingen Toekomstige plannen en ontwikkelingen Trends 51 1 Sociaal-economische ontwikkelingen 8 Inleiding Algemene typering stand van zaken Toekomstbeeld 13 2 Mobiliteit 14 Inleiding Integrale aanpak Maatregelen Openbaar vervoer Ontwikkeling OV-RO-knopen Ontwikkeling van het HOV-netwerk RijnWaalsprinter DRIS StadsregioRail OV-Chipkaart Benutten: Offensief bereikbaarheid en SLIM prijzen Snelfietsroutes Uitbreiding auto-infrastructuur 20 3 Woningmarkt 22 Inleiding Marktontwikkelingen koopsector Marktontwikkelingen huursector Woningbeleid Toekomstige plannen en ontwikkelingen Trends 33 4 Kantorenmarkt 34 Inleiding Aanbod en opname Aanbod Opname Leegstand Prijsniveau Toekomstige plannen en ontwikkelingen Trends 42 6 Bedrijfsruimten en bedrijventerreinen 52 Inleiding Aanbod en opname bedrijfsruimte De stadsregio Aanbod Opname Uitgifte bedrijventerreinen en uitgeefbare voorraad Toekomstige plannen en ontwikkelingen Trends 57 7 Het Nieuwe Werken 58 Inleiding Het Nieuwe Werken, een vorm van sociale innovatie Conclusie Gebruikersenquête Resultaten Conclusie 67 Bijlage 1 Bronnen, begrippenlijst en onderzoeksverantwoording 70 Bijlage 2 Totstandkoming 71 Bijlage 3 Presentatie Participanten Colofon 75 Sponsors 75 6 DE VASTGOEDRAPPORTAGE STADSREGIO ARNHEM NIJMEGEN 2011

7 Inleiding De Vastgoedrapportage 2011 van de Stadsregio Arnhem Nijmegen geeft een overzicht van de ontwikkelingen van verschillende vastgoedmarkten in de stadsregio over het jaar 2010 en de stand van zaken bij aanvang van het jaar De rapportage is een resultaat van samenwerking tussen overheden en marktpartijen uit de stadsregio: De Stadsregio Arnhem Nijmegen, gemeente Arnhem, gemeente Nijmegen, MVGM Bedrijfshuisvesting, Strijbosch Thunissen Makelaars Arnhem en Nijmegen en de Radboud Universiteit Nijmegen. Het Nieuwe Werken is het centrale thema van de Vastgoedrapportage Er is een compleet hoofdstuk gewijd aan dit thema. Wat houdt Het Nieuwe Werken precies in? Wat zijn de toekomstverwachtingen van Het Nieuwe Werken in de stadsregio? Deze en nog meer vragen komen in dit hoofdstuk aan bod. Daarnaast worden de resultaten van het gebruikers onderzoek aan u gepresenteerd. In de rapportage worden ook de ontwikkelingen op de woningmarkt, kantorenmarkt, winkelmarkt en bedrijfsruimte beschreven. Aan deze vier hoofdstukken gaat een hoofdstuk algemene sociaal economische ontwikkelingen in de stadsregio vooraf. Het onderwerp mobiliteit komt ook in een apart hoofdstuk aan de orde. De Stadsregio Arnhem Nijmegen omvat de onderstaande 4 deelgebieden, die in deze rapportage uitgebreid met elkaar worden vergeleken. De Liemers (gemeenten Doesburg, Duiven, Montferland, Rijnwaarden, Westervoort en Zevenaar) Overbetuwe (gemeenten Lingewaard en Overbetuwe) Veluwezoom (gemeenten Arnhem, Renkum, Rheden en Rozendaal) Zuidwaal (gemeenten Beuningen, Groesbeek, Heumen, Millingen aan de Rijn, Mook en Middelaar, Nijmegen, Ubbergen en Wijchen). De twee grote steden Arnhem en Nijmegen worden op de verschillende vastgoedmarkten specifiek belicht. Met het in beeld brengen van de ontwikkelingen op de stadsregionale vastgoedmarkt van het afgelopen jaar wil De Vastgoedrapportage bijdragen aan het maken van de juiste plannen voor de toekomst. Wij denken daarom dat deze Vastgoedrapportage voor u ook dit jaar weer een waardevolle bron van informatie en inspiratie zal zijn. INLEIDING 7

8 1 Sociaal-economische ontwikkelingen STIJGINGEN/DALINGEN INDICATOREN INWONERS WERKGELEGENHEID WERKLOOSHEID NIEUWE ONDERNEMINGEN STADSREGIO 0,4% -0,8% -2,4% 20,9% LANDELIJK 0,5% -0,7% 0,0% 18,1% BRON: PROVINCIE GELDERLAND/LISA, CBS, KAMER VAN KOOPHANDEL 8 DE VASTGOEDRAPPORTAGE STADSREGIO ARNHEM NIJMEGEN 2011

9 Inleiding Het jaar 2010 staat nog steeds in het teken van de economische crisis. In de Stadsregio Arnhem Nijmegen is het afgelopen jaar de werkloosheid toegenomen. De stadsregio telde in 2010 opnieuw meer inwoners dan in het voorgaande jaar, waarbij binnen de stadsregio wel behoorlijke verschillen werden genoteerd. Tevens is de beroepsbevolking in de stadsregio licht toegenomen en het aantal starters is in 2010 naar een recordhoogte gestegen. Dit hoofdstuk beschrijft de sociaal-economische ontwikkelingen in 2010 in de Stadsregio Arnhem Nijmegen en maakt een vergelijking daarvan met de rest van Nederland. In de eerste paragraaf wordt de sociaal-economische ontwikkeling van de stadsregio beschreven aan de hand van een aantal onderwerpen. Dat zijn onder andere de ontwikkeling van de bevolking, van het aantal huishoudens, van de werkloosheid, van de verdeling van de werkgelegenheid over bedrijfssectoren en de ontwikkeling van het aantal starters. De tweede paragraaf schetst een beeld van de sociaal-economische ontwikkeling van de Stadsregio Arnhem Nijmegen in de toekomst. 1.1 Algemene typering en stand van zaken De 20 stadsregiogemeenten hebben op 1 januari inwoners (CBS). Hiermee realiseert de Stadsregio Arnhem Nijmegen sinds 1 januari 2006 een iets hogere bevolkingsgroei dan landelijk (+ 2,3% in 5 jaar tegen 2,0% landelijk). Binnen het gebied van de stadsregio tekent zich de verstedelijkingsas tussen Arnhem en Nijmegen af als groeigebied. In dit gebied (Arnhem, Lingewaard, Overbetuwe en Nijmegen) woont ruim de helft van de inwoners van de stadsregio. Dit inwonertal nam in 5 jaar tijd toe met 4%; dat is fors boven het totaal van de stadsregio en van Nederland. In Arnhem is de bevolkingsgroei het hoogst (+5.850), Nijmegen volgt daar direct op met Overbetuwe en Lingewaard telden begin respectievelijk meer inwoners dan begin De 4 groeigemeenten samen zien het inwonertal groeien met ruim mensen. De overige gemeenten groeien met slechts 750 mensen. In totaal dus een groei met mensen in 5 jaar tijd in de hele stadsregio. De krimp vindt plaats in het noorden (-0,4%) van de stadsregio. In de noordoostelijke en zuidoostelijke regio is het bevolkingsaantal in 2011 vrijwel gelijk aan dat van In het zuidwesten is de ontwikkeling benedengemiddeld, maar nog wel positief (+1,3%). FIGUUR 1BEVOLKINGS- EN HUISHOUDENSONTWIKKELING, STADSREGIO EN NEDERLAND, INDEX: 2000= SR huishoudens NL huishoudens SR bevolking NL bevolking BRON: CBS,BEW. O&S-NIJMEGEN H1 - SOCIAAL-ECONOMISCHE ONTWIKKELINGEN 9

10 BEVOLKINGSGROEI STADSREGIO ARNHEM-NIJMEGEN Rozendaal Rheden PER GEMEENTE Arnhem Doesburg krimp benedengemiddelde groei bovengemiddelde groei Renkum Westervoort Zevenaar Overbetuwe Duiven Montferland Lingewaard Rijnwaarden Beuningen Nijmegen Ubbergen Millingen aan de Rijn Wijchen Heumen Groesbeek Sinds 2000 stijgt het inwonertal van de stadsregio binnen de huidige begrenzing met 5%. Het aantal particuliere huishoudens (van belang voor de woningbehoefte) stijgt ongeveer 2 keer zo snel. In Figuur 1 is ook te zien dat de huishoudensontwikkeling in de stadregio een wat hoger groeipad kent dan de landelijke ontwikkeling. De beroepsbevolking is in het afgelopen decennium in de stadsregio met 11% gegroeid. Dat is boven het landelijke gemiddelde van 9%. Landelijk, maar ook regionaal is te zien dat de ontwikkeling van de beroepsbevolking reageert op de conjunctuur. In de periode versnelt de groei flink tot 1,9% per jaar. Na 2008 wordt daarentegen een lichte krimp genoteerd. Mook en Middelaar FIGUUR 3WERKLOOSHEIDSPERCENTAGE STADSREGIO EN NEDERLAND Stadsregio Nederland BRON: CBS; (GEREVISEERDE REEKS VANAF 2001) FIGUUR 2ONTWIKKELING BEROEPSBEVOLKING, STADSREGIO EN NEDERLAND, INDEX: 2000=100. BRON: CBS,BEW. O&S NIJMEGEN BRON: CBS,BEW. O&S-ARNHEM Stadsregio Nederland Ondanks de redelijk uitbundige groei van het aantal mensen dat actief is op de arbeidsmarkt, neemt de werkloosheid met enkele conjunctuurhobbels af tot een historisch lage 4,2% eind Wat langer terugkijkend is te zien dat het verschil tussen de stadsregio en het landelijke beeld steeds kleiner is geworden. Na 2008 stijgt in Nederland en in deze regio de werkloosheid weer. In de stadsregio treffen we banen aan bij meer dan bedrijven en instellingen. Tussen 2006 en 2010 is dit aantal banen met 5,4% ( banen) gegroeid (landelijk +4,8%) liet een bescheiden krimp van 0,3% zien, in 2010 is de werkgelegenheid op peil gebleven. Dit zijn relatief gunstige scores binnen Gelderland. Banenverlies zit na 2008 vooral in de industrie en bouw. Het banenverlies wordt voor een groot deel gecompenseerd door de gunstige ontwikkelingen in de gezondheidszorg (+6,5%) en het onderwijs (+4,7%). Daarnaast geldt dat de nutssector sterk gegroeid is (+16%, m.n. in 2009). Veel werkgelegenheid in de nutssector wordt geregistreerd in Arnhem. 1 Bron: PWE-Gelderland, Stadsregio (nb: incl. Montferland, Mook en Middelaar, excl. Druten) 10 DE VASTGOEDRAPPORTAGE STADSREGIO ARNHEM NIJMEGEN 2011

11 FIGUUR 4BANEN NAAR BEDRIJFSACTIVITEIT IN DE STADSREGIO, 2006, 2008 EN Landbouw/Visserij Industrie/Delfstoffenwinning Nutsbedrijven Bouwnijverheid Groothandel Detailhandel/autohandel Vervoer, opslag en communicatie Horeca Financiële instellingen Zakrelijke dienstverlening Openbaar bestuur Onderwijs Gezondheidszorg Overige dienstverlening BRON: PWE-GELDERLAND, BEW. O&S-NIJMEGEN. Een groot deel van de banen in de stadsregio (56%), vinden we in Arnhem ( ) en Nijmegen (99.000). Beide steden kennen economische specialisaties waarmee ze landelijk spelers van formaat zijn. Zo kent Arnhem een veel sterkere aanwezigheid van financiële instellingen, zakelijke dienstverlening en overheid. Deze belangrijke dragers van de kantorensector omvatten 35% van de banen in Arnhem en 17% in Nijmegen. In Nijmegen zijn het onderwijs-gezondheidszorgcluster en de naar verhouding grotere industrie de dragers. In Arnhem zit 31% van de banen in deze sectoren, in Nijmegen meer dan de helft (52%). Andere belangrijke sectoren in Arnhem zijn Energie- en Milieutechnologie (EMT), mode en vormgeving. In Nijmegen is de halfgeleidersindustrie, waar NXP Semiconductors toe behoort, een belangrijke sector naast het onderwijs-gezondheidszorgcluster. In veel steden kan niet elk bedrijf binnen de gemeentegrenzen worden gehuisvest. In Arnhem spelen bedrijventerreinen in de regio al wat langer een rol (bijvoorbeeld Duiven) dan in Nijmegen (Bijsterhuizen, deels op Wijchens grondgebied). Banengroei in een stad brengt daarom maar deels de economische werkelijkheid in beeld. FIGUUR 5BANENGROEI ARNHEM EN NIJMEGEN, STADSREGIO EN LANDELIJK VERGELEKEN, MET INDEX 2001= Arnhem Nijmegen Stadsregio Nederland BRON: PWE-GELDERLAND, LISA, BEW. O&S-NIJMEGEN Als we beide steden desondanks vergelijken zien we dat het groeipercentage tussen 2001 en 2010 identiek is geweest (+5,2%). Alleen is die groei wel langs een totaal ander pad bereikt. Nijmegen kende tot 2008 een gunstiger ontwikkeling, maar heeft duidelijk een zwaardere tik van de recessie gehad. Na 2008 krimpt de werkgelegenheid in de Waalstad met banen. In Arnhem blijft de ontwikkeling tussen 2001 en 2006 achter, maar daarna groeit de werkgelegenheid weer flink. Na 2008 zet de groei in Arnhem zich nog met banen door, onder andere door een flinke groei in de energiesector (EMT). H1 - SOCIAAL-ECONOMISCHE ONTWIKKELINGEN 11

12 Over het algemeen is te zien dat wat groeit in de ene stad, ook groeit in de andere. Maar er zijn ook verschillen. Opvallend is het grote banenverlies in de Nijmeegse industrie ( banen tussen 2001 en 2010). Ook in de financiële dienstverlening moet de stad een veer laten. Daartegenover staat een zeer sterke groei van de gezondheidszorg (+8.000) en in mindere mate onderwijs, zakelijke dienstverlening en horeca. Arnhem noteert alleen in de bouw en in mindere mate in de industrie een wezenlijk verlies van banen. Het verlies van financiële dienstverlening en de winst van zakelijke dienstverlening zijn in feite hoofdzakelijk omboekingen door outsourcing. Flinke plussen zijn er in de gezondheidszorg, de nutsbedrijven 2 en de overige dienstverlening. 2 waarschijnlijk spelen hier ook registratie-effecten een rol. Door toedoen van de financiële crisis is er de afgelopen jaren een record aantal bedrijven failliet gegaan. Bedrijven hebben ook veelal reorganisaties door moeten voeren om het hoofd boven water te kunnen houden. Een relatief groot gedeelte van de mensen die zonder baan zijn komen te zitten, heeft een eigen bedrijf opgestart. Dit is goed terug te zien in de groei van het aantal startende ondernemingen 3. In 2010 bereikt het aantal starters in de stadsregio (grotendeels door wijzigingen in regelgeving) 4 een recordhoogte van bedrijven. Dat is een plus van 20,9% ten opzichte van 2009 (landelijk +18,1%%). In nieuwe nevenvestigingen en dochterondernemingen zien we daarentegen juist een daling (-17%) die ook sterker is dan landelijk (-10%). Tegenover deze nieuwe bedrijven staan ook opheffingen. Dit aantal stijgt in 2010 in de stadsregio met 8% en dat is vrijwel identiek aan het landelijke beeld. Onder de streep is het beeld van de stadsregio in 2010 FIGUUR 6BANEN NAAR ECONOMISCHE ACTIVITEIT, NIJMEGEN EN ARNHEM VERGELEKEN, 2010 FIGUUR 8ONTWIKKELING AANTAL STARTENDE ONDERNEMINGEN IN DE STADSREGIO ARNHEM NIJMEGEN Landbouw/Visserij Arnhem Industrie/Delfstoffenwinning Nutsbedrijven Nijmegen Bouwnijverheid Handel Vervoer, opslag en communicatie Horeca Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur Onderwijs Gezondheidszorg Overige dienstverlening overig vervoer/communicatie bouw nijverheid zakelijke diensten horeca industrie financiele instellingen handel/reperatie landbouw/visserij BRON: PWE-GELDERLAND, BEW. O&S-NIJMEGEN BRON: KVK CENTRAAL GELDERLAND, BEW. O&S-NIJMEGEN FIGUUR 7ONTWIKKELING VAN HET AANTAL BANEN NAAR ECONO- MISCHE ACTIVITEIT , NIJMEGEN EN ARNHEM VERGELEKEN. Landbouw/Visserij Arnhem Industrie/Delfstoffenwinning Nutsbedrijven Nijmegen Bouwnijverheid Handel Vervoer, opslag en communicatie Horeca Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur Onderwijs Gezondheidszorg Overige dienstverlening BRON: PWE-GELDERLAND, BEW. O&S-NIJMEGEN positief. De aanwas van ondernemingen (saldo van oprichtingen en opheffingen) neemt toe met 10%. Landelijk is de groei iets sterker met +11,5%. Sectoraal zien we, wanneer we langer terugkijken, een sterke groei in de bouw en zakelijke dienstverlening. De laatste jaren is de groei sterk in overig/algemene dienstverlening. Dit komt onder andere door uitbreiding van de inschrijvingsplicht in het nieuwe handelsregister en de toename van het aantal ZZP-ers in de zorg. 3 Ondernemerschapsmonitor 2010 Stadsregio Arnhem Nijmegen; Kamer van Koophandel Centraal Gelderland, februari NHR: vrije beroepen zijn sinds 2010 inschrijvingsplichtig 12 DE VASTGOEDRAPPORTAGE STADSREGIO ARNHEM NIJMEGEN 2011

13 1.2 Toekomstbeeld Korte termijn: meevallende dip tot dusver Nederland heeft een forse recessie meegemaakt. Aanvankelijk (tot september 2008) zijn de effecten onderschat, vervolgens zijn tot aan juni 2009 steeds somberder toekomstverwachtingen afgegeven, met uiteindelijk een maximaal arbeidsmarkteffect van werklozen landelijk in Inmiddels is gebleken dat de werkloosheid onder de terecht is gekomen, een enorm verschil. Voor de komende 2 jaar verwacht het CBP een werkloosheidsdaling die uitkomt op werklozen in Voor verwacht het Bureau Economisch Onderzoek van de Provincie Gelderland 6 op basis van de CPB-raming van maart 2010 een groei van het aantal banen in de stadsregio met 0,8% per jaar (Nederland +0,6%). De werkloosheidsontwikkeling blijft tot dusver achter ten opzichte van de eerder genoemde grimmige voorspellingen. Vanaf een top van werklozen in 2010 in de stadsregio wordt een daling verwacht tot onder de in overige gemeenten in de stadsregio is het beeld totaal anders. Daar is de beroepsbevolking nu al aan het dalen. Tot 2020 blijft die beroepsbevolking nog redelijk op niveau, maar daarna zet de daling flink in naar een niveau in 2040 dat 15% lager is dan nu. FIGUUR 9 GROEI VAN DE BEROEPSBEVOLKING VERGELEKEN: KERNGEBIED STADSREGIO, OVERIGE STADSREGIO (EXCL. MONTFERLAND) EN NEDERLAND; INDEX 2004=100; SCENARIO STRONG EUROPE Kerngebied Stadsregio 90 Nederland 85 overige stadsregio s BRON: PROVINCIE GELDERLAND, HEDENMORGEN, BEW. O&S-NIJMEGEN Lange termijn: groeigebied binnen krimpend Nederland Op lange termijn (tot 2040) zal landelijk en regionaal de beroepsbevolkingsgroei afnemen. Door de concentratie van verstedelijking in het gebied Arnhem-Nijmegen blijft de groei van de beroepsbevolking in dit gebied in de komende decennia op een iets hoger peil dan landelijk. Hierdoor steekt de regio wat betreft groeimogelijkheden in de toekomst enigszins gunstig af tegen Nederland als geheel. Binnen de stadsregio zijn de verschillen in groeitempo groot. Als we het middenscenario Strong Europe nemen, dan blijkt dat de 4 gemeenten op de verstedelijkingsas (Arnhem, Nijmegen, Overbetuwe en Lingewaard) een zeer hoge groei kennen, zelfs tot voorbij De groei in dit kerngebied ligt ook ver boven de landelijke verwachting (2020: +14% versus + 5%; 2040: +18% versus +3%). In de 5 concept raming ; CPB, februari Provinciale Economische Verkenning ; Bureau Economisch Onderzoek, Menno Walsweer, maart H1 - SOCIAAL-ECONOMISCHE ONTWIKKELINGEN 13

14 2 Sociaal-economische ontwikkelingen Mobiliteit OVERZICHT VAN INFRASTRUCTURELE ONTWIKKELINGEN (planning onder voorbehoud) 2011 Hoofdwegen (2011) Start verbreding A12 Waterberg-Velperbroek 2x2 naar 2x3 Groot onderhoud A325 Nijmeegseplein-Ressen Verbreding A50 Valburg-Grijsoord gereed (2x3) Doortrekking N322 (Druten-Prins Willem Alexanderbrug) gereed (H)OV tot 2020 HOV Netwerk Arnhem-Nijmegen Regiotram Centrum Nijmegen-Kleve (langere termijn) Spoorlijn Arnhem-Doetinchem (langere termijn) Fiets Snelfietsroute Nijmegen-Arnhem (RijnWaalpad) Snelfietsroute Arnhem-Zevenaar Snelfietsroute Nijmegen-Beuningen OV-knopen Fietsenstalling Nijmegen CS (3.000 plaatsen) Stationsomgeving Nijmegen Goffert Stationsomgeving Nijmegen Lent Stationsontwikkeling Wijchen West Station Zevenaar Oost Vrije spoorkruising Arnhem Westzijde gereed 2012 Start verbreding A12 Ede-Grijsoord 2x2 naar 2x3 Start bouw A15 (Ressen-Zevenaar) Vierde perron Arnhem Centraal gereed Ongelijkvloerse kruising Arnhem Westzijde 2013 Tweede stadsbrug Nijmegen gereed (De Oversteek) Verbreding A12 Ede-Grijsoord gereed (2x3) OV-Terminal Arnhem Centraal gereed 2014 Verbreding A12 Waterberg-Velperbroek gereed (2x3) Verbreding A50 Ewijk-Valbrug gereed (2x4) Groot onderhoud Waalbrug Nijmegen 2015 Groot onderhoud oude Waalbrug bij Ewijk (A50) Doortrekking A15 gereed (Ressen-Zevenaar) 14 DE VASTGOEDRAPPORTAGE STADSREGIO ARNHEM NIJMEGEN 2011

15 Inleiding Een betere regionale bereikbaarheid, aantrekkelijker openbaar vervoer en het beter op elkaar aansluiten van auto, trein, bus en fiets. Deze mobiliteitsdoelstellingen uit de Regionale Nota Mobiliteit van 2007 (bundelen en verknopen) zijn nog steeds onverminderd van kracht. Doordat een groot gedeelte van de maatregelen inmiddels op bestuurlijke agenda s staat of is geïmplementeerd, heeft er een actualisering van de projecten plaatsgevonden. Daarnaast is natuurlijk ook de nog steeds groeiende mobiliteit een belangrijke reden voor deze actualisering. De financiële crisis heeft weliswaar voor een kleine dip gezorgd in de mobiliteitsgroei, maar naar verwachting is de groei snel terug op het niveau van voor de financiële crisis. Om deze actualisering vorm te geven, wil de Stadsregio Arnhem Nijmegen een zo goed mogelijke aansluiting tussen ruimtelijke ontwikkelingen creëren en het mobiliteitssysteem verder ontwikkelen. Een evenwichtig mobiliteitssysteem is nodig voor de aantrekkelijkheid en de concurrentiekracht van de regio. Hiervoor zijn investeringen nodig in OV-infrastructuur, wegen en snelfietsroutes. Tot 2015 staan vooral de vergroting van de capaciteit (wegen, fietspaden en OV) en verbetering van de doorstroming centraal. Dat geldt zowel voor het wegverkeer (inclusief goederenvervoer), het openbaar vervoer als het fietsverkeer. Door middel van mobiliteitsmanagement wordt er ingespeeld op Het Nieuwe Werken. Tevens wordt in deze periode de StadsregioRail gerealiseerd. Voor de middellange termijn richt de stadsregio zich vooral op het aanleggen van nieuwe verbindingen (A15, Hoogwaardig Openbaar Vervoer-netwerk: HOV-netwerk), het verbeteren van bestaande verbindingen en daarnaast op het verbeteren van de aansluitingen tussen de verschillende systemen. De ambitie voor de lange termijn is een robuust mobiliteitssysteem te creëren, waarin alle modaliteiten vertegenwoordigd zijn en waarin bij verstoringen op belangrijke locaties overgestapt kan worden op andere modaliteiten. De komende jaren neemt de druk op het wegennet verder toe. Met name in de periode waarin grote infrastructurele werkzaamheden zijn gepland, zal alles uit de kast moeten worden gehaald om de regio bereikbaar te houden. Dat is van belang voor zowel het economisch als het maatschappelijk functioneren van de regio. 2.1 Integrale aanpak Om de bereikbaarheid van de stadsregio op korte termijn te verbeteren gaat de stadsregio een pakket uitvoeren dat bestaat uit de volgende maatregelen: Mobiliteitsmanagement Het Offensief Bereikbaarheid werkt met publieke en private partijen aan een bereikbare Stadsregio Arnhem Nijmegen. Inmiddels nemen meer dan 75 organisaties deel aan het Offensief Bereikbaarheid. Door het intensiveren van de bestaande initiatieven, zoals het Offensief Bereikbaarheid, kan het effect van Mobiliteitsmanagement verder worden vergroot. Ook een toename van Het Nieuwe Werken, waarin slim gebruik wordt gemaakt van nieuwe ICT-mogelijkheden, zal hieraan bijdragen. Het Nieuwe Werken maakt plaats- en tijdonafhankelijk werken mogelijk, waardoor er in de spits minder autokilometers gereden hoeven te worden. Ook de mogelijkheid om te kiezen voor bijvoorbeeld autodelen of voor één van de vervoersmodaliteiten draagt bij tot een sterk Mobiliteitsmanagement op stadsregionale schaal. Daarnaast zet de stadsregio in op gedragsverandering van de automobilist. Daartoe zet de stadsregio samen met werkgevers in op kennisvergaring, kennisdeling en participatie. Cruciaal hierbij is dat werkgevers randvoorwaarden scheppen. Het Offensief Bereikbaarheid neemt hierin een cruciale rol. Verkeersmanagement Het samenwerkingsverband SLIM is opgezet om de mogelijkheden van het wegennet en de verschillende maatregelen zo effectief mogelijk te gebruiken. SLIM is een voortzetting van BBKAN! Doel is het verkeer in beweging te houden zodat de regio bereikbaar blijft. Ingezette middelen zijn het regionaal dynamisch verkeersmanagement, het Uitvoeringsprogramma (55 maatregelen), communicatie en afstemming van de grootschalige werkzaamheden. H2 - MOBILITEIT 15

16 (H)OV en fietsmaatregelen De Stadsregio Arnhem Nijmegen kiest voor een focus op de regionale bereikbaarheid en zet met name in op het optimaliseren en verbeteren van het regionale openbaar vervoer. De 3 uitgangspunten hierbij zijn: Er moet sprake zijn van een integraal netwerk waarin openbaar vervoer en het verkeer over de weg op elkaar zijn aangesloten; Openbaar vervoer, met name stations, moet ruimtelijke en economische ontwikkelingen aanjagen; De reiziger moet meer dan tevreden zijn over het regionale openbaar vervoersproduct. Daarnaast wordt het gebruik van de fiets gestimuleerd. De komende jaren wordt fors geïnvesteerd in de realisatie van snelfietsroutes en in stallingscapaciteit op knooppunten, zodat meer mensen voor de korte afstanden de fiets pakken in plaats van de auto. Door de opkomst van de elektrische fiets zal de fietsafstand in de komende periode groter worden. De stadsregio richt haar aanpak op 3 speerpunten: Het ontwikkelen van een regionaal netwerk van drie snelfietsroutes voor woon- werkverkeer; Het versterken van ketenmobiliteit door uitbreiding van de stallingscapaciteit op de belangrijkste knooppunten; Het stimuleren en faciliteren van werknemers en werkgevers om voor de fiets te kiezen. 2.2 Maatregelen In de stadsregio wordt een groot aantal mobiliteitsprojecten uitgevoerd of in de nabije toekomst gestart. In deze paragraaf beschrijven we de verschillende projecten. Eerst komt de invloed van Het Nieuwe Werken op de mobiliteit van overheden en het bedrijfsleven aan bod. Daarna worden de kleinere infrastructurele ingrepen en vervolgens de grote infrastructurele projecten beschreven (op volgorde van aanvangsdatum) Openbaar vervoer Ontwikkeling OV-RO-knopen De S-as is de centrale spooras en tevens de ruimtelijkeconomische ontwikkelingsas van Zevenaar/Didam naar Wijchen via de 2 economische motoren Arnhem en Nijmegen (inclusief Heijendaal). Op de S-as bevinden zich belangrijke knooppunten en schakels van openbaar vervoer. Het verbinden van de S-as met de gebieden buiten de stadsregio, zoals Schiphol en Brabant, staat hoog op de agenda om de positie van de stadsregio verder uit te bouwen. Doel is de ontwikkelingen rond wonen, economie en mobiliteit te concentreren langs de S-as die dan drager wordt van de kwaliteit van de stadsregio als geheel. De stadsregio kiest ervoor deze bestaande knopen te benutten en verder te ontwikkelen door te investeren in openbaar vervoer (onder andere de aanleg van het HOV-netwerk), verkeersstromen te bundelen en ruimte te bieden aan nieuwe woon- en werklocaties. De afgelopen twee jaar is intensief gewerkt aan het project Knooppunten OV/RO. Het doel van dit project is om beter inzicht te krijgen in de kansen en mogelijkheden voor het ontwikkelen van openbaar vervoersknooppunten in de regio. Hiervoor hebben de gemeenten in samenwerking met de stadsregio een nadere verkenning uitgevoerd naar 13 knooppunten, zowel wat betreft kansen voor openbaar vervoer als voor het bundelen en intensiveren van ruimtelijke ontwikkelingen. Het gaat om de volgende knooppunten: Arnhem-Pleij Arnhems buiten Arnhem-Zuid Beuningen Didam Elst Nijmegen-Goffert Ressen Oosterbeek Wijchen-Westpoort Wolfheze Zetten-Andelst Zevenaar-Oostpoort. Ketenmobiliteit het gebruik van de verschillende modaliteiten speelt een belangrijke rol bij deze knooppunten. De vervoerskundige meerwaarde ontstaat door gemakkelijke en snelle overstapmogelijkheden van bus op trein, van fiets en auto op openbaar vervoer (P+R en fietsenstallingen). Overstapmogelijkheden op de knooppunten, 16 DE VASTGOEDRAPPORTAGE STADSREGIO ARNHEM NIJMEGEN 2011

17 serviceconcepten en afstemming van de verschillende openbaar vervoerexploitaties zijn daarom noodzakelijk. Mensen zetten bijvoorbeeld hun fiets bij het station om daarna met de trein naar hun eindbestemming te gaan (of vice versa). Het eerder genoemde bundelen en verknopen is van essentieel belang om de ketenmobiliteit te verbeteren en de bereikbaarheid van de stadsregio te optimaliseren. Een aantal belangrijke projecten zijn: het doortrekken van de A15 als cruciale verbinding voor de bereikbaarheid en economische ontwikkeling van de regio (zie par 2.2.4), het realiseren van StadsregioRail, de ontwikkeling van een regionaal HOV-netwerk, het stimuleren van het gebruik van de fiets en het toepassen van mobiliteitsmanagement. Verschillende knooppunten op de S-as dragen bij aan verdere verknoping van de ruimtelijke functies (met name woon- en werklocaties) Ontwikkeling van het HOV-netwerk De koers voor de gewenste ontwikkeling van het openbaar vervoer in de Stadsregio Arnhem Nijmegen is in 2008 al door de Stadsregioraad bepaald in het Masterplan OV. Hierin wordt gesteld dat het belangrijk is om een regionaal HOV-netwerk (Hoogwaardig Openbaar Vervoer) te realiseren, dat naast StadsregioRail een tweede drager wordt van het samenhangend OV-netwerk van de stadsregio. Op basis van het Masterplan is een rapportage HOV-netwerk opgesteld, waarbij de Stadsregioraad in 2009 onder meer akkoord is gegaan met de nadere uitwerking van het HOV-netwerk en met het inbrengen van het HOV-netwerk als één van de vaste uitgangspunten voor de openbaar vervoerconcessie 2013 en verder. Binnen de stadsregio is ervoor gekozen om samen met de regio een Verstedelijkingsvisie op te stellen. In deze Verstedelijkingsvisie geeft de stadsregio een nadere uitwerking van de regionale verstedelijkingsopgave voor de periode In deze periode moeten circa woningen in de Stadsregio Arnhem Nijmegen worden gebouwd. Deze visie is in nauwe samenwerking met gemeenten, provincie en Rijk tot stand gekomen. De focus ligt op de ruimtelijke en functionele samenhang tussen wonen, mobiliteit en ruimtelijke economie. Het proces om te komen tot deze integrale verstedelijkingsvisie kent 3 fasen: Koersnota, Verstedelijkingsvisie en Bestuurlijke Overeenkomsten. In februari 2010 is de Koersnota opgeleverd. De Koersnota stelt de kaders vast waarbinnen de Verstedelijkingsvisie wordt opgesteld. De Verstedelijkingsvisie wordt in het tweede kwartaal van 2011 ter besluitvorming aan de Stadsregioraad voorgelegd. De Verstedelijkingsvisie geldt als leidraad voor de ontwikkeling van het HOV-netwerk. In de periode tot 2020 wordt alvast gestart met de uitwerking van de eerste fase: de HOV-busverbinding. Daarbij worden doorstroming, halteinfrastructuur en dienstregeling op HOV-niveau gebracht. De huidige stand van zaken hieromtrent is op de volgende HOV-corridors: Heijendaal-Bemmel-Huissen-Arnhem CS (RijnWaalsprinter). Sinds eind augustus 2010 rijdt de Breng direct RijnWaalsprinter; Westelijke HOV-as middengebied Arnhem-Nijmegen. Hiervoor wordt momenteel een verkennende studie uitgevoerd naar het gewenste tracé en de benodigde infrastructuur; Zevenaar-Arnhem (IJsselsprinter). Dit project wordt niet uitgevoerd wegens te lage marktverwachting en te hoge kosten; RW73-Malden-Nijmegen. In 2010 is er een verkenning uitgevoerd naar de gewenste routevoering en de benodigde infrastructuur; (Ede) Wageningen-Arnhem. Hiervoor is een gebiedsverkenning uitgevoerd naar de mobiliteit. De gebiedsverkenning wordt verder uitgewerkt in deelprojecten, waaronder de HOV-as Wageningen-Arnhem; Nijmegen-Groesbeek-Kleef-Weeze Airport. Hiervoor werd samen met Duitse overheden en ProRail een verkenning uitgevoerd in het kader van Sintropher. De studie is afgerond in december Na het vaststellen van de Verstedelijkingsvisie volgt het uitwerken van het HOV-netwerk met als doel Rijksgeld binnen te halen (waarbij uitgangspunt is dat 112,5 miljoen euro door de regionale partijen bijeen moet worden gebracht). De stadsregio zal de regie over de uitwerking van het netwerk voeren, voorstellen voor exploitatie en financiering ontwikkelen en de contactpartner voor het Rijk en de provincie zijn. H2 - MOBILITEIT 17

18 Met de gemeenten zullen overeenkomsten worden gesloten en in de nieuwe concessies zal een directe link worden gelegd met het gereed komen van delen van het HOV-netwerk RijnWaalsprinter De Rijnwaalsprinter is de nieuwste lijn in het HOVnetwerk. Het is een snelle frequente (op werkdagen en op zaterdag rijdt de RijnWaalsprinter 4 keer per uur) busverbinding tussen Arnhem, Huissen, Bemmel en Nijmegen. Deze bussen rijden, veelal via vrije busbanen, vlot langs de file en doen bewust minder haltes aan. Op het traject van de RijnWaalsprinter is daar waar die nog ontbrak, een vrije busbaan gerealiseerd. Naast de reeds geplande of al gerealiseerde aanpassingen bij Heijendaal en de uitbreiding van P+R Waalsprinter waren belangrijke ingrepen: Aanleg van een vrijliggende Busbaan John Frostbrug Arnhem; Aanleg van een vrije busbaan langs de Ir. Molsweg in Huissen tussen de kruising Nielant/Molsweg en de aan te leggen aansluiting op de Oude Huissenseweg; Verbeteren van bushaltes in Arnhem, Lingewaard en Nijmegen. Haltes zijn extra toegankelijk gemaakt met looproutes. Er zijn fietsvoorzieningen, abri s, dynamische reisinformatie (DRIS) en waar mogelijk parkeerplaatsen aangebracht DRIS In de stadsregio is het DRIS sinds 2009 operationeel. DRIS staat voor Dynamisch Reizigers Informatie Systeem. Digitale displays op de halteplaatsen tonen de actuele vertrekinformatie van de bussen. Inmiddels zijn 85 haltes in de stadsregio en het busstation Nijmegen voorzien van DRIS en dat heeft bijgedragen aan de kwaliteitsimpuls van het stadsregionale openbaar vervoer. Om meer reizigers comfortabel en vertrouwd te laten reizen, wordt in 2011 gestart met de tweede fase van het DRIS: uitbreiding van het aantal dynamische displays StadsregioRail StadsregioRail streeft naar meer reizigers, meer treinen en meer stations. De ambitie daarbij is: minimaal vier keer per uur een stoptrein op alle routes in de stadsregio. Dit is voor de trajecten Arnhem-Nijmegen, Arnhem- Doetinchem en Venray-Nijmegen inmiddels gerealiseerd. Binnen het programma StadsregioRail wordt gewerkt aan de realisering van infrastructuur. Voor 2013 moeten er twee nieuwe stations klaar zijn: station Westervoort en station Nijmegen Goffert. Bovendien zijn er op enkele plekken infrastructurele ingrepen nodig om meer treinen te kunnen laten rijden: een goederenwachtspoor en een keervoorziening bij station Elst en een keervoorziening bij station Wijchen. Op 6 mei 2009 is onder grote belangstelling station Mook-Molenhoek geopend. Op dit station stopt in de spits 4 keer per uur per richting een trein. Dit geeft een impuls aan de bereikbaarheid van de gemeente Mook en Middelaar en het Rijk van Nijmegen. De planvorming voor de andere stations en ingrepen verloopt voorspoedig. De stadsregio is trekker en opdrachtgever voor het programma StadsregioRail. De stadsregio werkt daarin nauw samen met ProRail (verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van het spoor), vervoerders (NS, Veolia en Syntus) en betrokken gemeenten. De gemeenten zijn verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de stationsomgevingen OV-Chipkaart Vanaf 1 juli 2009 kunnen reizigers in de Stadsregio Arnhem Nijmegen gebruik maken van de OV-chipkaart op de bussen van Connexxion, Novio en Breng. De OV-chipkaart is een nieuw betaalmiddel voor het openbaar vervoer. Het is een pasje met een onzichtbare chip, die kan worden opgeladen met een saldo in euro s, of met een reisproduct zoals een enkele reis, retour of abonnement. De KAN- en DAL-kaartjes zijn met ingang van 1 november 2010 dan ook afgeschaft. Als vervanger van het KANkaartje in de regio Nijmegen en het Dalkaartje in de regio Arnhem heeft de stadsregio samen met de vervoerders een tweetal alternatieven ontwikkeld. Voor reizigers die in de daluren goedkoper willen reizen is een Dalkortingpropositie ontwikkeld. Tegen betaling van een jaarlijks vast bedrag van 7,50 euro krijgen deze reizigers in de daluren 20% korting op het totale tarief. Voor reizigers die voor hun gemak in het voertuig een kaartje willen kopen, is er het papieren RIT-kaartje. 18 DE VASTGOEDRAPPORTAGE STADSREGIO ARNHEM NIJMEGEN 2011

19 2.2.2 Benutten: Offensief bereikbaarheid en SLIM prijzen Het Offensief Bereikbaarheid is op 23 mei 2008 opgestart door de initiatiefnemers VNO-NCW regio Arnhem- Nijmegen, MKB-Midden, Stadsregio Arnhem Nijmegen en Kamer van Koophandel Centraal Gelderland. Op 28 oktober 2008 ondertekenden deze partijen het Regionaal Convenant Mobiliteitsmanagement en dat maakt de regio Arnhem Nijmegen tot één van de voorbeeldregio s. De Taskforce Mobiliteitsmanagement is de landelijke koepel die de regio s aanstuurt om met concrete voorstellen te komen ter structurele verbetering van de bereikbaarheid en leefbaarheid structureel te verbeteren. Het Offensief Bereikbaarheid is onderdeel van mobiliteitsmanagement. Het is een samenwerkingsverband van inmiddels 75 organisaties uit zowel de publieke als de private sector. Doel van het Offensief is een betere bereikbaarheid van de Stadsregio Arnhem Nijmegen. Speerpunten van het Offensief zijn: Verbeter uw bereikbaarheid; Bespaar op werkplekken; Bespaar op parkeerkosten; Verbeter uw bedrijfs- en werkgeversimago; Spaar het milieu; Verlaag het ziekteverzuim. In de Stadsregio Arnhem Nijmegen werken werkgevers, overheden en belangenorganisaties van werknemers en werkgevers samen in het Offensief Bereikbaarheid. Zij kiezen nadrukkelijk voor een gezamenlijke aanpak in de strijd tegen de files en vertragingen op de weg. Bewustwording en gedragsverandering staan hierin centraal. Dus de auto als het moet, en filealternatieven, openbaar vervoer, flexen telewerken zo veel als het kan. Het parool is dus: slim werken én slim reizen. Het resultaat zal zijn: een betere bereikbaarheid, een economisch vitale regio en een leefbaar woon- en werkgebied. Slim werken en slim reizen in de regio Arnhem-Nijmegen moet ook leiden tot afname van de spitsfiles met 5% in Het verminderen van de spits in de regio is geen vrijblijvende actie. Om de overheid en het bedrijfsleven hierbij te ondersteunen, is er de mobiliteitsmakelaar. Zijn voornaamste taak is het werven, enthousiasmeren, adviseren en informeren van publieke en private partijen die met mobiliteitsmanagement aan de slag willen. Het Offensief Bereikbaarheid heeft tevens regionale afspraken vastgelegd in een convenant en daarnaast is er een overeenkomst met de rijksoverheid om de eerder genoemde doelen te realiseren, in eerste instantie voor de periode De stadsregio ziet op langere termijn na het traject met de Taskforce Mobiliteitsmanagement en het platform Slim Werken Slim Reizen de rollen in het mobiliteitsmanagementlandschap veranderen. Tegelijkertijd streeft de stadsregio ernaar om het Offensief Bereikbaarheid te laten functioneren als denktank. Ideeën en kennis vanuit het regionale bedrijfsleven komen via het Offensief Bereikbaarheid direct bij de betrokken overheden terecht. Decentrale overheden (regio s) bieden in de toekomst een goed platform om mobiliteitsmanagementmaatregelen in de collectieve sfeer te faciliteren en te ontwikkelen. Voor wat betreft projectondersteuning en financiering van initiatieven op werkgeversniveau zal het bedrijfsleven het stokje langzaamaan moeten overnemen. De stadsregio wil ook ná 2012 de samenwerking rondom het Offensief Bereikbaarheid en de inzet van een mobiliteitsmakelaar continueren. SLIM Om de doorstroming van het verkeer op het huidige regionale hoofdwegennet te verbeteren, zijn samen met de 22 wegbeheerders onder de noemer BBKAN! ruim 100 maatregelen uitgewerkt. In 2010 zijn de laatste maatregelen, die zijn uitgevoerd op de Pleijroute en het knooppunt Velperbroek bij Arnhem, afgerond. BBKAN! is inmiddels voortgezet en verbreed met het programma SLIM. SLIM staat voor Samen Leidend in Mobiliteit en is gericht op het moderniseren, updaten en uitbouwen van dynamisch verkeersmanagement voor de periode Tevens ligt de nadruk op afstemming en uitvoering van grote wegwerkzaamheden in de Stadsregio Arnhem Nijmegen. SLIM heeft tot doel reizigers in de Stadsregio Arnhem Nijmegen met slimme maatregelen en innovatieve projecten te verleiden tot de juiste keuze van vervoermiddel en tijdstip van reizen. Daarbij wordt de hulp ingeschakeld van het bedrijfsleven dat voor een belangrijk deel is georganiseerd binnen het Offensief Bereikbaarheid. H2 - MOBILITEIT 19

20 SLIM Prijzen Deelnemers aan het project Slim Prijzen Waalbrug hebben van september 2009 tot en met mei 2010 veelvuldig de Waalbrug gemeden in de spits. Zij werden tijdens het project beloond met een bedrag van 4 euro als zij tijdens de ochtend- en/of avondspits de Waalbrug richting Nijmegen meden. Het aantal spitsritten nam daardoor af met circa 45%. Hierdoor bleef de verwachte verkeershinder door werkzaamheden aan de Prins Mauritssingel/A325 uit. Wie denkt dat automobilisten dit uitsluitend doen als er een financiële beloning tegenover staat, heeft het mis. Uit de nameting, die onderdeel is van het project Slim Prijzen Waalbrug, is gebleken dat de deelnemers ook zonder beloning de spitsen op de Waalbrug blijven mijden. De deelnemers realiseren nog steeds ruim 35% minder spitsritten. De Stadsregio Arnhem Nijmegen ziet hierin de aanwijzing dat het Nieuwe Werken ook in haar regio voet aan de grond krijgt. Geënt op het succesvolle Waalbrugproject is in september 2010 het project Slim Prijzen RegioRing gestart. Dit heeft als doel de doorstroming op de RegioRing (A12, A50, A325, A73 en A15) gedurende twee jaar te bevorderen. Omdat het RegioRing-project complexer is dan het Waalbrugproject, is gestart met een leer- en testfase met 400 vrijwillige deelnemers. De resultaten van de leer- en testfase zijn nog niet allemaal bekend, maar een tussenbalans leert dat ze hoopgevend zullen zijn: de deelnemers maken aanzienlijk minder spitsritten Snelfietsroutes Samen met de twintig gemeenten, de Provincie Gelderland, het Rijk en de Fietsersbond werkt de Stadsregio Arnhem Nijmegen aan de verbetering van het fietsnetwerk in de regio. Dankzij subsidies kunnen er twee nieuwe snelfietsroutes gerealiseerd worden, tussen Arnhem en Zevenaar en tussen Nijmegen en Beuningen. Daarnaast wordt er een snelfietsroute tussen Arnhem en Nijmegen gerealiseerd, het RijnWaalpad. In totaal wordt er ongeveer 10 miljoen euro geïnvesteerd in de aanleg van de routes. Bestaande fietspaden worden breder, de kwaliteit van de verharding en verlichting wordt verbeterd en er komen nieuwe routegedeeltes voor de snelfiets zodat de huidige routes worden verkort. Daarnaast krijgt de fietser op verschillende plaatsen voorrang op het autoverkeer. Zo worden de routes veiliger en sneller. De nieuwe snelfietsroute De Liemers loopt van Arnhem (Airborneplein) via Westervoort en Duiven naar het station van Zevenaar. De snelfietsroute Nijmegen-Beuningen bestaat uit twee routes. De eerste route loopt van Beuningen via de Van Heemstraweg naar het centrum van Nijmegen, de tweede route loopt van Ewijk via Beuningen naar Kinderdorp Neerbosch in Nijmegen. Daar wordt onder de A73 een nieuwe fietstunnel aangelegd, zodat fietsers snel en veilig via de Neerbosschebrug Winkelsteeg en Goffert kunnen bereiken. De snelfietsroute eindigt op de campus Heyendaal in Nijmegen. De 2 nieuwe snelfietsroutes vormen samen met het RijnWaalpad en de snelfietsroute Nijmegen-Wijchen het begin van een regionaal netwerk van snelfietsroutes in de stadsregio. Dit netwerk biedt forensen een comfortabele, snelle en veilige fietsverbinding zodat zij makkelijker met de (elektrische) fiets naar het werk of naar school kunnen reizen. De ontwikkeling van snelfietsroutes past binnen het landelijke programma van Fiets filevrij. Tenslotte werkt de Stadsregio Arnhem Nijmegen samen met de Provincie Gelderland in het Gelders Fietsnetwerk Uitbreiding auto-infrastructuur Doortrekken A15 Het doortrekken van de snelweg A15 naar de A12 is van cruciaal belang voor de bereikbaarheid en economische ontwikkeling van de regio. Een doorgetrokken A15 zorgt voor een directe (inter)nationale verbinding van de Rotterdamse haven met het Ruhrgebied en het Europese achterland. Vooral het goederenvervoer kan hiervan veel profijt hebben. Naast deze (inter)nationale functie zorgt de doortrekking voor een enorme verbetering van de interne bereikbaarheid binnen de stadsregio. Het biedt een snelle, veilige ontsluiting van het mid- 20 DE VASTGOEDRAPPORTAGE STADSREGIO ARNHEM NIJMEGEN 2011