MAAKTE ZIJ HET VERSCHIL? GEORGETTE CISELET:

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar MAAKTE ZIJ HET VERSCHIL? GEORGETTE CISELET: EEN LEVEN VOL STRIJD VOOR DE VROUWEN! Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Marie-Maxence Luyten (studentennr ) Promotor: Prof. Dr. D. Heirbaut Commissaris: Prof. Dr. G. Martyn

2 Inhoudstafel Inhoudstafel... 2 Woord vooraf... 5 Inleiding... 6 Hoofdstuk 1. Georgette Ciselet Afdeling 1. Inleiding.. 9 Afdeling 2. Advocate Afdeling 3. Politiek en maatschappelijk geëngageerd pionier. 11 Afdeling 4. Overtuigd feministe.. 12 Afdeling 5. Internationaal ambassadrice van de mensenrechten. 14 Afdeling 6. Kreeg Georgette Ciselet de waardering die zij verdiende 15 Hoofdstuk 2. De Belgische vrouwen in de 20 ste eeuw. 16 Afdeling 1. Inleiding.. 16 Afdeling 2. De eerste feministische golf 16 I. Het begin: onderwijs 16 II. De verschillende stromingen binnen het Belgische feminisme Het Burgerlijk feminisme Het Socialistisch feminisme Het Christelijk feminisme Samenwerking.. 20 III. Het feminisme tijdens de Eerste Wereldoorlog. 21 IV. Het feminisme tijdens het interbellum V. De crisis van de jaren VI. Het feminisme tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. 23 Afdeling 3. De tweede feministische golf 23 I. De vrouwenorganisaties binnen de politieke partijen

3 II. De autonome vrouwenverenigingen 25 III. Besluit. 27 Hoofdstuk 3. De strijd om de toelating voor de vrouw tot alle juridische beroepen Afdeling 1. Inleiding.. 28 Afdeling 2. De advocatuur. 29 Afdeling 3. De magistratuur I. Inleiding II. Waarom de vrouw principieel uitgesloten was van de magistratuur III. De ontkrachting van een achterhaalde traditie IV. De wet van 21 februari 1948 houdende de toelating van de vrouw tot de magistratuur 41 V. De feminisering van de magistratuur: de praktijk Afdeling 4. Het notariaat.. 42 I. De bestorming van het laatste mannelijke bastion 42 II. De Wet van 1 maart 1950 houdende de toelating van de vrouwen tot het ambt van notaris III. Mevrouw de notaris in de praktijk Afdeling 5. Besluit Hoofdstuk 4. De emancipatie van de gehuwde vrouw Afdeling 1. Inleiding Afdeling 2. De theoretische ontvoogding van de gehuwde vrouw: de Wet van 20 april 1958 betreffende de wederzijdse rechten en plichten der echtgenoten. 51 I. Inleiding II. De tekortkomingen van de wet van 1932 en de aanzwellende drang naar verdere ontvoogding III. Het wetsvoorstel dat nooit behandeld werd 53 2

4 IV. De aanhouder wint: van ontwerp tot wet De Commissie voor de herziening van de wederzijdse rechten en plichten der echtgenoten en de huwelijksstelsels De nieuwe wetsontwerpen De parlementaire voor- en tegenstand Na een moeilijke bevalling: de wet van 10 mei 1958! V. De ontvoogding van de gehuwde vrouw: feit of fictie? VI. Besluit. 63 Afdeling 3. Toepassing in de praktijk na 18 jaar: de wet van 1976 betreffende de wederzijdse echten en plichten van echtgenoten en de huwelijksvermogensstelsels I. Inleiding 64 II. De ellenlange weg van ontwerp tot wet III. Besluit. 65 Afdeling 4. Algemeen besluit Hoofdstuk 5. Het juridisch statuut van natuurlijke kinderen Afdeling 1. Situering: de natuurlijke kinderen in de vroege 20 ste eeuw Afdeling 2. Het lot van de natuurlijke kinderen voor de totstandkoming van de wet van I. Inleidend overzicht 68 II. De bewijsproblematiek van de buitenhuwelijkse afstamming De vaderlijke erkenning Het onderzoek naar het vaderschap.. 70 III. Juridische gevolgen van de afwezigheid van een afstammingsband Het recht op levensonderhoud Het erfrecht Afdeling 3. Kritiek op de wetgeving zoals deze gold voor

5 Afdeling 4. Een gewijzigd juridisch statuut voor natuurlijke kinderen: van ontwerp tot wet. 72 I. Het initiële wetsontwerp van Georgette Ciselet Inhoud en draagwijdte van het voorstel De vooropgestelde wijzigingen De (on)verenigbaarheid met de bescherming van het wettige gezin en de nota van Orban. 76 II. Een aangepast nieuw wetsvoorstel en hoe dat werd onthaald. 76 III. De wet van 10 februari 1958 tot wijziging van sommige bepalingen van het Burgerlijk Wetboek betreffende het vaderschap, de afstamming en de aanneming.. 79 Afdeling 5. Evolutie van het juridisch statuur van buitenhuwelijkse kinderen na de Wet van Afdeling 6. Besluit Hoofdstuk 6. Slotconclusie: Maakte zij het verschil? Bibliografie 86 Bijlagen

6 Voorwoord Bij het afronden van mijn masterproef en daarmee meteen ook mijn studie aan de Ugent, wens ik eerst en vooral een aantal mensen te bedanken. Grote dank gaat in de eerste plaats uit naar Prof. Dr. Dirk Heirbaut, promotor van deze masterproef. Vooreerst wil ik Prof. Heirbaut bedanken voor het aanstekelijke enthousiasme waarmee hij me reeds in de bachelorjaren liet kennismaken met de rechtsgeschiedenis en in het bijzonder de rechtsgeschiedenis van de vrouw. In de door hem voorgestelde onderwerpen van de masterproeven zag ik dan ook de mooie kans om mijn studie af te sluiten met een onderwerp dat me zeer nauw aan het hart ligt. Steeds werd mijn enthousiasme geapprecieerd en kon ik rekenen op onmisbare inhoudelijke en vormelijke aanbevelingen, tips en sturing. Daarnaast wens ik Prof. Heirbaut te bedanken, niet alleen als professor, maar ook als mens, voor het contact in de bachelorjaren, dat onmiskenbaar van invloed geweest is op mezelf en op het verdere verloop van mijn studie. Graag wil ik ook mijn ouders uitdrukkelijk bedanken. Uiteraard voor het eindeloze nalezen van deze masterproef, maar vooral voor de onvoorwaardelijke steun op elk denkbaar gebied, op dewelke ik gedurende mijn gehele studie, zonder uitzondering, heb kunnen rekenen. Niks was te veel, elke mogelijke kans heb ik gekregen. Daarbij hebben zij niet alleen de rol van moeder en vader, maar ook van coach en rolmodel tegelijk vervuld. Als ik er zelf even niet meer in geloofde, deden zij dat wel. Bedankt daarvoor! Ook wens ik mijn broer en schoonbroer, Ange en Pieterjan en mijn zus en schoonzus, Marie- Maïté en Carolien te bedanken. Ook zij stonden als grote broers en zussen steeds klaar voor mij en omringden mij met veel liefde en levenswijsheid. Graag bedank ik ook de vrienden en vriendinnen, die gedurende al deze jaren (en wellicht ook nog de komende jaren) geduldig naar al mijn verhalen zijn blijven luisteren, waar zij wellicht niet even zeer als ik van wakker lagen nochtans. Maar waar het hart van vol is, loopt de mond nu eenmaal van over. Ook voor hun begrip en steun waarop ik kon rekenen tijdens de vele periodes in dewelke ikzelf minder beschikbaar was. Extra bijzondere dank gaat uit naar Ine, Melissa en Deborah. Tot slot wil ik ook graag de mensen van de faculteitsbibliotheek bedanken voor de praktische hulp en vriendelijkheid, die erg welkom waren bij het vele opzoekingswerk. Om diezelfde reden bedank ik ook Drs. Sebastiaan Vandenbogaerde, Drs. Maarten Van Keersbilck en de mensen van het Liberaal Archief te Gent. 5

7 Inleiding Deze masterproef heeft als onderwerp de studie van Georgette Ciselet, voornamelijk in haar hoedanigheid als eerste vrouwelijk liberaal parlementslid. Georgette Ciselet heeft een aanzienlijk aandeel gehad in de totstandkoming van verschillende fundamentele wetten die de rechtspositie van de vrouw in België hebben verbeterd en vastgelegd. Georgette Ciselet leefde van 1900 tot De historische periode die wordt behandeld is dus de twintigste eeuw. De wetsvoorstellen, wetswijzigingen en verwezenlijkingen die het voorwerp van het onderzoek uitmaken, situeren zich voornamelijk tussen 1946 en Georgette Ciselet heeft een uitermate belangrijke plaats bezet in onze rechtsgeschiedenis. Om de rechten, waarvan sprake in deze Masterproef, te verwerven, is decennia lang fervent gestreden. Het is frappant hoe een aantal wetten met hun ingebouwde rechten en plichten, die we vandaag vanzelfsprekend achten, pas na een verrassend groot aantal jaren actie, tot stand zijn kunnen komen. Er was niet alleen een lange tijd tussen de totstandkoming van de eerste teksten en de definitief gestemde wetten, maar in een aantal gevallen ook een lange tijd, tot maar liefst achttien jaar, voor de uiteindelijk behaalde gelijkheden ook in de praktijk volledige uitwerking verkregen. Meer dan 100 jaar werd door vrouwen als Georgette Ciselet geijverd en hard gewerkt, intellectueel overtuigd, maatschappelijke en politieke acceptatie gezocht om uiteindelijk de wetten die de evolutie ook hard maakten, gestemd en toegepast te krijgen. Hoewel er vele Belgische feministes geweest zijn wier werk en leven absoluut het bestuderen waard zijn, prikkelde het verhaal van Georgette Ciselet mijn interesse net dat tikkeltje meer. Haar naam is, in tegenstelling tot figuren als bijvoorbeeld Marie Popelin, minder gekend bij het grote publiek. Nochtans heeft zij een zeer gevarieerde, goedgevulde en boeiende carrière achter de rug. Op 1 oktober 1923 schreef ze zich in als één van de eerste vrouwelijke advocaten in België, aan de Brusselse balie. Na stages in België en Engeland werd ze advocate aan het Hof van Beroep. Ze engageerde zich meteen bij Groupement belge pour l affranchissement des femmes, een politiek neutrale vereniging die streed voor de rechten van de vrouw op politiek, juridisch en sociaal vlak. Van 1929 tot 1963 zou ze voorzitter worden van de afdeling Egalité die ook het gelijknamig tijdschrift uitgaf. Daarin werd op strikt juridische wijze ingegaan op de vigerende wetgeving en werden meer vrouwvriendelijke en politiek haalbare alternatieven aangereikt. Zo publiceerde ze in 1930 La femme, ses droits, ses devoirs, ses revendications. Esquisse de la situation légale de la femme en Belgique et à l étranger. Mede als gevolg van deze publicatie werd haar gevraagd een internationaal rapport de schrijven voor de Volkenbond over hetzelfde onderwerp. In 1935 werd ze lid van de Nationale Vrouwenraad en werd er in 1937 voorzitter van de juridische commissie. Mevrouw Ciselet werd ook politiek actief in de liberale familie, waar ze onder andere het bekomen van vrouwenstemrecht op haar agenda zette, naast een intern evenredige vertegenwoordiging van zowel vrouwen als mannen in de partijorganen. Ze was senator van 1946 tot 1961 en ze werd ook actief in een groot aantal organisaties in België. In 1963 werd ze als eerste vrouw aangeduid tot nieuwe Staatsraad, wat erg ophefmakend was. Ook de Verenigde Naties deden beroep op Georgette Ciselet. Telkens ging het om Vrouwenrechten, ook in ontwikkelingslanden. Zo werd ze voorzitster van de zesde VN-conferentie 6

8 over Technische Bijstand, was ze lid van de VN-commissie voor de Toestand van de Vrouw en was ze in 1959 als commissievoorzitster betrokken bij de eindredactie van het Charter voor de Rechten van het Kind. Bij de viering in New York van 20 jaar Universele Verklaring van de Rechten van de Mens werd ze gevraagd als gastspreekster. Een carrière bekroond met talrijke realisaties die doorheen de twintigste eeuw helemaal niet vanzelfsprekend waren als vrouw. Georgette Ciselet heeft dan ook haar leven gewijd aan de vrouw en voornamelijk aan de juridische positie van de vrouw in de samenleving. Niet alleen als vrouw, maar ook als juriste in spe heb ik, net zoals vele anderen, heel wat te danken aan Georgette Ciselet. De hoofdmoot van deze masterproef is de analyse van de rol van Georgette Ciselet in het Belgisch Parlement, met name haar werk als juriste voor de politieke en juridische gelijkheid van man en vrouw. Dit leidde tot verschillende wetsvoorstellen en verwezenlijkingen. In deze masterproef zullen drie van deze wetten, in drie afzonderlijke delen onder de loep genomen worden. Ten eerste zullen de juridische beroepen aan bod komen. Dankzij Georgette Ciselet hebben ook de vrouwen toegang tot alle juridische beroepen. Aan de Balie waren de vrouwen toegelaten sinds 1922, maar de magistratuur en het notariaat bleven principieel niet toegankelijk voor de vrouw. Georgette Ciselet bracht daar verandering in. Ten tweede zal de emancipatie van de gehuwde vrouw worden besproken. In een eerste luik komt de theoretische ontvoogding van de vrouw door de Wet van 20 april 1958 betreffende de wederzijdse plichten en rechten van de echtgenoten aan bod. Het tweede luik behelst de toepasbaarheid van deze wet in de praktijk, waarop maar liefst achttien jaar gewacht moest worden tot de wet van 1976 betreffende de wederzijdse rechten en plichten van de echtgenoten en de huwelijksvermogenstelsels tot stand kwam. Tot slot zal de evolutie van het juridische statuut van de buitenhuwelijkse kinderen aan bod komen. Georgette Ciselet speelde immers ook een belangrijke rol in de evolutie van een regelrechte discriminatie van deze kinderen en hun moeders, naar een verbetering en bescherming. In de analyse van het wetgevend proces, zal de persoon van Georgette Ciselet de rode draad zijn. Het doel is na te gaan hoe zij te werk ging en welke rol zij speelde binnen elk van deze evoluties. Maakte zij het verschil? Om een verklaring te kunnen geven voor de evoluties en waarom het zo lang duurde om deze niet enkel theoretisch maar ook praktisch toepasbaar te maken, is het belangrijk bij de parlementaire analyse voldoende aandacht te besteden aan contextualisering. De juridische complicaties, de waarde en impact van verwezenlijkingen op het juridische terein, kunnen enkel correct ingeschat worden mits de sociale context binnen dewelke de wetten tot stand kwamen, indachtig gehouden wordt. Daarom is het tweede hoofdstuk van deze masterproef gewijd aan een beknopt overzicht van het Belgische feminisme van de twintigste eeuw. Juridische evoluties gaan gepaard met de evolutie van de maatschappelijke omgeving. Inzake rechten voor vrouwen waren en blijven mensen als Georgette Ciselet nodig om nieuwe inzichten, nieuwe noden en nieuwe rechten te doen aanvaarden. Daar was en is steeds een vorm van volgehouden activisme en van positief feminisme in deze materie voor nodig. De afgelegde weg is indrukwekkend, en toch leert de hedendaagse geschiedenis, binnen maar ook buiten ons continent ons dat er nog een hele weg te gaan is om een volwaardige gelijkheid van rechten voor vrouwen te bekomen en te behouden. 7

9 Tot slot rond ik graag af met een citaat, dat perfect overbrengt waarom ik een aantal jaren geleden zelf deze studie aan deze rechtsfaculteit heb aangevat en er bijgevolg erg van heb genoten deze te kunnen afronden met deze masterproef van dewelke het onderwerp me zeer nauw aan het hart ligt: One can talk philosophically about equality and rights, but for those concepts to be actualized, to be stamped onto the fabric of everyday life, feminist goals must be incorporated into law and made enforcable by the governement. 1 1 N. LEVIT en R. VERHICK, Feminist Legal Theory, New York, New York University Press, 2006, 2. 8

10 Hoofdstuk 1. Georgette Ciselet. Afdeling 1. Inleiding Georgette Wagener-Ciselet was volgens diverse bronnen, en niet enkel volgens haar politieke medestanders, een bijzondere dame. Bij haar onverwachte overlijden op 83-jarige leeftijd werd door een aantal tenoren uit de juridische en politieke wereld uitgebreid haar lof gezongen en haar enorme bijdrage aan de emancipatie van de vrouw in de verf gezet. Zo schetste bijvoorbeeld Féli-M Remion, de eerste voorzitter van de Raad van State, de buitengewone verdienste van Georgette Ciselet in het openbare leven in België en daarbuiten. Participant aux grands courants de la pensée des mouvements féministes internationaux, elle a été, en Belgique, l élément détonnateur du féminisme car elle a provoqué un certain nombre de réformes auxquelles elle rêvait dès sa jeunesse. 2 Georgette Ciselet wordt als vierde dochter van Joseph Ciselet en Louise Marie Wetzel geboren op 21 augustus 1900 te Antwerpen in een welstellend en streng protestants gezin. Vader Ciselet was industrieel. Discipline, ernst en gestrengheid waren aan de orde in het gezin Ciselet 3. De lagere school was niet meteen een succes. Georgette Ciselet getuigde echter van een onafhankelijke geest. Later zal ze zeggen dat het betrekkelijk grote leeftijdsverschil met haar oudere zussen, in combinatie met haar nieuwsgierigheid en leergierigheid, haar had aangespoord om zelf veel kennis op te zoeken. Tussen haar zesde en achtste levensjaar zal ze vier keer van school veranderen. De schoolse discipline lag haar ook helemaal niet. Vader Ciselet beslist uiteindelijk om zijn dochter Georgette thuisonderwijs te laten volgen, daarbij geholpen door twee studentes van de Université Libre de Bruxelles. Daarover zegt Georgette Ciselet zelf : Elles (les deux étudiantes) me donnaient chacune trois heures de cours par semaine, un peu de tout, de préférence les branches que j aimais et, évidemment l histoire. Le reste du temps je l organisais à ma guise, je lisais énormément et jamais mes parents n ont poussé très loin leurs investigations auprès de mes précepteurs : ils n ont jamais émis la moindre critique. 4 Deze twee jongedames hebben een belangrijk aandeel gehad, niet enkel in haar verdere thuisstudie op lager en middelbaar onderwijsniveau maar het contact met deze dames inspireerde Georgette Ciselet later ook duidelijk tot het aanvatten van universitaire studies. Daarvoor moest natuurlijk eerst een diploma middelbaar onderwijs behaald worden. Dat gebeurde dan ook met succes, voor de Centrale Examencommissie. Ook dat was in die periode al helemaal ongebruikelijk. Vervolgens ging Georgette Ciselet naar de universiteit, helemaal niet volgens de visie van vader Ciselet die dit une folie noemde. Maar hij wist ook dat zijn dochter eerder stug, 2 J. DE CLERCK, Georgette Ciselet ou le triomphe de l obstination. Brussel, Centre Paul Hymans, 1984, 5. 3 Ibid Ibid. 15 9

11 gedetermineerd en volhardend was, opiniâtre voor de goede zaak, zoals haar collega senator Delruelle het later zou verwoorden 5. In 1919 vangt Georgette Ciselet de studies letteren- en wijsbegeerte aan de Université Libre de Bruxelles aan. Dat was in die periode helemaal niet zo n evidente stap. We moeten ons voorstellen dat er in dat jaar studenten waren ingeschreven aan de universiteit van Brussel waarvan slechts 192 meisjes, dus nog geen 8%, daar waar vandaag de studentes in de meerderheid zijn. Wat de tijdsgeest betreft is 1919 het eerste jaar zonder oorlog na een lange periode van bezetting, ontreddering en ontbering voor de meeste burgers. Na het afronden van de kandidaturen stapt ze over naar de rechtsfaculteit waar ze na haar licenties, in 1923 afstudeert tot doctor in de rechten. In 1929 treedt Georgette Ciselet in het huwelijk met Henry Wagener. Henry Wagener was advocaat en haar collega bij het Hof van Beroep te Brussel. Volgens het toen geldende recht moest zij vervolgens de formele toestemming van haar kersverse echtgenoot krijgen om haar beroep te kunnen blijven uitoefenen. Dat was voor haar één van de zaken die haar hadden aangespoord om de onafhankelijkheid van de vrouw te betrachten en de strijd voor gelijke rechten van man en vrouw binnen het huwelijk te voeren. Het huwelijk van Georgette Ciselet en Henry Wagener bleef kinderloos. 6 Afdeling 2. Georgette Ciselet: advocate. Na haar studies besluit Georgette Ciselet zich in te schrijven aan de balie van Brussel. Dat kon dankzij een de wet die nog geen jaar voordien, op 7 april 1922 was goedgekeurd en die bepaalde dat voortaan ook vrouwen zich konden inschrijven aan de balie. Ciselet begint als advocaat-stagiaire onder de hoede van Louis Braffort, die later stafhouder van de balie wordt. Dit alles is helemaal niet vanzelfsprekend voor die tijd. Georgette Ciselet houdt haar eerste pleidooi op 1 oktober Diezelfde dag, gaat ook Stella Wolff aan de slag aan de Brusselse Balie, waar slechts één dame hen beiden was voorafgegaan. Marcelle Renson was in 1922 toegelaten tot de balie van Brussel. 7 Een jaar later vervoegt Elisa Dumont hen aan de balie van Brussel. Deze vier dames zullen gedurende bijna tien jaar de enige dames aan de balie van Brussel blijven 8. Georgette Ciselet loopt een deel van haar stage in Londen bij Burn & Berridge en Baker & Baker. Daarna keert ze terug naar Brussel en wordt advocate bij het Hof van Beroep. Daar spitst zij zich voornamelijk toe op echtscheidingsprocedures. 5 J. DE CLERCK, Georgette Ciselet ou le triomphe de l obstination. Brussel, Centre Paul Hymans, 1984, 8. 6 B. DHONT, Gelijke rechten, gelijke plichten. Een portret van vijf liberale vrouwen, Gent, Liberaal Archief, Nouvelle biographie nationale, deel 8. Académie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, A. HAUWEL, Louise De Craene-Van Duuren ( ), Georgette Ciselet ( ) : deux féministes, Brussel, Edition Groupement Belge de la Porte Ouverte, 1983,

12 Ze engageert zich ook meteen in een aantal commissies en redactiegroepen. In de commissie Jonge Balie zetelt zij van 1926 tot Georgette Ciselet werkt eveneens mee aan de juridische encyclopedie Les Novelles, waarin zij in 1938 het gekende stuk Le mariage publiceerde. Daarop zal in de volgende hoofdstukken dieper worden ingegaan. Ciselet zal actief blijven bijdragen leveren tot aan haar dood 9. Ook aan de Pandectes Belges werkt ze, tot aan de Tweede Wereldoorlog, mee. In de Pandectes Belges publiceerde ze onder andere Le contrat de mariage in Zij werkte ook mee aan het Journal des Tribunaux als lid van het redactiecomité. Afdeling 3. Georgette Ciselet: Politiek en maatschappelijk geëngageerd pionier. Via de politiek en de Liberale Partij heeft Georgette Ciselet het meest kunnen realiseren. In 1925 treedt ze toe tot de Liberale Partij en zetelt er in het bureau van de Nationale Federatie van liberale vrouwen, een pressiegroep binnen de liberale partij. Spoedig werd ze er ondervoorzitster en samen met Marcelle Renson leidde ze de juridische commissie. In 1944 werd ze er waarnemend voorzitster en daarna, op het congres van 1945, voorzitster. Dat bleef ze tot Het Vrouwenstemrecht was en bleef haar voornaamste thema. Herhaaldelijk verweet ze de nationale politiek en ook de eigen partij het uitblijven ervan. Ook de niet evenredige vertegenwoordiging van vrouwen in de partijorganen pakte ze aan. Vele jaren later, in de jaren vijftig werden gelijke toegang voor vrouwen tot de polls, verkiesbare plaatsen en integratie van verdere emancipatie in het partijprogramma een feit. Toen ze op 9 september 1963 werd benoemd als allereerste vrouwelijk lid van de Raad van State nam ze ontslag als voorzitster van de Nationale Federatie. 10 In 1933 was Georgette Ciselet als verslaggeefster van de commissie Vrouwenkwesties op het Liberaal Congres ook de auteur van zes ontwerpteksten over belangrijke onderwerpen die integraal door de congresleden werden goedgekeurd. Aanpassingen aan het Burgerlijk Wetboek, de herziening van het begrip overspel, de herziening van het huwelijksgoederenrecht, het toelaten van vrouwen tot de politie, de beteugeling van alcoholisme, koppelarij en prostitutie waren daarvan het onderwerp. In 1937 wordt ze lid van het Partijbureau van de Liberale Partij. Nog in 1937 wordt ze ook juridisch raadgeefster van Solidarité, een nieuwe sociaalvrouwelijke groep die wordt opgericht binnen de partij. Na de oorlog wordt ze er voorzitter van de juridische commissie. In 1946 besluit de Liberale Partij haar te coöpteren voor de Senaat. Zo wordt ze het eerste vrouwelijke liberale parlementslid. Haar mandaat wordt vernieuwd in 1949 en In 1954 wordt ze rechtstreeks verkozen en van 1958 tot 1961 opnieuw gecoöpteerd. In de Senaat wordt Georgette Ciselet secretaris van de Commissie voor Justitie van 1946 tot 1961 en is ze secretaris van de Senaat in 1953 en In overeenstemming met haar feministische overtuiging en inzet, ontwikkelde ze er 9 L. VAN MOLLE en E. GUBIN, Vrouw en politiek in België, Tielt, Lannoo, en Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Koninklijke Academiën van België, 2002, Nouvelle biographie nationale, deel 8, Brussel, Académie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique,

13 een drukke parlementaire activiteit. Op deze parlementaire activiteit zal in de volgende hoofdstukken uitgebreid worden ingegaan. Georgette Ciselet zetelde in de Commissie Volksgezondheid en Gezin, was er secretaris van 1946 tot 1954 en voorzitster van 1955 tot Ze wordt ook vice-president van de Hoge Raad voor het Gezin en voorzitster van de juridische commissie van de Raad. Ze was lid van de Commissie Arbeid en Sociale Voorzorg van 1946 tot Van 1949 tot 1950 zetelde ze in de Commissie Verzoekschriften en in de Commissie Cultuur van 1960 tot Van 1952 tot 1955 was ze lid van de speciale Commissie voor Buitengewone Begroting. Naar aanleiding van haar wetsvoorstel betreffende de wederzijdse rechten en plichten van echtgenoten, werd ze als vice-voorzitster aangesteld, in de door de minister van Justitie in het leven geroepen werkgroep Huwelijksstelsels. Het wetsvoorstel met betrekking tot de rechten en plichten van echtgenoten, ingediend door Ciselet, Dierckx, Lilar en Motz in 1948 werd gedurende bijna 10 jaar aan studie onderworpen en werd uiteindelijk gestemd op 30 april Georgette Ciselet heeft vele wetsvoorstellen ingediend in de Senaat. Zij diende voorstellen in met betrekking tot de rechten en plichten van echtgenoten, de toegang van vrouwen tot de magistratuur en tot het notariaat. Ze heeft eveneens een voorstel tot wijziging van de huwelijksstelsels ingediend, alsook een voorstel tot wijziging van de wetgeving aangaande de buitenhuwelijkse kinderen. Ook betreffende de wachttijd voor weduwen tot het sluiten van een tweede huwelijk diende zij een wetsvoorstel in. Ook het wetsvoorstel strekkende tot aanpassing van het huwelijkscontract werd gedurende een tiental jaar bestudeerd en de definitieve wettekst was helemaal niet gelijklopend met het door Ciselet ingediende voorstel. Er diende overigens gewacht te worden op de wet van 14 juli 1976 om eindelijk de huwelijksstelsels geregeld te hebben. Georgette Ciselet heeft een indrukwekkend aantal activiteiten op haar actief. Zij was dan ook erg gedreven door het thema van recht en rechtvaardigheid met betrekking tot de vrouw. Ze zetelde in een groot aantal studiecommissies over specifieke onderwerpen zoals de legitimatie van kinderen geboren buiten het huwelijk ten gevolge van de oorlogssituatie, de afschaffing van het certificaat van burgerdeugd, het statuut van huishoudpersoneel, de aanpassing van de kieswet, het statuut van juridisch personeel, de weduwenpensioenen voor werknemers in openbare dienst en de voorwaarden voor ontbinding van het huwelijk. Bij haar benoeming als eerste vrouwelijk lid van de Raad van State maakt Georgette Ciselet een einde aan haar politieke activiteiten. Ze zal staatsraad blijven tot 1972, wanneer ze met pensioen gaat. Afdeling 4. Georgette Ciselet: overtuigd feministe. Georgette Ciselet was een erg actieve feministe. In 1928 is ze betrokken bij de creatie van de Groupement belge pour l affranchissement des Femmes. De doelstelling van deze laatste is op te komen voor de rechten van de vrouw op politiek, juridisch en economisch vlak. De vereniging, die los staat van de politieke of ideologische eisen van haar leden werkt onder de internationale Alliance internationale pour le suffrage et pour l action politique et civique des femmes Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, Koninklijke Academiën van België, 2002,

14 De vereniging wordt opgesplitst in twee suborganisaties. De subgroep Porte Ouverte focust zich op de economische rechten van de vrouw. De andere subgroep, Egalité, die onder de leiding van Georgette Ciselet komt te staan, focust zich op de politieke en juridische gelijkheid van man en vrouw. In hun tijdschrift Egalité worden bijdragen gepubliceerd over het juridisch statuut van de vrouw. Een groot aantal van deze bijdragen zijn van de hand van Georgette Ciselet. Na de Tweede Wereldoorlog wordt ze ere-voorzitster van deze vereniging. 13 Bij het sluiten van haar huwelijk in 1929 met collega-advocaat bij het Hof van Beroep Henri Wagener, wordt Georgette Ciselet als feministe persoonlijk getroffen door de in de wet ingeschreven discriminatie van de vrouw. Zij moest van haar echtgenoot de formele toelating krijgen om haar beroep verder te kunnen blijven uitoefenen. Georgette Ciselet, die al enkele jaren beroepshalve geconfronteerd werd met de echtscheidingsproblematiek, heeft de ambitie om de juridische positie van de vrouw te verbeteren. Het stemrecht voor de vrouw bij de wetgevende verkiezingen, het opheffen van de juridische onbekwaamheid van de gehuwde vrouw, het misbruik van de eenzijdige macht van de echtgenoot en vader binnen het huwelijk en tenslotte het recht van de vrouw op tewerkstelling en de economische gelijkheid, stonden allemaal op haar programma. Kortom, gelijke rechten voor man en vrouw. In 1930 publiceert zij, via Egalité, één van haar belangrijkste werken: La femme, ses droits, ses devoirs et ses revendications. Esquisse de la situation légale de la femme en Belgique et à l étranger. 14 Het wordt gezien als een standaardwerk met een overzicht van de juridische situatie van de vrouw in diverse landen en met een opsomming van juridische eisen van de vrouw op diverse terreinen. Het boek is geen wetenschappelijk werk. Het bevat geen originele studie, noch nieuwe filosofische inzichten. Het beoogt daarentegen een handboek, toegankelijk voor het brede publiek te zijn. De beweegreden daarvoor is tweeledig. Ten eerste meent Ciselet dat het merendeel van de vrouwen, zelfs de meest ontwikkelden onder hen, zich niet bewust zijn van hun juridische en politieke rechten en plichten. Daarnaast stelt zij ook vast dat het feminisme door de meeste vrouwen nog steeds wordt miskend. De doelstelling van het werk is om deze lacunes op te vangen. Eerst worden in grote lijnen de wettelijke bepalingen uit het Belgische recht opgesomd die hetzij uitsluitend, hetzij in het bijzonder, van belang zijn voor de vrouwen. Wat volgt is een beknopt overzicht van het statuut van de vrouw in een aantal andere landen. Tot slot wordt overgegaan tot kritisch onderzoek van de bestaande instituten en worden de essentiële doelstellingen en eisen van de feministische emancipatiebeweging uiteengezet. Daarmee zet ze toch wat in beweging. Een causaal verband tussen haar werk van 1930 en de nieuwe Wet van 20 juli 1932, die een eerste stadium uitmaakte in de emancipatiebeweging van de gehuwde vrouw, is moeilijk aan te tonen maar wel waarschijnlijk. De nieuwe wet omschrijft de rechten en plichten van de echtgenoten en beantwoordt aan een aantal verzuchtingen van Georgette Ciselet, zonder echter fundamenteel te voldoen aan haar verwachtingen. En dus reageert ze, zowel kritisch als constructief met de publicatie van Commentaires sur la loi du 20 juillet Volgens haar rijmt emancipatie van de gehuwde vrouw niet met de bevestiging in de wet van de eenzijdige 13 E. GUBIN, C. JACQUES, V. PIETTE en J. PUISSANT, Dictionnaire des femmes belges: XIXe et XXe sciècles, Brussel, Editions Racine, 2006, G. CISELET, La femme, ses droits, ses devoirs et ses revendications: esquisse de la situation légale de la femme en Belgique et à l étranger, Brussel, L églantine, G. CISELET, Commentaires sur la loi du 20 juillet 1932 sur les droits et devoirs respectifs des époux. Texte légal et travaux parlementaires. Brussel, Puvrez,

15 zeggenschap van de echtgenoot binnen het huwelijk. Ciselet wil naar een eigentijds statuut van de vrouw met een juridische gelijkheid van man én vrouw. Voor haar betekent recht ook rechtvaardigheid. 16 Samen met de dames Louise De Craene- Van Duuren en Hélène Burniaux publiceert ze ook in het Brusselse pluralistisch weekblad Le Rouge et le Noir de rubriek La femme de nulle part et d ailleurs. Georgette Ciselet is een actieve en veelgevraagde vertegenwoordiger van de vrouwenbeweging. Op initiatief van de Minister van Arbeid werd een commissie voor de Vrouwenarbeid geïnstalleerd in 1935 om de tewerkstelling van vrouwen in handel en industrie te onderzoeken. Naast de tien mannelijke leden worden er ook vier vrouwen uitgenodigd. Een van de resultaten is de wet van mei 1936 die vrouwenarbeid in mijnen en steengroeven verbiedt. 17 Ze is ook lid van het bureau van de CNFB. Dit is de Conseil National des Femmes Belges of de Nationale Vrouwenraad. Daarnaast is zij tevens voorzitster van haar commisie Suffrage in Van 1946 tot 1948 is ze voorzitter van de commissie Politiek van diezelfde Nationale Vrouwenraad. In 1946 zetelt Georgette Ciselet ook in de commissie die is ingesteld door het ministerie van Koloniën om de toestand te onderzoeken van de halfbloed kinderen. Ze is ook lid van de Federatie van Universitaire Vrouwen. Daarnaast was Georgette Ciselet ook actief in een groot aantal organisaties. Zo was zij onder meer actief in de Hoge Raad voor het Gezin als voorzitster en later ondervoorzitster van de juridische commissie. Ze was beheerder van het Blauwe Kruis van België, Belgisch afgevaardigde in het Comité International pour les Intellectuels Réfugiés, ere-voorzitster van de Groupement belge de la Porte Ouverte, stichtend lid van Service Social Inter-Sana, voorzitster van de beheerraad van de Instellingen B. Wiskeman, stichtend lid en beheerder van de Ligue Esthétique belge, en ook lid van de Hoge Raad voor de Huisvesting. Voorwaar een indrukwekkende lijst! Afdeling 5. Georgette Ciselet: internationaal ambassadrice van de mensenrechten. Ook op het internationale plan is Georgette Ciselet bijzonder actief geweest. Ze neemt deel aan diverse internationale congressen. Al in 1936 leidt ze een belangrijk project van de Verenigde Naties over de juridische toestand van de vrouw in diverse landen. Georgette Ciselet wordt door België in 1956 en 1957 afgevaardigd naar de Commissie van de Verenigde Naties voor de positie van de vrouw. Ze maakt ook deel uit van de Belgische delegatie ECOSOC in New York in Tussen 1954 en 1959 is ze ook lid van de Belgische delegatie 16 J. DE CLERCK, Georgette Ciselet ou le triomphe de l obstination. Brussel, Centre Paul Hymans, 1984, B. D HONDT. Gelijke rechten, gelijke plichten. Een portret van vijf liberale vrouwen, Gent, Liberaal Archief,

16 bij de algemene vergadering van de Verenigde Naties. Wanneer de derde VN Commissie de Verklaring van de Rechten van het Kind aanneemt, is zij voorzitster van deze commissie 18. Vanuit haar bijzondere belangstelling voor de mensenrechten volgt ze van nabij de werkzaamheden rond het uitwerken van de Conventie over de nationaliteit van de gehuwde vrouw, van de Conventie over het huwelijk en de Conventie rond de politieke rechten van de vrouw van 31 maart Onder haar talrijke missies dient ook nog haar deelname vermeld te worden aan het internationale comité voor de intellectuele vluchtelingen, met sociale zetel te Genève en dan nog aan het tiende internationaal congres van de Liberalen in 1961 Georgette Ciselet maakt deel uit van verschillende missies naar het buitenland: naar China, Mongolië, en gedurende de zomer van 1956 naar Belgisch Congo met de dames Bacquelaine, Soyer en Nauwelaerts. Bij haar terugkomst zal ze de betreurenswaardige toestand van de Afrikaanse vrouwen aanklagen. Ze zal in december 1960 in Addis-Abeba deelnemen aan het congres van de Verenigde Naties rond de emancipatie van de Afrikaanse vrouw. Afdeling 6. Kreeg Georgette Ciselet de waardering die zij verdiende? De positieve invloed van Georgette Ciselet op de juridische positie van de vrouw kan moeilijk overschat worden. Haar indrukwekkende activiteit in binnen- en buitenland, zowel via de politiek als via haar actie in tal van maatschappelijke organisaties, gekoppeld aan haar juridische onderlegdheid, haar doorzettingsvermogen, haar vooruitziendheid en haar tact om het doel te bereiken, hebben als resultaat een buitengewone reeks verwezenlijkingen die nauwelijks kunnen worden overschat. Als men daarbij bedenkt dat het activisme voor de vrouw van Georgette Ciselet startte toen er nauwelijks vrouwelijke juristen actief waren, noch aan de balie, noch op hogere niveau s in de binnen- en buitenlandse politieke en maatschappelijke organisaties, en men bekijkt de resultaten, dan kan men enkel ontzag hebben voor zowel de persoon als de juriste, die Georgette Ciselet was. Ze wordt al in 1954 Ridder en in 1961 Officier in de Orde van Leopold. In maart 1960 wordt ze gehuldigd door de Belgische Vereniging voor de Verenigde Naties en bij de viering van de twintigste verjaardag van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in New York wordt ze gevraagd als gelegenheidsspreekster. Op 9 september 1963 wordt ze benoemd als staatsraad bij de Raad van State, de eerste vrouw ooit. Wat een erkenning! Ze blijft er tot 31 augustus 1972, wanneer ze met pensioen gaat en haar professionele carrière beëindigt. Ten gevolge van een chirurgische ingreep, overlijdt Georgette Ciselet in het ziekenhuis van Braine-l Alleud op 31 augustus E. GUBIN, C. JACQUES, V. PIETTE en J. PUISSANT, Dictionnaire des femmes belges: XIXe et XXe sciècles, Brussel, Editions Racine, 2006, Nouvelle biographie nationale, deel 8. Académie Royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, 2005,

17 Hoofdstuk 2: De Belgische vrouwen in de 20 ste eeuw. Afdeling 1. Inleiding Ook in België is de situatie van de vrouw doorheen de geschiedenis nooit rooskleurig geweest. Het Burgerlijk Wetboek, gebaseerd op de Code Napoleon van 1804, was anno 1830 resoluut discriminerend. Onderwerping aan de maritale macht, geen stemrecht, lagere lonen en slechte arbeidsomstandigheden waren gebruikelijk en werden ook als dusdanig aanvaard. De gehuwde vrouw hoort immers aan de haard! Haar enige taak zou de zorg om de kinderen mogen zijn. Afdeling 2. De eerste feministische golf 1. Het begin: onderwijs Het staat buiten kijf dat het onderwijs de hefboom voor de emancipatie is. Ten tijde van het jonge België was het meisjesonderwijs bijna onbestaande en bovendien kwalitatief ondermaats. Het werd volledig overgelaten aan het privé-initiatief en was in handen van de katholieke kerk. Zoé Gatti de Gamond was één van de eerste vrouwen in België die daadwerkelijk actie ondernam om deze situatie te verbeteren en haar ideeën daaromtrent vastlegt in haar werk De la condition sociale des femmes au XIXe siècle 20. De intellectuele achterstand van vrouwen ten opzichte van mannen als gevolg van het ontoereikende meisjesonderwijs moest worden weggewerkt teneinde een mentaliteitsverandering teweeg te kunnen brengen die de gelijkheid tussen vrouwen en mannen als gevolg zou hebben. Vanaf 1835 worden dan ook een aantal scholen en meisjesinstituten opgericht. Zoé Gatti de Gamond zelf wordt aangesteld als eerste inspectrice van het Brusselse kleuter- en lager onderwijs en van de normaalscholen voor meisjes. 21 Ook na de dood van Zoé Gatti de Gamond wordt deze koers verdergezet. In 1864 wordt de eerste stedelijke middelbare meisjesschool opgericht. Voor het eerst krijgen meisjes een volwaardige opleiding en de invloed van de katholieke kerk is minimaal maar helaas heeft het onderwijs nog steeds als eerste doelstelling het vormen van goede huisvrouwen en moeders. Het lager en hoger middelbaar onderwijs worden in 1879 en 1925 respectievelijk bij wet geregeld 22. Wat betreft de universiteiten zal het tot diep in de negentiende eeuw duren vooraleer de deuren worden geopend voor de vrouwelijke studenten. De Universiteit van Brussel doet dit als eerste, in In 1881 en 1882 volgen de Universiteiten van Luik en Gent. De Leuvense universiteit laat de vrouwelijke studenten tot slot maar liefst nog veertig jaar langer op zich wachten. De toegang voor vrouwen tot de universiteiten is een grote stap in de goede richting, maar daar blijft het meestal ook bij. Het is geen evidentie dat met het behaalde diploma ook effectief aan de slag wordt gegaan. Het schoolvoorbeeld van deze anomalie is Isala Van Diest 23, die in 1879 het diploma van dokter in de 20 Z. GATTI DE GAMOND, De la condition sociale des femmes aux dixneuvième siècle. Et de leur education publique et privée, Brussel, Berthot, D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België: , Gent, Masereelfonds, 1980, Ibid E. GUBIN, C. JACQUES, V. PIETTE en J. PUISSANT, Dictionnaire des femmes belges: XIXe et XXe siècles, Brussel, Editions Racine, 2006,

18 geneeskunde behaalde en er pas op 42-jarige leeftijd mee aan de slag kon. De eerste vrouwelijke juriste, Marie Popelin 24, werd zelfs nooit toegelaten tot de balie. II. De verschillende stromingen binnen het Belgische feminisme 1. Het Burgerlijk feminisme De affaire Popelin had aangetoond dat de aanpassing van het onderwijs niet toereikend was om de gelijkheid tussen vrouwen en mannen te effectueren en betekende dan ook een keerpunt in de eerste feministische golf. Verschillende pluralistische burgerlijk-feministische organisaties met de facto liberale inslag zagen het licht. De focus van de feministische organisaties werd van het onderwijs verlegd naar de juridische gelijkheid tussen man en vrouw, het recht op arbeid voor vrouwen en de gelijkheid binnen het huwelijk. 25 a. La Ligue belge du droit des femmes In 1892 wordt de eerste feministische organisatie in België, de Ligue belge du droit des femmes, opgericht. Naast oprichtster Marie Popelin en bezielers Louis Frank 26, Isala van Diest 27, Louise Popelin 28, Henri en Leonie La Fontaine 29, komen de meeste leden grotendeels uit de Brusselse vrijzinnige kringen. De Ligue belge du droit des femmes stelt de realisatie van juridische en economische gelijkheid van man en vrouw voorop. Vooral de maritale macht en de daarmee gepaard gaande discriminerende wetgeving worden aangeklaagd. De Liga gaat op vredige wijze te werk, door middel van het geven van lezingen en voordrachten waarin hervormingen worden voorgesteld en besproken. De voorstellen worden door sympathisanten zoals Emile Vandervelde en Henri La Fontaine opgepikt en belanden zo in het parlement. Na de inrichting van de Internationale Feministische Congressen in 1897 en 1912 komt ook het vrouwenstemrecht op de agenda van de Liga. b. Société belge pour l amélioration du sort de la femme In 1897 wordt de onmiskenbaar vrijzinnige Société belge pour l amélioration du sort de la femme opgericht. Het principale agendapunt van deze vereniging is de toegang voor vrouwen tot alle beroepen. Ook deelname aan verkiezingen van arbeids-, nijverheids- en werkrechtersraden moeten toegankelijk zijn voor de werkende vrouw E. GUBIN, C. JACQUES, V. PIETTE en J. PUISSANT, Dictionnaire des femmes belges: XIXe et XXe siècles, Brussel, Editions Racine, 2006, D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België: , Gent, Masereelfonds, 1980, Ibid E. GUBIN, C. JACQUES, V. PIETTE en J. PUISSANT, Dictionnaire des femmes belges: XIXe et XXe siècles, Brussel, Editions Racine, 2006, Ibid Ibid D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België: , Gent, Masereelfonds,

19 c. Alliance des femmes belges contre l alcoolisme De in 1899 opgerichte Alliance des femmes belges contre l alcoolisme onder leiding van Marie Parent 31 gaat de strijd aan met het alcoholmisbruik door mannen ten koste van het welzijn van de vrouw. Door middel van het stemrecht voor vrouwen zou de wetgevende macht beïnvloed kunnen worden om het probleem aan te pakken en idealiter een wettelijk verbod op het alcoholverbruik uit te vaardigen. d. Besluit Naast de Ligue belge du droit des femmes, de Société pour l amélioration du sort de la femme en de Alliance des femmes belges contre l alcoolisme, ontstonden voor de Eerste Wereldoorlog nog een aantal andere burgerlijk-feministische vrouwenbewegingen. Zo was er nog de Alliance belge des femmes pour la paix par l éducation, de Gentse Vrouwenbond, Het Lyceum, de Antwerpse Vrouwenvereniging en de Union des femmes de Wallonie. 32 De inzet en de toewijding van de verschillende organisaties brengen een beweging op gang die ondanks tegenstand en protest uiteindelijk haar vruchten afwerpt! Het spaarrecht van de gehuwde vrouw wordt in 1900 bij wet erkend 33. Ook kunnen vrouwen voortaan arbeidscontracten afsluiten en een loon innen 34. De wet van 6 april stelt mannen voortaan, weliswaar in beperkte mate, medeverantwoordelijk voor buitenechtelijke kinderen en schaft het absolute karakter van het verbod om de vader van buitenechtelijke kinderen op te sporen, af. 2. Het Socialistisch feminisme Binnen het Belgische socialisme heersten lange tijd twee disparate opvattingen met betrekking tot de positie van de vrouw en de arbeidssfeer. Enerzijds werd het recht op vrouwenarbeid afgekeurd. Niet alleen hoort de vrouw volgens de aanhangers van dit standpunt aan de haard. Het recht op vrouwenarbeid zou ook het verval van de zeden tot gevolg hebben en het werk van de mannen, de kostwinners van het gezin, ontnemen. Anderzijds zijn er ook socialisten die het recht op vrouwenarbeid wel bepleiten en de wantoestanden binnen de arbeidssfeer niet aan de vrouw op zich toeschrijven. De economische emancipatie van de vrouw door middel van het recht op arbeid is dan ook het item bij uitstek van de socialistische vrouwenbeweging E. GUBIN, C. JACQUES, V. PIETTE en J. PUISSANT, Dictionnaire des femmes belges: XIXe et XXe siècles, Brussel, Editions Racine, 2006, D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België: , Gent, Masereelfonds, 1980, Wet betreffende de spaarpenningen van de gehuwde vrouw en de minderjarige, BS 10 februari 1900, Wet betreffende den arbeid van vrouwen, jongelingen en kinderen in de nijverheidsgestichten, BS 22 december 1899, Wet op het onderzoek naar het vaderschap en het moederschap van het onecht kind, BS 26 april 1908, D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België: , Gent, Masereelfonds, 1980,

20 In 1886 wordt de Socialistische Propagandaclub voor Werkvrouwen opgericht door de Gentse socialiste Emilie Claeys 37. De Propagandaclub sluit zich meteen aan bij de Belgische Werkliedenpartij. Centrale thema s zijn het recht op arbeid en gelijk loon voor gelijk werk, teneinde de gelijkheid tussen man en vrouw binnen het gezin en ook binnen de politiek te bereiken. Enkele jaren later wordt ook de Hollandsch-Vlaamsche Vrouwenbond opgericht. Naast dezelfde centrale thema s als de Propagandaclub, richt de Bond haar pijlen ook opnieuw op het onderwijs. Ook de controversiële standpunten inzake geboorteregeling veroorzaken heel wat ontsteltenis. 38 Vanaf 1900 worden verschillende vrouwenafdelingen opgericht binnen de socialistische vakverenigingen en coöperaties die zich later zullen verenigen in de Gentse Federatie van Vrouwengroepen 39. Ook de Nationale Federatie van Socialistische Vrouwen wordt opgericht. De eerste secretaris van deze federatie is niemand minder dan Isabelle Gatti de Gamond die zich op latere leeftijd tot een overtuigd socialiste ontpopte. 40 Anders dan bij de burgerlijk-feministische vrouwenbewegingen, worden de belangen van de socialistische vrouwen door de vrouwen zelf behartigd. De polemiek rond het stemrecht voor vrouwen zorgt ook binnen de socialistische beweging voor consternatie. Het algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen wordt bepleit door een coalitie van liberalen en socialisten. Ondanks intern protest is het vrouwenstemrecht geenszins aan de orde. De coalitie van socialisten en liberalen vreest immers voor een toename van de macht van de katholieke partij indien de vrouwen een stem zouden kunnen uitbrengen, daar zij sterk beïnvloedbaar zouden zijn door de pastoor. 41 De strijd om het vrouwenstemrecht komt op de achtergrond en de vrouwenbewegingen worden veel gematigder. 3. Het Christelijk feminisme Het ideaal dat door het christelijk feminisme wordt vooropgesteld is een christelijke samenleving die mede gevormd wordt door de bewustmaking en betrokkenheid van de vrouw in de maatschappij. Kenmerkend is de tegenkanting tegen het socialisme, die onder meer blijkt uit de naamgeving van groeperingen zoals bijvoorbeeld de Anti-socialistische Vrouwenbond, die deel uitmaakt van de Anti-Socialistische Werkliedenbond. Het christelijk feminisme van de eerste golf is van een andere orde dan het burgerlijk-liberale en het socialistische feminisme, daar het ideaalbeeld van de vrouw als huismoeder onveranderd blijft. De bestaande ongelijkheid van man en vrouw binnen het huwelijk en het gezin wordt niet in vraag gesteld. Men poogt wel de materiële levensomstandigheden van de vrouw te bevorderen door het oprichten van spaarkassen en mutualiteiten. De daadwerkelijke stichting van de groeperingen gaat opnieuw vaak uit van mannen. 37 E. GUBIN, C. JACQUES, V. PIETTE en J. PUISSANT, Dictionnaire des femmes belges: XIXe et XXe siècles, Brussel, Editions Racine, 2006, E. FLOUR, Bronnen voor de geschiedenis van de vrouwenbeweging in België: repertorium van archieven , Brussel, Ministerie van Arbeid en Tewerkstelling, 1993, Ibid Education de la femme. Revue mensuelle dirigée par Mlle.I.Gatti de Gamond. Bruxelles, D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België: , Gent, Masereelfonds, 1980,

21 Het merendeel van de katholieke initiatieven berust op liefdadigheid van dames uit de adel en de burgerij. 42 Binnen het christelijk feminisme komt een nieuwe stroming op die een ietwat andere koers vaart, met grote argwaan van de katholieke meerderheid tot gevolg. Het is Louise Van den Plas 43 die in 1902 samen met volksvertegenwoordiger René Colaert en journalist René Henry de feministische pressiegroep Le Féminisme chrétien de Belgique opricht 44. Kenmerkend voor deze stroming is dat er een duidelijk onderscheid wordt gemaakt tussen de eisen voor de gehuwde vrouw en de eisen voor de ongehuwde vrouw. Wat betreft de ongehuwde vrouw, wordt er gestreden voor een verhoging van beroepskansen en een verhoging van lonen. De gehuwde vrouw hoort, ook volgens de aanhangers van deze stroming, nog steeds aan de haard en blijft binnen het huwelijk en het gezin ondergeschikt aan de man en zijn maritale macht. Wel moet de vrouw volgens hen meer zeggenschap krijgen over haar eigen bezittingen. Als tegenhanger van de campagne voor het algemeen enkelvoudig stemrecht van de liberaalsocialistische coalitie, wordt na verloop van tijd ook door de christelijke feministen de strijd voor het vrouwenstemrecht aangegaan. De wankele machtspositie indachtig, scharen zowel de christendemocraten als de conservatieven zich achter deze laatste. Louise Van den Plas, Elisabeth Belpaire en parlementslid Cyrille van Overbergh richten de Ligue Catholique du Suffrage Féminin als afdeling van Le Féminisme Chrétien op in Samenwerking Uit de veelheid en verscheidenheid aan verenigingen, organisaties en initiatieven blijkt al snel dat er nood is aan nationale en zelfs internationale samenwerking. De drijvende kracht achter deze gedachte is Marie Popelin. Zij organiseert diners waarop representanten van verschillende feministische organisaties worden uitgenodigd. In 1905 wordt ook de Nationale Vrouwenraad of de Conseil National des femmes belges opgericht als eerste koepelorganisatie. Deze biedt de Belgische verenigingen de kans om via de Internationale Vrouwenraad internationale contacten te leggen. Het zijn echter vooral de burgerlijkliberale groeperingen die actief participeren, in tegenstelling tot de katholieke bewegingen en de socialistische bewegingen. De initiatieven missen hun finaliteit en blijven in tegenstelling tot de buurlanden bijzonder gematigd en ingetogen als we terugdenken aan bijvoorbeeld de Engelse Suffragettes. III. Het feminisme tijdens de Eerste Wereldoorlog De feministische strijd wordt met het losbarsten van de Eerste Wereldoorlog in 1914 naar de achtergrond verdrongen met een terugschakeling naar de traditionele rol van de vrouw tot gevolg. 42 D. DE WEERDT, En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België: , Gent, Masereelfonds, 1980, E. GUBIN, C. JACQUES, V. PIETTE en J. PUISSANT, Dictionnaire des femmes belges: XIXe et XXe siècles, Brussel, Editions Racine, 2006, A. DE DECKER, Vormingswerk in vrouwenhanden: de voorgeschiedenis van de Kristelijke Arbeiders Vrouwenbeweging ( ), Leuven, Acco, 1986,