COSO-herziening als vliegwiel voor heroriëntatie op internal control
|
|
- Janne de Lange
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 COSO-herziening als vliegwiel voor heroriëntatie op internal control Voldoen de internal controls nog aan de eisen van deze t d? Juist vanwege deze vraag verdient het in 2013 vernieuwde COSO-framework de aandacht van ons allemaal. Het biedt ondernemingen de perfecte gelegenheid om internal control duurzaam te verbeteren en te verankeren, als onderdeel van de veranderingen in de business voor operational excellence. Pieter Haex - Consulting Finance, Advisory Marcel Prinsenberg - Consulting Risk, Advisory Mart n Niekus - Consulting Risk, Advisory Figuur 1. De COSO-kubus Operations Reporting Control Environment Risk Assessment Control Activities Information & Communication Monitoring Activities Compliance Entity Level Division Operating Unit Function 1. Belangr kste punten COSOherziening In 2013 is het COSO-framework vernieuwd. Het weerspiegelt belangr ke veranderingen ten opzichte van de originele publicatie in 1992, die sindsdien breed is geaccepteerd en over de hele wereld wordt toegepast. De herziening is relevant voor ondernemingen: z kunnen hiermee hun internal controls verder versterken en zo (meer) vertrouwen kr gen dat z hun doelstellingen bereiken. Bovendien kunnen ze hiermee hun verborgen risico s in kaart brengen en b behorende mitigerende maatregelen nemen. Ook laat de herziening zien hoe controldefecten door werknemers en technologie voorkomen kunnen worden, en hoe de onderneming het internal-controlsysteem kan aanpassen op mogel ke veranderingen. Daarover nu meer. 48 Spotlight Jaargang uitgave 1
2 2. Vergaande veranderingen sinds lancering framework De omgeving waarin bedr ven ondernemen en zaken doen is de afgelopen twintig jaar drastisch veranderd. De diverse belanghebbenden zoals aandeelhouders, OR en wetgever willen nauwer betrokken z n en (nog beter) kunnen begr pen hoe het internal-controlsysteem de organisatie ondersteunt b het nemen van beslissingen en het besturen van de onderneming. De belangr kste veranderingen in de omgeving z n: toename van het bestuurl k toezicht en b behorende controle; globalisering van markten; toenemende complexiteit in bedr fsmodellen en onderling zakendoen tussen bedr ven; meer wet- en regelgeving, voorschriften en standaarden, ook voor niet- nanciële rapportages; hogere eisen aan bevoegdheden en verantwoordel kheden van bestuurders; gebruik en afhankel kheid van technologieën die zich steeds sneller ontwikkelen; fraude, imagoschade of cyber crime komen veel voor, maar worden steeds minder getolereerd. 3. Aanpassingen aan het framework Vertrouwde uitgangspunten bl ven Voordat we ingaan op de veranderingen, staan we even stil b wat al bekend is en onveranderd bl ft. Het vernieuwde COSO-framework bl ft vasthouden aan de kernde nitie van internal control en de b behorende v f componenten (zie kader). De noodzaak om deze te gebruiken om de e ectiviteit van een internal-controlsysteem te beoordelen bl ft ongew zigd. De oordeelsvorming van het management bl ft van cruciaal belang als het gaat om het ontwerpen, implementeren en doorvoeren van internal control en het beoordelen van de e ectiviteit ervan binnen de organisatie. Samenvatting In de afgelopen twintig jaar is de omgeving waarin organisaties opereren drastisch veranderd. Zakendoen is complexer geworden, meer technologie-gedreven en meer op wereldw de schaal. Hierdoor z n aanpassingen in het framework van internal control van bedr ven noodzakel k. De COSOherziening faciliteert daarb. Het framework weerspiegelt het huidige ondernemingsklimaat, is toepasbaar op bedr fsdoelstellingen in brede zin en is exibel en aanpasbaar. De componenten in het COSO-framework hebben een heldere link met elkaar en het is eenvoudiger om veranderingen te vertalen naar aanpassingen in het internal-controlsysteem. Bedr ven bepalen daarb zelf hoe kritisch z naar (de adequaatheid van) hun bedr fsvoering k ken en hoe hoog z hun eigen lat leggen. Even opfrissen: internal control en het COSOframework De traditionele opvatting is niet langer houdbaar. Internal control gaat niet alleen maar over terugk ken of rigide procedures. Internal control helpt organisaties haar (belangr kste) doelstellingen te bereiken en haar prestaties te consolideren, dan wel te verbeteren. Een e ectief internalcontrolsysteem geeft behoorl ke zekerheid over het behalen van de gestelde doelen en reduceert het risico van het niet behalen tot een acceptabel niveau, waarb geldt dat de keten zo sterk is als de zwakste schakel. COSO-website COSO-framework kent drie dimensies COSO kent een brede acceptatie en kwaliteitsassociatie. Het framework werkt als een referentiekader om te bepalen wanneer een onderneming in control is én hoe dat wordt gemeten. Het COSOframework stelt bedr ven in staat om systemen en processen in te richten die zich kunnen aanpassen aan wisselende omstandigheden, die risico s mitigeren en die het nemen van beslissingen en besturen van een organisatie ondersteunen. Het framework kent drie dimensies: De organisatiedoelstellingen, ingedeeld in drie categorieën De dagel kse operatie (e ciënt en e ectief), het rapporteren over deze activiteiten (intern en extern) en de b behorende compliance (voldoen aan wet- en regelgeving). De componenten die gaan over hoe je deze doelstellingen bereikt Control-omgeving, risicobeoordeling, control-activiteiten, informatie en communicatie en toezicht op activiteiten. Aan de componenten liggen 17 principes en 81 aandachtspunten ten grondslag die het concept achter deze v f bestanddelen verder invullen. De organisatiestructuur Entiteit, divisies, werkmaatschapp en en functies. Meer informatie? Voor meer informatie over het COSOframework en de herziening verw zen w graag naar het COSO-document Internal Control - Integrated Framework (mei 2013) en naar de COSO-website ( Spotlight Jaargang uitgave 1 49
3 Figuur 2. COSO-herziening Original Framework COSO s Internal Control Integrated Framework (1992 Edition) Enhancements to ease use and application Fundamental concepts relating to effective internal control Changes in business, operating, and regulatory environments Internal and nonfinancial reporting objectives Formalizes Principles Underlying Points of Focus Updates Context Expands Application Updated Framework COSO s Internal Control Integrated Framework (Draft, 2013 Edition) De weg naar de herziening Figuur 2 laat zien wat de belangr kste veranderingen z n geweest en hoe deze tot aanpassingen hebben geleid met het vernieuwde COSO-framework als resultaat. Frameworkveranderingen Een van de belangr kste w zigingen is het formaliseren van de belangr ke concepten die geïntroduceerd werden in het originele framework, waarb de lat hoger ligt voor het COSO Compliant statement. In het vernieuwde COSO-framework z n deze concepten uitgangspunten geworden, waarmee het een principle based framework is geworden. Z verbreden, actualiseren en concretiseren het framework. Daarnaast z n w zigingen rondom de volgende onderwerpen doorgevoerd: breder spectrum van rapporteren: ook rapportages over niet- nanciële informatie (risico s, kwaliteit operationele proces, maatschappel ke impact en dergel ke) vallen binnen de reikw dte van het framework; verbinding tussen risico, prestatie en beloning; oog voor tone in the middle : werknemers aansporen om verantwoordel kheid te durven nemen en verantwoording af te willen leggen. Zo z n cultuur en gedrag binnen de gehele onderneming in beeld; w ze van (be)sturing (rol van commissies, aansluiting met businessmodel); de niëren van de drie verdedigingslinies : het operationeel management is verantwoordel k voor haar eigen processen (eerste l n), de ondersteunende afdelingen adviseren, coördineren en bewaken of het management z n verantwoordel kheden ook neemt (tweede l n) en internal audit controleert of het samenspel tussen de eerste en tweede l n soepel functioneert en velt daar een onderdeel over (3e l n). Zie ook het artikel over internal audit van Jan Driessen in Spotlight 4/2013; successieplanning (identi ceren en ontwikkelen van medewerkers met carrièrepotentie) en talent management; meer expliciete aandacht voor werkzaamheden die derden uitvoeren en die het internal-controlsysteem kunnen raken (b voorbeeld committeren aan gedragscode of verwachtingen die verder gaan dan kunnen vertrouwen op wat deze part rapporteert); beter aanpassingsvermogen en toereikendheid van internalcontrolsysteem b veranderingen in de business (processen, rollen, structuren, IT, shared services en dergel ke). Jan Driessen: 'Internal Audit: cruciaal voor internal governance' Goed gevulde toolkit B de herziening heeft COSO ook verhelderende sjablonen en scenario s toegevoegd, gebundeld in een soort gereedschapskist. Bedr ven kunnen dit gebruiken om de huidige stand van zaken van hun internal control te evalueren. Daarnaast heeft de commissie ook een handboek uitgebracht, het Compendium of Approaches and Examples for External Financial Reporting. Dit z n benaderingen en voorbeelden die de componenten en beginselen verder handen en voeten geven, speci ek gericht op de externe nanciële rapportage. Tabel 1 is hier een voorbeeld van. 50 Spotlight Jaargang uitgave 1
4 Tabel 1. Voorbeeld van uitbreiding framework met benaderingen en voorbeelden Component Grondbeginsel Benadering Voorbeeld Controlomgeving Toewijding aan integriteit en ethiek 4. Impact kan worden bepaald aan de hand van drie vragen De mogel ke implicaties z n organisatieen ambitieafhankel k. Aan de hand van drie vragen is de daadwerkel ke impact op organisaties te achterhalen. Past de organisatie het framework al toe, of heeft z het vertaald naar haar eigen situatie? - Dit bepaalt de impact van de toepassing van de 2013-herziening. - Formele concepten z n nu principes. Dit zorgt voor exibiliteit in de toepassing op diverse niveaus binnen de onderneming. Het goede voorbeeld geven op het gebied van integriteit en ethiek Een nieuwsbrief versturen om verwachtingen hieromtrent (hernieuwd) kracht bij te zetten COSO: diverse publicaties COSO staat voor Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission en is een gezamenl k initiatief van v f private organisaties. Z wil thought leadership leveren door de ontwikkeling van frameworks en richtl nen op het gebied van enterprise risk management, internal control en fraude. In de prakt k bl kt er nogal eens verwarring te z n over de diverse COSO-publicaties. Daarom hier een korte toelichting. 1992: publicatie van het Internal Control Integrated Framework 2004: het Enterprise Risk Management (ERM) Integrated Framework komt erb 2006: na de invoering van SOx-wetgeving volgt de introductie van de Internal Control over Financial Reporting Guidance for Smaller Public Companies, aangezien de oorspronkel ke publicatie uit 92 niet voldeed voor kleinere ondernemingen 2009: de Guidance on Monitoring Internal Control Systems Daarnaast z n er nog diverse korte publicaties die een speci ek onderwerp behandelen op het gebied van enterprise risk management of fraude. De publicatie van mei 2013 is een herziening van het Internal Control Integrated Framework uit 1992, waar de Internal control over Financial Reporting Guidance for Smaller Public Companies in is opgenomen. De ERM Integrated Framework en de Guidance on Monitoring Internal Control Systems bl ven als zelfstandige publicaties bestaan. Omvat het internal-controlsysteem van de organisatie alle 17 COSO-principes? - Zo nee, welke beginselen z n wel aanwezig en actief? - In welke mate is de onderneming SOx 404 en COSO compliant? - In welke mate rapporteert het bedr f op een geïntegreerde manier? Moet alle relevante documentatie (ontwerp, implementatie, beleid en dergel ke) aangepast worden voor een of meerdere COSO-componenten en b behorende bestanddelen? - Heldere doelen vergemakkel ken de identi catie en analyse van risico s. - Nieuwe risico s leiden mogel k tot andere beheersingsmaatregelen. - Neem alt d de kans op fraude in acht. - De impact op het internalcontrolsysteem kan signi cant z n. De lat hoger leggen De herziening van het COSO-framework zorgt ervoor dat bedr ven hun eigen lat hoger kunnen en misschien wel moeten leggen. Maar dat kan alleen als voldaan wordt aan deze drie punten: De internal controls ondersteunen alle v f componenten. De organisatie begr pt dat het voor een e ectieve internal control nodig is dat: - elk component aanwezig is en functioneert, met b behorende relevante aandachtspunten; - de v f componenten op een geïntegreerde w ze operationeel z n. De organisatie handelt proactief. Een onvolkomenheid of defect zorgt ervoor dat niet voldaan wordt aan de eisen voor een e ectieve internal control. Hiermee is duidel k dat er meer dan voldoende mogel kheden z n om herzieningen door te voeren binnen de onderneming. 5. Mogel kheden die de herziening van het framework biedt De mogel kheden voor de onderneming en controlerend accountant van een onderneming z n legio. De lancering van de herziening kan als vliegwiel dienen b de heroriëntatie op internal control. Internal control is meer dan alleen een hygiënefactor. De onderneming doet er goed aan zichzelf de vraag te stellen hoe het huidige systeem er nu echt uitziet. Z n er b voorbeeld (al) mechanismen aanwezig die dienen als feedbackloop om veranderingen te vertalen in systeemaanpassingen? De accountant kan aanbevelingen doen op het gebied van nancial-reportingrisico s, scherper oordelen en b sturen t dens de interim controle, en bevindingen b de jaarrekeningcontrole koppelen aan Spotlight Jaargang uitgave 1 51
5 het bestaande COSO-framework binnen de onderneming en aansturen op het doorvoeren van aanpassingen aan het framework van de klant. Naast aandacht vragen voor het onderwerp kan ook het bestaande internalcontrolsysteem opgeschoond worden. De bestuurders van de onderneming moeten wel eerst vertrouwd raken met de diverse vernieuwde documentatie (te vinden op Vervolgens kan men eventueel het huidige internalcontrollandschap laten evalueren en afzetten tegen de vernieuwde blauwdruk van het COSO-framework. De COSOupdate maturity assessment van PwC (zie guur 3) b voorbeeld, kan hierb goed van dienst z n. Daarnaast kan er ook op de iets langere term n nog voldoende winst behaald worden. B voorbeeld: Figuur 3. Voorbeeld van een COSO-update maturity assessment Informeer de raad van commissarissen, de raad van bestuur en/of het middenkader over de w zigingen. Start indien wensel k een door hen geïnitieerd bedr fsbreed transitieprogramma. Leer van situaties uit het verleden en sta stil b hoe zaken anders aangepakt hadden kunnen worden. Maak een hernieuwde risico-inschatting om ervoor te zorgen dat alle risico s gede nieerd en gedocumenteerd z n en samenhangen met controls die gekoppeld z n aan de v f componenten van het COSO-framework. Vernieuw beleidsdocumenten, procedures en richtl nen of pas ze aan of breid ze uit, om ze duidel ker in l n te kr gen met de grondbeginselen van het framework. Ontwerp en implementeer nieuwe of veranderde controls gericht op mogel ke hiaten. Richt een proces in voor het identi ceren, vaststellen en implementeren van noodzakel ke veranderingen in controls en b behorende documentatie. W zig bestaande controls om de e ciency te verhogen, met andere woorden: vergroot de helderheid ervan of maak ze meer speci ek zodat ze directer reageren op risico s. 6. Conclusie: COSO-framework exibeler, concreter en beter toepasbaar B het vernieuwen van het framework heeft COSO het bestaande framework als zodanig behouden. Wel heeft z een aantal zaken toegevoegd en het framework exibeler gemaakt om zo beter in te kunnen spelen op veranderingen in de omgeving. Daarnaast maakt COSO het framework levendiger en beter toepasbaar door middel van diverse concrete handvatten. Het vernieuwde COSO-framework moet vooral gezien worden als een mogel kheid om internal control verder te ontwikkelen. Van een noodzakel k ongemak dat alleen de bekende factoren in hun businessomgeving controleert en beheerst, tot een control systeem dat met een grotere reikw dte en bredere k k op risico s z n meerwaarde toont. Een verbeterde internal control kan de creatie van veerkrachtige strategieën ( business resilience ) ondersteunen en de onderneming in staat stellen ook met het onbekende om te gaan. Het is aan de onderneming zelf hoe ambitieus z daarin is en hoe hoog z haar eigen lat legt. Target maturity rating Current maturity rating 52 Spotlight Jaargang uitgave 1
Nieuw model voor omzetverantwoording vraagt om t dige implementatie
Nieuw model voor omzetverantwoording vraagt om t dige implementatie Vanaf boekjaar 2017 vindt de omzetverantwoording plaats volgens een v fstappenplan. Hiermee heeft de nieuwe standaard Revenue from Contracts
Nadere informatieCobiT. Drs. Rob M.J. Christiaanse RA PI themabijeenkomst Utrecht 29 juni 2005 9/2/2005 1
CobiT Drs. Rob M.J. Christiaanse RA PI themabijeenkomst Utrecht 29 juni 2005 9/2/2005 1 Control objectives for information and related Technology Lezenswaardig: 1. CobiT, Opkomst, ondergang en opleving
Nadere informatieAdvies inzake Risicobenadering
dvies inzake Risicobenadering Het afstemmen van modellen op uitdagingen PRIMO heeft binnen haar organisatie een divisie opgericht die zich geheel richt op het effectief gebruik van risicomanagementmodellen.
Nadere informatieVerschillen en overeenkomsten tussen SOx en SAS 70
Compact 2007/3 Verschillen en overeenkomsten tussen SOx en SAS 70 Drs. J.H.L. Groosman RE Sinds de bekende boekhoudschandalen is er veel aandacht voor de interne beheersing en goed ondernemingsbestuur,
Nadere informatieEen terugblik na één jaar exwet
Een terugblik na één jaar exwet Op 1 oktober 2012 werd het nieuwe bv-recht van kracht. Hiermee werden de regels rond de oprichting en inrichting van een bv eenvoudiger en exibeler. Spotlight zet na ruim
Nadere informatieSlide 1. Slide 2 Introduktie. Slide 3 Deze les: 2 onderwerpen. Les 1 Definities en belang Informatie Technologie. Intro docent Opzet/tentamenstof
Slide 1 Les 1 Definities en belang Informatie Technologie IT A Basics en toepassing Informatie Technologie Versie 4.1 Sept 2014 Slide 2 Introduktie Intro docent Opzet/tentamenstof Stof/vraagstukken behandeld
Nadere informatieInternal audit draagt bij aan comfort van commissarissen
Spotlight Internal audit draagt bij aan comfort van commissarissen Jan Driessen - Risk Assurance Services, Assurance Bas Wakkerman - Risk Assurance Services, Assurance Commissarissen hebben steeds meer
Nadere informatieMeer duidelijkheid over samenstellingsopdrachten met komst Standaard 4410
Spotlight Meer duidelijkheid over samenstellingsopdrachten met komst Standaard 4410 Robert van der Glas - Statutaire compliance, Tax Reporting & Strategy De NBA heeft onlangs de herziene standaard uitgebracht
Nadere informatieDe jaarrekening op liquidatiegrondslagen, hoe kun je dat doen?
De jaarrekening op liquidatiegrondslagen, hoe kun je dat doen? Wanneer maak je een jaarrekening op op basis van liquidatiegrondslagen? Wat doe je b een jaarrekening op liquidatiegrondslagen? Wat is het
Nadere informatieGedragseffecten in de (internal) audit-professie. 25-jarig jubileum Internal Auditing & Advisory 29 juni 2018
Gedragseffecten in de (internal) audit-professie 25-jarig jubileum Internal Auditing & Advisory 29 juni 2018 1 Introductie John Bendermacher RA CIA 57 jaar Chief Audit Executive ABN AMRO Voorheen SNS REAAL,
Nadere informatieMontae kennissessie 4 juli Rob Kragten
IORP en sleutelfuncties Ervaringen Unilever APF Montae kennissessie 4 juli 2018 Rob Kragten Agenda Unilever APF Governance model Integraal risicomanagement Sleutelfuncties IORP Slide 2 Agenda Unilever
Nadere informatieAndré Salomons Smart SharePoint Solutions BV. Cloud security en de rol van de accountant ICT Accountancy praktijkdag
André Salomons Smart SharePoint Solutions BV Cloud security en de rol van de accountant ICT Accountancy praktijkdag Cloud security moet uniformer en transparanter, waarom deze stelling? Links naar de artikelen
Nadere informatieMulti-curvewaarderingen voor collateralised derivaten
Multi-curvewaarderingen voor collateralised derivaten De nanciële crisis heeft e ect op de waardering van derivaten. De verschillen tussen de traditionele en nieuwe waarderingsmethodieken kunnen signi
Nadere informatieVerantwoordingsdocument Code Banken over 2014 Hof Hoorneman Bankiers NV d.d. 18 maart 2015. Algemeen
Verantwoordingsdocument Code Banken over 2014 Hof Hoorneman Bankiers NV d.d. 18 maart 2015 Algemeen Mede naar aanleiding van de kredietcrisis en de Europese schuldencrisis in 2011 is een groot aantal codes,
Nadere informatieDe essentie van de nieuwe ISO s. Dick Hortensius, NEN Milieu & Maatschappij
De essentie van de nieuwe ISO s Dick Hortensius, NEN Milieu & Maatschappij 1 Waar ik het over ga hebben De uitdaging en de oplossing De HLS voor iedereen De HLS voor wie het wil Waar we staan en wat er
Nadere informatieSIS FINANCE. voor professionals door professionals. consulting. interim management. finance professionals. SIS finance
FINANCE consulting interim management professionals duurzame relaties met onze opdrachtgevers, gebaseerd op kennis van zaken, commitment en oplossingsgerichtheid. OVER FINANCE Finance is een middelgroot
Nadere informatieWim Eysink Deloitte IIA Raad van Advies. Voorstellen herziene Corporate Governance Code
Wim Eysink Deloitte IIA Raad van Advies Voorstellen herziene Corporate Governance Code De voorstelllen voor de nieuwe corporate governance code Compliance versus impact Zeist, 8 juni 2016 Commissie Peters
Nadere informatiewww.pwc.nl Spotlight Vaktechnisch bulletin van PwC Accountants Jaargang 21-2014 uitgave 1
www.pwc.nl Spotlight Vaktechnisch bulletin van PwC Accountants Jaargang 21-2014 uitgave 1 B PwC in Nederland werken ruim 4.700 mensen met elkaar samen vanuit 12 vestigingen. PwC Nederland helpt organisaties
Nadere informatieRemuneratierapport 2015 Loyalis N.V.
Remuneratierapport 2015 Loyalis N.V. Voorwoord Dit remuneratierapport geeft inzicht in de belangrijkste ontwikkelingen in het beloningsbeleid van Loyalis N.V. over het jaar 2015. Met dit rapport wil Loyalis
Nadere informatieBusiness as (un)usual
Business as (un)usual Beperking van de impact van incidenten begint vandaag! Aon Global Risk Consulting Business Continuity Practice Continuiteit = basis voor succesvol ondernemen.voor u business as usual?
Nadere informatieSeminar! BETEKENIS VAN INTERNE AUDIT voor specifieke verzekeraars! Informatiebeveiliging the next level!
Seminar! BETEKENIS VAN INTERNE AUDIT voor specifieke verzekeraars! Informatiebeveiliging the next level! 1! 1. Introductie Agenda! 2. Stand van zaken in de Cyber Security wereld 3. Verschillende soorten
Nadere informatieDe nieuwe ISO-normen: meer dan KAM-management alleen!
De nieuwe ISO-normen: meer dan KAM- alleen! Dick Hortensius Senior consultant Managementsystemen NEN Milieu & Maatschappij dick.hortensius@nen.nl 1 Wat kunt u verwachten? Ontwikkelingen systeemnormen Plug-in
Nadere informatieDe transparante compliance keten. De maatschappelijke betekenis van XBRL / SBR
De transparante compliance keten De maatschappelijke betekenis van XBRL / SBR De maatschappelijke context (verandert) Control framework In control Trust TAX als deel van CR/MVO Governance Transparency
Nadere informatieBeoordelingskader Informatiebeveiliging DNB
Beoordelingskader Informatiebeveiliging DNB NBA LIO en NOREA symposium 'Volwassen Informatiebeveiliging' 4 februari 2019 Derek Dijst, Expertisecentrum Operationele en IT Risico s Agenda Toezicht door DNB
Nadere informatieRechtmatigheidsverantwoording Annemarie Kros RA (PWC) & Marieke Wagemakers RA (gemeente Uden)
Rechtmatigheidsverantwoording Annemarie Kros RA (PWC) & Marieke Wagemakers RA (gemeente Uden) Planning & control Samenwerken Verbinder Adviseren sportief Pro-actief Register- Accountant ruim 10 jaar ervaring
Nadere informatieMeer Business mogelijk maken met Identity Management
Meer Business mogelijk maken met Identity Management De weg naar een succesvolle Identity & Access Management (IAM) implementatie David Kalff OGh 14 september 2010 't Oude Tolhuys, Utrecht Agenda Herkent
Nadere informatieGenerieke systeemeisen
Bijlage Generieke Systeem in kader van LAT-RB, versie 27 maart 2012 Generieke systeem NTA 8620 BRZO (VBS elementen) Arbowet Bevb / NTA 8000 OHSAS 18001 ISO 14001 Compliance competence checklist 1. Algemene
Nadere informatieGeïntegreerd jaarverslag Gasunie 2013
Risicomanagement We onderkennen een aantal algemene risico s. De aard van onze werkzaamheden brengt daarnaast nog specifieke risico s met zich mee. Om deze zo goed mogelijk te beheersen en waar mogelijk
Nadere informatieOPERATIONEEL RISKMANAGEMENT. Groningen, maart 2016 Wim Pauw
OPERATIONEEL RISKMANAGEMENT Groningen, maart 2016 Wim Pauw Risicomanagement Risicomanagement is steeds meer een actueel thema voor financiële beleidsbepalers, maar zij worstelen vaak met de bijbehorende
Nadere informatieISO/IEC Governance of InformationTechnology. Yvette Backer ASL BiSL Foundation. 16 juni ISO Governance of Information Technoloy 1
ISO/IEC 38500 Governance of InformationTechnology Yvette Backer ASL BiSL Foundation 16 juni 2016 ISO 38500 Governance of Information Technoloy 1 Achtergrond Yvette Backer Zelfstandig consultant en trainer,
Nadere informatieRISICOMANAGEMENT IN DE PRAKTIJK
RISICOMANAGEMENT IN DE PRAKTIJK 16-3-2017 Michel Kee 10e Nationale Dag van Commissarissen en Toezichthouders Doorn Discussie over hoe risicomanagement waardevol vorm te geven aan de hand van praktijkvoorbeelden
Nadere informatiePrivacy & Data event Johan Rambi 18 Mei 2017
Privacy & Data event 2017 Johan Rambi 18 Mei 2017 Alliander is een data gedreven netbeheerder (DSO) Wat is Privacy? Wat is Privacy? Eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer Ook wel: het recht
Nadere informatieLangetermijndenken - De toekomst van Verantwoord Beleggen. IM seminar, Amstelveen 10 mei Lars Kurznack, Senior Manager KPMG Sustainability
Langetermijndenken - De toekomst van Verantwoord Beleggen IM seminar, Amstelveen 10 mei 2016 Lars Kurznack, Senior Manager KPMG Sustainability Maatschappelijke uitdaging Opiniestuk FD Minister Dijsselbloem
Nadere informatie2 e webinar herziening ISO 14001
2 e webinar herziening ISO 14001 Webinar SCCM 25 september 2014 Frans Stuyt Doel 2 e webinar herziening ISO 14001 Planning vervolg herziening Overgangsperiode certificaten Korte samenvatting 1 e webinar
Nadere informatieSIS FINANCE. voor professionals door professionals. consulting. interim management. finance professionals SIS. finance
FINANCE consulting interim management professionals over sis... duurzame relaties met onze opdrachtgevers gebaseerd op kennis van zaken, commitment en oplossingsgerichtheid. Finance is een middelgroot
Nadere informatieThe GDPR General Data Protection Regulation PRIVACY
The GDPR General Data Protection Regulation PRIVACY GDPR Het antwoord op al je GDPR vragen. GDPR zorgt in Europa en zelfs de hele wereld voor kopzorgen. De nieuwe wetgeving doet veel vragen r zen; zoals
Nadere informatieSeminar! BETEKENIS VAN INTERNE AUDIT voor specifieke verzekeraars! Internal Audit en doeltreffendheid van! risk management system!
Seminar! BETEKENIS VAN INTERNE AUDIT voor specifieke verzekeraars! Internal Audit en doeltreffendheid van! risk management system!! Tom Veerman! Triple A Risk Finance B.V.! 1! Programma! Solvency II stand
Nadere informatie5-daagse bootcamp IT Risk Management & Assurance
5-daagse bootcamp IT Risk Management & Assurance Verhoog het niveau van uw risicomanagement processen vóór 1 juni naar volwassenheidsniveau 4! ISO31000 DAG 1 DAG 2 DAG 3 OCHTEND NIEUW ISO27005 DAG 3 MIDDAG
Nadere informatieGovernance, Risk and Compliance (GRC) tools
Governance, Risk and Compliance (GRC) tools Auteurs: Peter Paul Brouwers en Maurice op het Veld Samenvatting Het voldoen aan de wet- en regelgeving met betrekking tot bijvoorbeeld de Sarbanes Oxley Act
Nadere informatieRisico s managen is mensenwerk
TRANSPORT Risico s managen is mensenwerk Ondernemen is kansen zien en grijpen, maar ook risico s lopen. Risicomanagement behoort daarom tot de vaste agenda van bestuurders en commissarissen. Omdat ook
Nadere informatieRemuneratierapport 2014 Loyalis N.V.
Remuneratierapport 2014 Loyalis N.V. Voorwoord Dit remuneratierapport geeft inzicht in de belangrijkste ontwikkelingen in het beloningsbeleid van Loyalis N.V. over het jaar 2014. Met dit rapport wil Loyalis
Nadere informatieUitvoering van rechtstreeks verzekerde regelingen
RAPPORT Prins Willem-Alexanderlaan 651 Postbus 700 7300 HC Apeldoorn Telefoon (055) 579 39 48 www.achmea.nl Uitvoering van rechtstreeks verzekerde regelingen Rapportage Intern toezicht in het kader van
Nadere informatieWWW.CAGROUP.NL COMPLIANCE RADAR HET MEEST COMPLETE BESTURINGSSYSTEEM VOOR GEMEENTEN.
WWW.CAGROUP.NL COMPLIANCE RADAR HET MEEST COMPLETE BESTURINGSSYSTEEM VOOR GEMEENTEN. COMPLIANCE RADAR De Compliance Radar helpt gemeenten een brug te slaan tussen beleidsdoelstellingen en uitvoering. Door
Nadere informatieRollen in Risk Management
Rollen in Risk Management 10 oktober 2009 1 Inleiding In de afgelopen maanden heeft de Enterprise Risk Management-werkgroep een tweetal columns op de IIA website gepubliceerd: 1. Een algemene inleiding
Nadere informatieThe Road to Working Capital Excellence. Werken aan structurele verbeteringen door het tussen de oren krijgen van werkkapitaal
The Road to Working Capital Excellence Werken aan structurele verbeteringen door het tussen de oren krijgen van werkkapitaal The road to Working Capital Excellence Vraag Aanpak Toepassing Resultaat Quick
Nadere informatieIT risk management voor Pensioenfondsen
IT risk management voor Pensioenfondsen Cyber Security Event Marc van Luijk Wikash Bansi Rotterdam, 11 Maart 2014 Beheersing IT risico s Het pensioenfonds is verantwoordelijk voor de hele procesketen,
Nadere informatieMatrix Comply-or-Explain Code Banken 2017
Matrix Comply-or-Explain Code Banken 2017 In oktober 2014 heeft de Nederlandse Vereniging van Banken de herziene Code Banken (de "Code Banken"), onderdeel van een pakket met de naam "Future Oriented Banking"
Nadere informatieWinstbelastingen in de jaarrekening: het is tijd voor verandering
Winstbelastingen in de jaarrekening: het is tijd voor verandering De onderneming die IAS 12 Winstbelastingen goed wil toepassen, moet daar veel tijd en geld aan besteden. En dan is het nog maar de vraag
Nadere informatieMaturiteitsmodel financieel professional 2022:
Maturiteitsmodel financieel professional 2022: hoe blijf ik toekomstbestendig? 23 april 2019 NBA Profielen financieel professional: hoofdactiviteiten en primaire rollen Welkom bij deze bijeenkomst Jasper
Nadere informatieEen brug slaan tussen Enterprise Risk. systemen. Guus Koomen, senior adviseur Milieu & Veiligheid - Industrie
Een brug slaan tussen Enterprise Risk management (ERM) en QHSE management systemen Guus Koomen, senior adviseur Milieu & Veiligheid - Industrie 2009 Agenda 1. Introductie 2. Integrale risico managementsystemen
Nadere informatieBeloningsbeleid van DAS Nederlandse Rechtsbijstandsverzekering N.V.
Beloningsbeleid van DAS Nederlandse Rechtsbijstandsverzekering N.V. Juni 2014 Inleiding In deze notitie wordt het beleid beschreven dat ten grondslag ligt aan het belonen binnen de DAS organisatie. Doel
Nadere informatieOpdrachtgeverschap 2.0. Toezien op de afspraken in de verwerkersovereenkomst
Opdrachtgeverschap 2.0 Toezien op de afspraken in de verwerkersovereenkomst Doel van deze presentatie Zelf een mening hebben over welke certificering/ verklaring het beste past bij een af te nemen dienst
Nadere informatieProgramma uur Introductie door de dagvoorzitter
Programma 14.30-14.35 uur Introductie door de dagvoorzitter 14.35-15.10 uur Prof. Mr. Gerard van Solinge Risico-management: taak, verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid 15.10-15.45 uur Drs. Geomaly
Nadere informatieREGLEMENT RISICOCOMMISSIE
REGLEMENT RISICOCOMMISSIE VAN LANSCHOT KEMPEN N.V. EN F. VAN LANSCHOT BANKIERS N.V. Vastgesteld door de RvC op 8 december 2017 0. INLEIDING 0.1 Dit reglement is opgesteld door de RvC ingevolge artikel
Nadere informatieBent u 100% in Compliance?
Themabijeenkomst TQC Bent u 100% in Compliance? 6 december 2011 KWA Bedrijfsadviseurs B.V. Robin Sinke 21 december 2011-1 Doel van deze bijeenkomst het brede speelveld van Compliance de praktische invulling
Nadere informatieWhitepaper. Ligt u s nachts ook wakker van alle commotie rondom nieuwe regelgeving of normering? Compliance Management
Whitepaper Compliance Management Ligt u s nachts ook wakker van alle commotie rondom nieuwe regelgeving of normering? Stop met piekeren: Mavim helpt om nieuwe wet- en regelgeving effectief en efficiënt
Nadere informatieIORP II IMPLEMENTATIE RISK GOVERNANCE RONALD HAMAKER 27 SEPTEMBER 2018
IORP II IMPLEMENTATIE RISK GOVERNANCE RONALD HAMAKER 27 SEPTEMBER 2018 Ontwikkeling in wetgeving Wft Solvency 2 Basel 3 (3.5) Wtk/ Wtv Basel 2 IORP I (2005) PW/FTK (2007) nftk (2015) IORP II (2017) PSW
Nadere informatieDe remuneratie disclosure is conform artikel 25 van de RBB.
Remuneratie disclosure 2013 De remuneratie disclosure betreft de remuneratie van de leden van de Raad van Bestuur, de leden van de Raad van Commissarissen en de groep functionarissen die in het nieuwe
Nadere informatieISO9001:2015, in vogelvlucht. Door Tjarko Vrugt
ISO9001:2015, in vogelvlucht Door Tjarko Vrugt 18-11-2015 - Qemc - Tjarko Vrugt Bron: NEN - Delft 2 DE NIEUWE NEN EN ISO 9001 : 2015 Deze presentatie beperkt zich tot de essentie Sktb besteed in 2016
Nadere informatieRisk & Compliance Charter Clavis Family Office B.V.
Risk & Compliance Charter Clavis Family Office B.V. Datum: 15 april 2013 Versie 1.0 1. Inleiding Het Risk & Compliance Charter (charter) bevat de uitgeschreven principes, doelstellingen en bevoegdheden
Nadere informatieBNG Compliance Charter
BNG Compliance Charter Koninginnegracht 2 2514 AA Den Haag T 070 3750 750 www.bng.nl Contactpersoon Compliance, Integriteit en Veiligheidszaken T 070 3750 677 N.V. Bank Nederlandse Gemeenten, statutair
Nadere informatieIntro ISO. Finance. Wie zijn wij? Producten. Programma
1 Intro 2 Wie zijn wij? Producten ISO Programma ICT Finance Producten 3 Visma/AccountView Vivaldi (Interim) (Financieel) Management Workshops & Trainingen De 4U way 4 Nadruk op training en kennisoverdracht.
Nadere informatieDe logica achter de ISA s en het interne controlesysteem
De logica achter de ISA s en het interne controlesysteem In dit artikel wordt de logica van de ISA s besproken in relatie met het interne controlesysteem. Hieronder worden de componenten van het interne
Nadere informatieCorporate presentation. Risicomanagement Jeroen Baart
Corporate presentation Risicomanagement Jeroen Baart Leading specialist in safe, productive and innovative solutions for working at height Since 1968, 48 years experience Offices in 16 countries, 57 depots
Nadere informatieBerry Kok. Navara Risk Advisory
Berry Kok Navara Risk Advisory Topics Informatiebeveiliging in het nieuws Annual Benchmark on Patient Privacy & Data Security Informatiebeveiliging in de zorg Extra uitdaging: mobiel Informatiebeveiliging
Nadere informatieVariabel beloningsbeleid Identified Staff Kempen & Co
Variabel beloningsbeleid Identified Staff u 2014 heeft een zorgvuldig, beheerst en duurzaam beloningsbeleid, dat vanzelfsprekend voldoet aan de geldende wettelijke vereisten. Belangrijke doelen van dit
Nadere informatieConsultatiedocument Aanpassingen vertaling Standaarden NV COS in verband met Non-Compliance with Laws and Regulations (NOCLAR) 09 februari 2018
Dit document maakt gebruik van bladwijzers. Consultatiedocument Aanpassingen vertaling Standaarden NV COS in verband met Non-Compliance with Laws and Regulations (NOCLAR) 09 februari 2018 Consultatieperiode
Nadere informatieISO 14001:2015 Readiness Review
ISO 14001:2015 Readiness Review Organisatie Adres Certificaat Nr. Contactpersoon Functie Telefoon Email BSI is vastbesloten ervoor te zorgen dat klanten die willen certificeren op ISO 14001:2015 een soepele
Nadere informatieBeleidsmedewerker Onderwijs
Horizon College Beleidsmedewerker Onderwijs Sector BMO Alkmaar C70) Afdeling Communicatie en Onderwijs (C&O) Contract: Vervanging wegens zwangerschapsverlof Periode: 1 mei 2015 tot 1 oktober 2015 Omvang:
Nadere informatieNBA Waardecreatie, Integrated Thinking en Integrated Reporting. 17 januari 2017 Paul Hurks
NBA Waardecreatie, Integrated Thinking en Integrated Reporting 17 januari 2017 Paul Hurks NBA Wat is IR? Eccles at al. NBA Wat is IR? Eccles at al. NBA Wat is IR? Welke informatie is voor
Nadere informatieREGLEMENT RISICOCOMMISSIE VAN LANSCHOT N.V. EN F. VAN LANSCHOT BANKIERS N.V.
REGLEMENT RISICOCOMMISSIE VAN LANSCHOT N.V. EN F. VAN LANSCHOT BANKIERS N.V. Vastgesteld door de RvC op 23 juni 2016 0. INLEIDING 0.1 Dit reglement is opgesteld door de RvC ingevolge artikel 5 van het
Nadere informatieII. VOORSTELLEN VOOR HERZIENING
II. VOORSTELLEN VOOR HERZIENING 2. VERSTEVIGING VAN RISICOMANAGEMENT Van belang is een goed samenspel tussen het bestuur, de raad van commissarissen en de auditcommissie, evenals goede communicatie met
Nadere informatieInleiding Grondslagen voor klachtenbehandeling en management bij de politie
Inleiding Grondslagen voor klachtenbehandeling en management bij de Als aspect van een norm voor en een ruimer recht op goed bestuur Als element van kwaliteitsmanagement Als aspect van rechtsbescherming
Nadere informatieKENNISSESSIE. How Shared Service Centers (SSC) can use Big Data
KENNISSESSIE How Shared Service Centers (SSC) can use Big Data 27 September 2018 How Shared Service Centers (SSC) can use Big Data Traditioneel wordt een SSC gezien als een afdeling die zich hoofdzakelijk
Nadere informatieDit document maakt gebruik van bladwijzers. Consultatiedocument Gewijzigde Standaard 3000 en Stramien 4 juni 2015
Dit document maakt gebruik van bladwijzers. Consultatiedocument 4 juni 2015 Consultatieperiode loopt tot 1 september 2015 Consultatiedocument gewijzigde Standaard 3000 en Stramien Inhoudsopgave 1 Inleiding
Nadere informatieDe nieuwe ISO norm 2015 Wat nu?!
De nieuwe ISO norm 2015 Wat nu?! Stichting QualityMasters Nieuwland Parc 157 3351 LJ Papendrecht 078-3030060 info@qualitymasters.com www.qualitymasters.com 02-2015 Inhoud Inleiding pagina 3 Van Oud naar
Nadere informatieUitvoering van rechtstreeks verzekerde regelingen
RAPPORT ACHMEA PENSIOEN- & LEVENSVERZEKERINGEN N.V. Laan van Malkenschoten 20 Postbus 9150 7300 HZ Apeldoorn www.achmea.nl Uitvoering van rechtstreeks verzekerde regelingen Rapportage Intern toezicht in
Nadere informatieDe onmisbare actuaris. VSAE congres 20 september 2011 Sabijn Timmers
De onmisbare actuaris VSAE congres 20 september 2011 Sabijn Timmers Eigenaar van de Black Box Inhoud Introductie Ontwikkelingen in S2 Waar we vandaan komen Waar we heen gaan Waarom we onmisbaar zijn En
Nadere informatieDe definitieve Code Corporate Governance, enige beschouwingen vanuit risicoperspectief.
De definitieve Code Corporate Governance, enige beschouwingen vanuit risicoperspectief. In de Code van Commissie Peters De Veertig Aanbevelingen (juni 1997) staat in zeer algemene termen iets over risicobeheersing.
Nadere informatieDATAKWALITEIT IN DE NEDERLANDSE VERZEKERINGSSECTOR
DATAKWALITEIT IN DE NEDERLANDSE VERZEKERINGSSECTOR Deel 1 - door Rob van Gerven en Auke Jan Hulsker, Augustus 2016 DE GAP VOOR SOLVENCY II EN HOE DEZE OP TE LOSSEN INLEIDING Het is zover. Solvency II is
Nadere informatieFunctiebeschrijving: Projectportfoliobeheerder
Functiebeschrijving: Projectportfoliobeheerder Functiefamilie organisatie ondersteunende functies Voor akkoord Naam leidinggevende Dries Van Den Broucke Datum + handtekening Naam functiehouder Datum +
Nadere informatieHET GAAT OM INFORMATIE
Aan leiding C OB IT HET GAAT OM INFORMATIE Informatie is belangrijk voor het functioneren van een organisatie Informatie wordt gegenereerd, gebruikt, bewaard, ontsloten, verwijderd Informatietechnologie
Nadere informatieRisicomanagement functie verzekeraars onder Solvency II
Risicomanagement functie verzekeraars onder Solvency II Hoofdindeling: Leidraden Opgesteld door: Commissie Enterprise Risk Management (ERM) Vastgesteld door: Commissie Enterprise Risk Management (ERM)
Nadere informatieBluefieldFinance. BluefieldFinance. Sense Template. Toegevoegde waarde vanuit inhoud
Sense Template BluefieldFinance Toegevoegde waarde vanuit inhoud De Organisatie Opgericht 2007 Bluefield Finance is als onderdeel van Bluefield Partners in 2007 opgericht door 2 ervaren financials met
Nadere informatieIt s CMMI Jim, but not as we know it! CMMI toegepast op een Compliance organisatie Door Jasper Doornbos Improvement Focus
It s CMMI Jim, but not as we know it! CMMI toegepast op een Compliance organisatie Door Jasper Doornbos Improvement Focus Inhoud Compliance vakgebied en organisatie CMMI software en systems engineering
Nadere informatieOlde Bijvank Advies Organisatieontwikkeling & Managementcontrol
SAMENVATTING ITIL ITIL is nog steeds dé standaard voor het inrichten van beheerspocessen binnen een IT-organisatie. En dekt zowel applicatie- als infrastructuur beheer af. Indien gewenst kan ITIL worden
Nadere informatieReglement Audit & Risk Committee van de Raad van Commissarissen (het Reglement )
Reglement Audit & Risk Committee van de Raad van Commissarissen (het Reglement ) Dit Reglement is opgesteld op basis van artikel 6.3 van het Reglement van de Raad van Commissarissen van Achmea B.V. (de
Nadere informatieEXB 360 MOBILE App. Bevorder betrokkenheid. Veel onderdelen; veel mogelijk
EXB 360 Mobile App EXB 360 MOBILE App Bevorder betrokkenheid Zo'n 10 miljoen Nederlanders maken inmiddels gebruik van sociale netwerksites, de EXB MOBILE App kan in enkele weken de nieuwe favoriete app
Nadere informatieBestuur en management in control
29 mei + 4 juni 2019 Bestuur en management in control E D U C AT I E S E S S I E Agenda Korte inleiding in risicomanagement Gastspreker: Alvin Zievinger (SETAR) Pauze: 15.15 15.35 Paneldiscussie Emily
Nadere informatieAd Hoc rapportage of constante sturing. Presentatie door: Paul Brands Regional Account Executive
1 Ad Hoc rapportage of constante sturing Presentatie door: Paul Brands Regional Account Executive Agenda 2 Wie zijn wij? Duurzaam ondernemen / Informatie voorziening. Veranderende inzichten. Knelpunten
Nadere informatieAcademy. pen inschrijving NAJAAR. Programma. Ons Open Inschrijving cursusaanbod voor najaar 2018 bestaat uit: Beheersing van uitbesteding.
Programma NAJAAR 2018 Solutional Academy heeft als doelstelling onze kennis en expertise zoveel mogelijk te delen met mensen die werkzaam zijn in de asset management- en pensioensector. Hierbij treft u
Nadere informatieBluefieldFinance. BluefieldFinance. Toegevoegde waarde vanuit inhoud
Toegevoegde waarde vanuit inhoud De Organisatie 1 De Organisatie Bluefield Finance is als onderdeel van Bluefield Partners in 2007 opgericht door 2 ervaren financials met een uitgebreide expertise in business-
Nadere informatieVoor vandaag. Balanced Scorecard & EFQM. 2de Netwerk Kwaliteit Brussel 22-apr-2004. Aan de hand van het 4x4 model. De 3 facetten.
Balanced Scorecard & EFQM 2de Netwerk Kwaliteit Brussel 22-apr-2004 Voor vandaag! Grondslagen van Balanced Scorecard Aan de hand van het 4x4 model! Het EFQM model in vogelvlucht De 3 facetten! De LAT-relatie
Nadere informatieBiedt de WOPT ruimte voor interpretatie?
Biedt de WOPT ruimte voor interpretatie? Journalisten tonen jaarlijks een grote interesse in de jaarrekeningen van niet-winst-beogende entiteiten. Vooral de overzichten met beloningsgegevens zijn ieder jaar
Nadere informatieREGLEMENT AUDITCOMMISSIE TELEGRAAF MEDIA GROEP N.V.
REGLEMENT AUDITCOMMISSIE TELEGRAAF MEDIA GROEP N.V. Dit Reglement is goedgekeurd door de Raad van Commissarissen van Telegraaf Media Groep N.V. op 17 september 2013. 1. Inleiding De Auditcommissie is een
Nadere informatieUnified Enterprise Security wordt geleverd door onze strategische partner Masergy, de wereldspeler in global communications en security.
Het verlengstuk van uw IT security operations: altijd (24x7) de beste expertise en meest actuele kennis, geïntegreerd zicht op wat er gebeurt in uw datacenter en eerder en Security as a Service Het verlengstuk
Nadere informatieRisicomanagement voor het MKB. Remko Renes Ruud Snoeker
Risicomanagement voor het MKB Remko Renes Ruud Snoeker Agenda 1. Introductie risico-dialoog 2. Voorbereiding & risico-gesprek 3. Rapporteren & afstemming 4. Uitvoering & evaluatie De aanpak bestaat uit
Nadere informatieFUNCTIEFAMILIE 5.3 Projectmanagement
Doel van de functiefamilie Leiden van projecten en/of deelprojecten de realisatie van de afgesproken projectdoelstellingen te garanderen. Context: In lijn met de overgekomen normen in termen van tijd,
Nadere informatieRisicomanagement en NARIS gemeente Amsterdam
Risicomanagement en NARIS gemeente Amsterdam Robert t Hart / Geert Haisma 26 september 2013 r.hart@risicomanagement.nl / haisma@risicomanagement.nl 1www.risicomanagement.nl Visie risicomanagement Gemeenten
Nadere informatieCompliance risicoanalyse
Compliance risicoanalyse Leergang Compliance Professional 10 januari 2018 dr. mr. ir. Richard Hoff 1 2 3 4 Organisatie - een geheel van mensen en middelen dat bepaalde doelen wenst te bereiken doelen stellen
Nadere informatie