Leergang Verzekeringsrecht

Transcriptie

1 Leergang Verzekeringsrecht Uitleg en causaliteit in het verzekeringsrecht mr. M. de Haan mr. T. Riyazi 1

2 Inleiding Te behandelen onderwerpen: Uitleg Causaliteit - Uitlegmethoden - Causaliteitstheorieën - Uitleg verzekeringsovk - Toepasselijke leer - Uitleg beurspolis - Bewijs - Contra proferentem - Redelijkheid en billijkheid - Bewijs - Redelijkheid en billijkheid - Onredelijk bezwarendheid/ oneerlijk beding 2

3 3

4 4

5 Uitlegmethoden Oude leer: Haviltex versus CAO-norm 5

6 Haviltex HR 13 maart 1981, NJ 1981/635 Niet alleen een zuivere taalkundige uitleg, want het komt aan op de zin die partijen over en weer redelijkerwijs aan deze bepalingen mochten toekennen en op hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten. 6

7 Gezichtspunten context en totstandkomingsgeschiedenis het gebruik maatschappelijke positie van partijen gedragingen van partijen na totstandkoming van overeenkomst belangen van derden deskundigheid van partijen of hun adviseurs onduidelijkheden uitleggen in het nadeel van de professionele opsteller van beding (vgl. art. 6:238 lid 2 BW) individuele bedingen gaan boven standaardbedingen aannemelijkheid rechtsgevolg 7

8 CAO-uitleg HR 17 september 1993, NJ 1994/173 Voor de uitleg van de bepalingen van een CAO, zijn de bewoordingen daarvan, gelezen in het licht van de gehele tekst van die overeenkomst, in beginsel van doorslaggevende betekenis. Ratio: ook gebondenheid van derden. 8

9 Een nieuwe synthese HR 20 februari 2004, NJ 2005/493 (DSM/Fox) Gemeenschappelijke grondslag Haviltex en Cao: van beslissende betekenis zijn alle omstandigheden van het concrete geval, gewaardeerd naar hetgeen de maatstaven van redelijkheid en billijkheid meebrengen. 9

10 Vloeiende overgang tussen Haviltex en CAO-norm In praktisch opzicht is de taalkundige betekenis die de bewoordingen, gelezen in de context van het geschrift als geheel, in (het maatschappelijke verkeer normaal gesproken hebben, bij de uitleg van dat geschrift vaak wel van belang. Naar mate een contract naar haar aard meer is bestemd om de rechtspositie van derden te beïnvloeden, dient bij de uitleg meer gewicht toe te komen aan objectieve aanknopingspunten. 10

11 Uitleg van verzekeringsovereenkomst Chubb/Dagenstaed HR 16 mei 2008, NJ 2008, 284 Rov 3.4.2: Het gaat hier om de uitleg van art van de polisvoorwaarden, die deel uitmaken van een beurspolis. Nu over dergelijke voorwaarden niet tussen partijen onderhandeld pleegt te worden (en uit de stukken van het geding geen andere conclusie getrokken kan worden dan dat niet gesteld is dat zulks in dit geval anders is), is de uitleg daarvan met name afhankelijk van objectieve factoren zoals de bewoordingen waarin de desbetreffende bepaling is gesteld, gelezen in het licht van de polisvoorwaarden als geheel en van de in voorkomend geval zoals ook hier bij de polisvoorwaarden behorende toelichting. 11

12 Voorts dient tot uitgangspunt dat het een verzekeraar vrijstaat om in de polisvoorwaarden de grenzen te omschrijven waarbinnen hij bereid is dekking te verlenen (vgl. HR 9 juni 2006, nr. C05/075, NJ 2006, 326). Dat brengt ook de vrijheid mee om daarbij op een wijze die voor de verzekeringnemer op grond van voormelde objectieve factoren voldoende duidelijk kenbaar is binnen een samenhangend feitencomplex slechts aan bepaalde feiten of omstandigheden (rechts)gevolgen te verbinden en aan andere niet, dan wel onderscheid te maken tussen gevallen die feitelijk zeer dicht bij elkaar liggen. 12

13 Sneeuwdrukarrest HR 14 oktober 2005, NJ 2006/117 Welke zin en strekking mocht de verzekeringnemer in de gegeven omstandigheden redelijkerwijs aan de polisvoorwaarde toekennen en wat mocht hij te dien aanzien van de verzekeraar verwachten? 13

14 Onderlinge/NN HR 30 maart 2012, NJ 2012/687 De functie die een AVB-polis in het maatschappelijk verkeer vervult en de daarop gebaseerde verwachtingen van verzekerden, rechtvaardigt immers een ruime dekkingsomvang, ook als de gedekte schade elders in de voorwaarden is omschreven als schade aan personen en schade aan zaken. 14

15 Onderlinge/NN Artikel 19 Bijzondere polisvoorwaarden werkgeversaansprakelijkheid De verzekering dekt binnen deze rubriek met inachtneming van de algemene polisvoorwaarden de aansprakelijkheid van een verzekerde als werkgever tegenover zijn ondergeschikten met het verrichten van activiteiten voor verzekerde? 15

16 Uitleg beurspolis Wat is een beurspolis? Chubb/Dagenstaed Royal Sun Alliance/ Universal Pictures HR 17 februari 2006, NJ 2006/378 16

17 Bijstand door assurantietussenpersoon Liskay HR 28 april 1989, NJ 1990/583 Hof s-gravenhage 16 maart 1993, NJ 1994/284 HR 10 december 1993, NJ 1994/686 17

18 Contra proferentem EG-richtlijn nr. 93/13 van 5 april 1993 oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten Sinds 1999 in artikel 6:238 BW voor consumenten Artikel 6:246 BW dwingend recht voor consumentenovereenkomsten Reflexwerking contra proferentem-regel? 18

19 Hoofdregel artikel 150 Rv Bewijslastverdeling in kader van uitleg Wie beroept zich op bepaalde uitleg? - Hof Leeuwarden 14 september 2010, RAV 2011, 10: verzekerde - HR 8 juli 2011, RvdW 2011, 922 (Reaal/ Van Nobelen): verzekeraar Stelplicht: - Hof Amsterdam 6 december 2011, S&S 2012, 92 (DHL/NN): subjectieve uitleg dan voldoende stellen tav onderhandelingen c.q. totstandkoming - Hof Arnhem-Leeuwarden 11 februari 2014, RAV 2014, 52: gemotiveerd betwisten 19

20 Bewijslastverdeling in kader van uitleg Afwijken van hoofdregel bewijslastverdeling: - Omkering bewijslast: bewijsnood is onvoldoende (HR 31 oktober 1997, NJ 1998, 85, Stad Rotterdam/Zonneveld en Hof Den Haag 19 december 2006, S&S 2010, 136) - Bewijsvermoeden ( voorshands bewezen ): bewijslast niet omgekeerd, bewijsrisico blijft bij partij in wiens voordeel vermoeden aangenomen. Andere partij mag tegenbewijs leveren. Niet snel vermoeden aangenomen (vgl. Hof Den Haag 19 december 2006, S&S 2010, 136) 20

21 Bewijsmiddelen: Bewijsmiddelen in kader van uitleg - Polis: onderhandse akte dus dwingend bewijs (artikel 157 lid 2 Rv), maar tegenbewijs mogelijk (artikel 151 lid 2 Rv). Vgl. HR 24 maart 2000, NJ 2000, 342 en Hof Amsterdam 25 februari 2014, NJF 2014, 266 (Chubb/Interflow). In HR 30 mei 1980, NJ 1981, 380 (Guliker/Ago I) (zie ook HR 8 juli 1982, NJ 1983, 456, Ago/Guliker II) alsmede Hof Amsterdam 25 februari 2014, NJF 2014, 266 (Chubb/Interflow) is verzekeraar in tegenbewijs geslaagd; - Getuigen: partijen zelf en andere bij totstandkoming betrokken personen (makelaar/tussenpersoon) 21

22 Artikel 6:2 BW Redelijkheid en billijkheid in kader van uitleg zelf HR 20 februari 2004, NJ 2005, 493 (DSM/Fox): bij de uitleg van een schriftelijk contract zijn telkens alle omstandigheden van het concrete geval van beslissende betekenis, gewaardeerd naar hetgeen de maatstaven van redelijkheid en billijkheid meebrengen. Primair is bepalend wat de verzekerde in redelijkheid had behoren te begrijpen ten aanzien van de zin en strekking van de contractsbepaling en de verzekeraar op dat punt redelijkerwijze van zijn verzekerde mocht verwachten. Artikel 3:12 BW: onder meer de in Nederland levende rechtsovertuigingen, waaronder standpunten voormalige Raad van Toezicht Verzekeringen en het huidige Kifid (HR 12 januari 1996, NJ 1996, 683, Kroymans/Sun Alliance). 22

23 Aanvullende werking redelijkheid en billijkheid vs redelijke uitleg Na uitleg van de verzekeringsovereenkomst conclusie dat sprake is van een leemte in de gemaakte afspraken? Leemte kan ingevuld aan de hand van de aanvullende werking van de redelijkheid en billijkheid (artikel 6:2 lid 1 jo. 6:248 lid 1 BW) Niet snel geoordeeld dat sprake van een leemte; vaak aan de hand van een redelijke uitleg leemte voorkomen : - HR 30 maart 2012, NJ 2012, 687 (Onderlinge/NN); - HR 13 juli 2007, NJ 2007, 586 (Excellent/AXA) en HR 10 oktober 2003, NJ 2004, 22 (NN/Dritty): spiegelbeelddekking 23

24 Beperkende/ derogerende werking redelijkheid en billijkheid Ondanks feit dat polisbepaling/clausule volgens de geldende regels is uitgelegd toch buiten toepassing gelaten omdat onder de gegeven omstandigheden de gevolgen van ongewijzigde toepassing naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zijn (artikel 6:2 lid 2 jo. 6:248 lid 2 BW) 24

25 Terughoudende toepassing beperkende werking Terughoudend toegepast ( onaanvaardbaar ) Uitgangspunt dat het verzekeraar vrijstaat om de grenzen aan te geven waarbinnen hij bereid is dekking te verlenen (HR 9 juni 2006, NJ 2006, 326, Winterthur/Jansen). In dat kader mag verzekeraar ook onderscheid maken tussen gevallen die feitelijk erg op elkaar lijken (HR 16 mei 2008, NJ 2008, 284, Chubb/Dagenstaed). - HR 27 juni 2014, NJ 2014, 349 (Verhagen/Aegon): enkele inning van premie voor niet verzekerde risico is onvoldoende voor onaanvaardbaarheid - conclusie Wissink voor HR 24 juni 2011, RvdW 2011, 789 (Amlin en DL/ Outokompu): (on)gebruikelijk beding en belangenafweging - HR 23 april 2010, NJ 2010, 454 (Jansen/Fortis): cessie 25

26 Bewijslast beperkende werking De partij die zich op de onaanvaardbaarheid beroept, moet concrete omstandigheden van het geval stellen en bewijzen die dat beroep rechtvaardigen (HR 7 juni 2013, NJ 2013, 511, Achmea/Wasserij De Blinde). Soms bewijsvermoeden en tegenbewijs (vgl. HR 12 januari 2007, NJ 2007, 371, Gemeente Eindhoven/Allianz). 26

27 Aansprakelijkheidsverzekering: Beperkende werking in voordeel verzekeraar HR 12 januari 2007, NJ 2007, 371 (Gemeente Eindhoven/Allianz): feiten en omstandigheden die ontoereikend zijn om beroep op opzetclausule te doen slagen, kunnen toch van dien aard zijn dat het naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar geacht moet worden dat verzekerde aanspraak maakt op een uitkering onder de aansprakelijkheidspolis (bijvoorbeeld als door verzekerde gekozen alternatief meest voordelig voor verzekerde maar grootst mogelijke kans op schade voor verzekeraar). Er hoeft dus geen sprake te zijn van andere/aanvullende feiten dan die ten grondslag waren gelegd aan verworpen beroep op opzetclausule (vgl. HR 15 februari 1991, NJ 1991, 493, RVS/Van Scharenburg). In HR 10 december 1976, NJ 1978,114 (Winterthur/X) werd nog anders geoordeeld. 27

28 Beperkende werking in voordeel verzekeraar Levensverzekering: verzorgingskarakter en spaarelement - HR 10 december 1976, NJ 1978,114 (Winterthur/X): dood van de verzekeringnemer gevolg van opzettelijke gedragingen begunstigde? - HR 15 februari 1991, NJ 1991, 493 (RVS/Van Scharenburg): ook gebeurtenissen van voor de totstandkoming relevant. Ook als geen sprake van verzwijging, kan aanspraak ogv alle omstandigheden vh geval naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zijn 28

29 Beperkende werking in voordeel verzekerde Primaire dekkingsomschrijving beperkt aantastbaar HR 9 juni 2006, NJ 2006, 326 (Winterthur/Jansen=valscherm/zweeftoestel): beroep op primaire dekkingsomschrijving kan niet met succes afgeweerd met stelling dat beroep van de verzekeraar daarop naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is met als argument dat de redenen waarom de verzekeraar dit soort evenementen niet wil verzekeren zich in het concrete geval niet voordoen Vgl. Hof Arnhem-Leeuwarden 11 februari 2014, RAV 2014, 52 29

30 Beperkende werking in voordeel verzekerde Kan beroep op primaire dekkingsomschrijving op grond van andere argumenten wel onaanvaardbaar zijn? Ja: - conclusie Rank-Berenschot voor HR 23 april 2010, NJ 2010, 454 (Jansen/Fortis) onder 3.23 en noot onder dat arrest van Mendel onder 6 - conclusie Spier voor HR 8 juli 2011, RvdW 2011, 922 (Reaal/ Van Nobelen) onder 3.8 Nee: - Hof Amsterdam 9 april 2013, LJN BZ

31 Overgang verzekerd belang: Beperkende werking in voordeel verzekerde - HR 11 mei 2001, NJ 2001, 364 (Goudse/Rentalease) - HR 7 juni 2013, NJ 2013, 511 (Achmea/Wasserij De Blinde): dat verzekeraar zijn standpunt dat hij de derde als nieuwe verzekerde zou hebben geweigerd, niet heeft gemotiveerd, is op zichzelf onvoldoende, bijkomende omstandigheden nodig - HR 5 oktober 2007, NJ 2007, 542 (NOWM/Van Ratingen qq): verzekeraar was voor de schade op de hoogte van de overgang van onderneming en geen sprake van verzwaring risico - HR 24 juni 2011, RvdW 2011, 789 (Amlin en DL/Outokompu): verzekeraar niet vooraf op hoogte van overgang, maar niet weersproken dat tijdige melding niet zou hebben geleid tot opzegging, geen sprake van verzwaring risico en de overige verplichtingen onder de verzekering (premiebetaling) waren voldaan 31

32 Onredelijk bezwarendheid Artikel 6:233 sub a BW: aard en overige inhoud overeenkomst, wijze waarop voorwaarden tot stand gekomen, wederzijds kenbare belangen van partijen en overige omstandigheden van het geval Partij die zich beroept op onredelijk bezwarendheid moet concrete feiten stellen en bewijzen Tav consumenten gelden vermoedens (zwarte en grijze lijst), zo wordt vervalclausule vermoed onredelijk bezwarend te zijn, tenzij gedrag verzekerde verval rechtvaardigt (artikel 6:237 sub h BW) 32

33 Onredelijk bezwarendheid Geldt alleen voor algemene voorwaarden, niet voor kernbedingen Kernbeding (artikel 6:231 sub a BW): beding dat kern prestatie weergeeft en duidelijk en begrijpelijk is geformuleerd Hoofdregel: primaire dekkingsbepalingen (omschrijving verzekerd belang en uitsluitingen) zijn kernbeding en secundaire dekkingsbepalingen (garantie/ vervalbeding) niet Of sprake is van een primaire dekkingsomschrijving of een garantieclausule dient in beginsel ook uitgelegd obv Haviltex-maatstaf (HR 8 juli 2011, RvdW 2011, 922, Reaal/ Van Nobelen). 33

34 Oneerlijk beding Artikel 3 Richtlijn oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten: evenwicht ten nadele van consument-verzekerde aanzienlijk verstoord? Niet van toepassing op kernbedingen Ambtshalve toetsing AOV, eenzijdige bepaling (mate van) arbeidsongeschiktheid: - Hof Arnhem-Leeuwarden 30 augustus 2016, ECLI:NL:GHARL:2016:6941 (vervolg op 2316) - Hof Amsterdam 34

35 Causaliteitstheorieën Hoe door verzekering geëist causaal verband aan te tonen? - Condicio sine qua non: noodzakelijke voorwaarde zonder welke schade niet zou zijn ontstaan, bodemvereiste - Artikel 6:98 BW: redelijke toerekening. niet van toepassing op contractuele verplichting uit verzekering (HR 8 juli 1993, NJ 1994, 210, Hogenboom/Unigarant en Geschillencommissie Financiële Dienstverlening 23 januari 2014, nr ) in verzekeringsrecht minder snelle toerekening dan in aansprakelijkheidsrecht 35

36 Causaliteitstheorieën Hoe door verzekering geëist causaal verband aan te tonen? - Leer van de adequate veroorzaking/adequatieleer: het redelijk te verwachten gevolg, voorzienbaarheid gevolg/schade Nadere uitwerking: i) causa proxima: naaste oorzaak, gebeurtenis die in tijd dichtst tegen schade aanligt ( onmiddellijk ) of ii) causa remota: verst verwijderde oorzaak - Leer van de dominant cause: effectief (dominant) schade veroorzaakt Zie nader A. Blom, Causaliteit in het verzekeringsrecht, Kluwer 2006 (H 6, 7 en 9.3) 36

37 Welke causaliteitstheorie is leidend? HR 8 juli 1993, NJ 1994, 210 (Hogenboom/Unigarant): de vraag of door verzekering geëist causaal verband aanwezig is, is afhankelijk van inhoud en strekking overeenkomst (schade/sommen) en, zo daarover geschil bestaat, op uitleg van die overeenkomst Verwijzing naar causa proxima vaak te herkennen aan woorden onmiddellijk of rechtstreeks (vgl. Hof Den Haag 4 september 2012, LJN BY8709, Europoint/Chubb). Maar bewoordingen niet doorslaggevend, slechts factor bij uitleg Zie HR 7 juni 1996, NJ 1996, 583 (INA Limited/ALM): immediate damage is schade die rechtstreekse gevolg is, niet noodzakelijk dat schade in tijd direct (onmiddellijk) volgt op gestelde oorzaak 37

38 Welke causaliteitstheorie is leidend? In polis geen aanknopingspunt dan in beginsel dominant cause? Ja: - Brouwer en Hendrikse onder verwijzing naar HR 23 april 1982, NJ 1982, 520 (Che Guavara) - Geschillencommissie Financiële Dienstverlening (Kifid) 25 april 2013, nr Rb Den Haag 15 mei 2013, ECLI:NL:RBDHA:2013:CA2385 Nee: - Franken: bij objectverzekering causa proxima of dominant cause, bij aansprakelijkheidsverzekering redelijke toerekening en bij persoonsverzekering ruime toerekening (aard belang) 38

39 Samenwerkende oorzaken Dominant cause dus geen gedeeltelijke dekking in verband met gedekte samenwerkende oorzaak als niet gedekte oorzaak bepalend? - Rb Rotterdam 4 november 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:8456 (kg hagelschade: storm bijgedragen aan hagelschadevorming, maar niet aan dakschade zelf) - Geschillencommissie Financiële Dienstverlening 19 februari 2016, nr (reeks opeenvolgende gebeurtenissen, niet onmiddellijke gevolg, te ver verwijderd verband en niet dominant cause) - Rb Den Haag 3 augustus 2016, ECLI:NL:RBDHA:2016:11283 (schade ook opgetreden als gedekte oorzaak geheel buiten beschouwing gelaten?) - Hof Amsterdam 16 december 2014, JA 2015/4 (binnen de keten van gebeurtenissen voldoende dominante oorzaak) 39

40 Verzekerde moet aantonen dat: Bewijs causaal verband - causaal verband tussen verzekerd evenement en schade (zie onder meer HR 31 oktober 1997, NJ 1998, 98, Oomen/Interpolis; Rb Rotterdam 21 januari 2009, RAV 2009, 51 en Hof Den Haag 7 oktober 2014, ECLI:NL:GHDHA:2014:3101) - geen causaal verband tussen oorzaak/schade en overtreden garantieverplichting Verzekeraar moet bewijzen dat: - causaal verband tussen schade en uitgesloten oorzaak - nadeel geleden door schending verplichting verzekerde (vgl. HR 7 maart 2014, NJ 2014, 333) Verzekeraar dus invloed op bewijslastverdeling tav causaal verband door te formuleren als uitsluiting respectievelijk garantie 40

41 Bewijs causaal verband Omkeringsregel in beginsel niet van toepassing (HR 27 oktober 2000, NJ 2001, 119, Amev/Sjors Meubel) Onzekerheid ten aanzien van schade-oorzaak komt voor rekening van partij die bewijslast/-risico Vaak bewijs door deskundigen 41

42 Beperkende werking redelijkheid en billijkheid Beroep op garantieclausule kan naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar zijn indien onvoldoende verband tussen het niet naleven van de in de clausule omschreven verplichtingen en het risico zoals zich dit heeft verwezenlijkt dan wel de omvang van de schade (HR 8 juli 2011, RvdW 2011, 922, Reaal/ Van Nobelen; HR 27 oktober 2000, NJ 2001, 120, Aegon/Bicak en HR 19 mei 1995, NJ 1995, 498) Bewijslast rust op verzekerde, maar verzekeraar moet wel gemotiveerd betwisten HR 22 mei 1992, NJ 1993, 381 (La Comtesse): niet vereist dat achterwege gelaten voorziening belangrijke oorzaak is, voldoende dat enig nut van mocht verwacht HR 27 oktober 2000, NJ 2001, 120 (Aegon/Bicak): achterwege laten van voorgeschreven voorziening moet in specifieke geval tot schade (kunnen) hebben geleid 42

43 Einde Vragen? 43