Jaarverslag Nederlandse Commissie voor Geodesie. NCG Nederlandse Commissie voor Geodesie

Transcriptie

1 Jaarverslag 2008 Nederlandse Commissie voor Geodesie NCG Nederlandse Commissie voor Geodesie Delft, september 2009

2 Jaarverslag 2008 Nederlandse Commissie voor Geodesie ISBN: Vormgeving en productie: Bureau Nederlandse Commissie voor Geodesie. Druk: Optima Grafische Communicatie, Rotterdam. Omslag: Uit de presentatie 'Bodembeweging in Nederland: de potentie van satellietwaarnemingen', prof.dr.ir. R.F.Hanssen (TU Delft). Illustratie: A. Smit, I. Lasa Epelde (TU Delft). Bureau van de Nederlandse Commissie voor Geodesie Jaffalaan 9, 2628 BX Delft Postbus 5030, 2600 GA Delft Tel.: Fax: info@ncg.knaw.nl Website: De NCG is een onderdeel van de KNAW (Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen).

3 Voorwoord De Nederlandse Commissie voor Geodesie (NCG) is het Nederlandse platform waar wetenschappers uit de geodesie en de geo-informatie een georganiseerd overleg voeren met de vooraanstaande vertegenwoordigers van de praktijk. De NCG bevordert de kwaliteit en de belangen van deze wetenschappen en zij zet zich in voor een optimale bijdrage aan de maatschappij. De Commissie kende in het verslagjaar vijf subcommissies, die elk werkzaam zijn op een van haar wetenschappelijke deelterreinen. De NCG is een onderdeel van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW). De Commissie heeft in haar vergadering op 12 juni 2008 het nieuwe Beleidsplan van de NCG vastgesteld. Met dit beleidsplan wil de NCG haar aandachtsgebied voor het komende decennium opnieuw vastleggen en haar activiteiten afstemmen met de andere overkoepelende organisaties in het veld van de geodesie en de geoinformatie in Nederland. Vanuit een wetenschappelijk perspectief heeft de NCG zes taken geformuleerd op het gebied de geodesie en de geo-informatie in Nederland: het coördineren en sturen van het fundamenteel en strategisch onderzoek; het vormen van een denktank; het geven van adviezen; de coördinatie van de internationale vertegenwoordigingen; het adviseren van het wetenschappelijk onderwijs en het bijdragen aan de instandhouding en het up-to-date houden van de geodetische infrastructuur in Nederland. Er wordt hierbij consequent gesproken over de geodesie en de geo-informatie en niet alleen over de geodesie. In het artikel 'Geodesy, a Space Odyssey' pleit prof.dr.ir. R.F. Hanssen (TU Delft) voor het gebruik van aardobservatietechnieken vanuit satellieten om processen op onze planeet waar te nemen, in het bijzonder significante bewegingen van het aardoppervlak. Nederland is een groot deltagebied, dat bestaat uit afzettingen van grote rivieren. Deze zachte ondergrond klinkt in en de natuurlijke bodemdaling is voor ons land zeer belangrijk om in de gaten te houden. In het jaarverslag wordt verslag gedaan van de activiteiten en werkzaamheden van de NCG, haar subcommissies en de in de NCG vertegenwoordigde diensten het Kadaster en de Dienst der Hydrografie wat betreft de geodesie en de geo-informatie. Prof.dr.ir M. Molenaar, Voorzitter NCG iii

4 iv

5 Nederlandse Commissie voor Geodesie De Nederlandse Commissie voor Geodesie (NCG) is een onderdeel van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW). De taken van de Nederlandse Commissie voor Geodesie zijn: Het coördineren en sturen van het fundamenteel en strategisch onderzoek in de geodesie en de geo-informatie in Nederland. Het vormen van een denktank voor de geodesie en de geo-informatie in Nederland. Het geven van adviezen over algemene beleidslijnen voor de geodesie en de geo-informatie rekening houdend met de maatschappelijke ontwikkelingen. Het coördineren van de vertegenwoordiging van Nederland in internationale wetenschappelijke organisaties op het gebied van de geodesie en de geo-informatie. Het adviseren van het hoger onderwijs in de geodesie en de geo-informatie vanuit een wetenschappelijk perspectief rekening houdend met de maatschappelijke behoeften. Het bijdragen aan de instandhouding en het up-to-date houden van de geodetische infrastructuur in Nederland. De Nederlandse Commissie voor Geodesie bestaat uit de Commissie, het Dagelijks Bestuur, subcommissies, eventueel ingestelde taakgroepen en het Bureau. De Commissie is het ontmoetingspunt voor verantwoordelijke personen op strategisch en beleidsniveau. Onder de Commissie functioneren subcommissies; zij zijn het ontmoetingspunt op uitvoerend of werkniveau. Subcommissies bestrijken deelterreinen van het totale aandachtsveld van de Commissie. Een taakgroep wordt ingesteld om binnen een gestelde termijn een specifieke taak uit te voeren. Het Bureau ondersteunt de werkzaamheden van de Commissie, het Dagelijks Bestuur, de subcommissies en de taakgroepen. De Nederlandse Commissie voor Geodesie geeft publicaties uit in de reeksen Publications on Geodesy en de Groene reeks. De Nederlandse Commissie voor Geodesie is de opvolger van de Rijkscommissie voor Geodesie ( ) en de Rijksommissie voor Graadmeting en Waterpassing ( ). Verdere informatie over de NCG: v

6

7 Inhoudsopgave Nederlandse Commissie voor Geodesie 1 De Commissie 1 Onderzoeksprojecten 4 Prof. Baardalezing 2008 en studiedag 8 Publicaties 10 Subcommissies 15 Subcommissie Geo-Informatie Infrastructuur 15 Subcommissie Geodetische Infrastructuur en Referentiesystemen 18 Subcommissie Mariene Geodesie 23 Subcommissie Ruimtelijke Basisgegevens 25 Subcommissie Bodembeweging en Zeespiegelvariatie 27 Diensten geodesie en geo-informatie 29 Kadaster 29 Dienst der Hydrografie 33 'Geodesy, a Space Odyssey' 41 Prof.dr.ir. R.F.Hanssen Bijlagen Samenstelling van de organen van de NCG Internationale betrekkingen Onderzoek Publicaties Bureau van de NCG Afkortingen 66 vii

8

9 Nederlandse Commissie voor Geodesie De Commissie Beleidsplan 2008 De Nederlandse Commissie voor Geodesie (NCG) heeft in haar vergadering op 12 juni 2008 het NCG Beleidsplan 2008 vastgesteld. Met dit beleidsplan wil de NCG haar aandachtsgebied voor het komende decennium opnieuw vastleggen en haar activiteiten afstemmen met de andere overkoepelende organisaties in het veld van de geodesie en de geo-informatie in Nederland. De basis voor het plan is een serie interviews gehouden met belangrijke partijen binnen het veld. De NCG beschrijft zich als het Nederlandse platform van wetenschappers uit de geodesie en de geoinformatie met een georganiseerde band met de praktijk; zij bevordert de kwaliteit en de belangen van deze wetenschappen en zij zet zich in voor een optimale bijdrage aan de maatschappij. Vanuit een wetenschappelijk perspectief staat de NCG voor de zes hieronder genoemde taken: Het coördineren en sturen van het fundamenteel en strategisch onderzoek in de geodesie en de geo-informatie in Nederland. Het vormen van een denktank voor de ontwikkeling van de geodesie en de geoinformatie in Nederland. Het geven van adviezen over algemene beleidslijnen voor de geodesie en de geo-informatie, rekening houdend met de maatschappelijke ontwikkelingen. De coördinatie van de internationale vertegenwoordiging van Nederland wat betreft wetenschap en onderzoek in de geodesie en geo-informatie. Het adviseren van het wetenschappelijk onderwijs in de geodesie en de geoinformatie vanuit een wetenschappelijk perspectief rekeninghoudend met de maatschappelijke behoeften. Het bijdragen aan de instandhouding en het up-to-date houden van de geodetische infrastructuur in Nederland. Er wordt consequent gesproken over de geodesie en de geo-informatie en niet alleen over de geodesie. Hieronder wordt nu verstaan de inwinning, de verwerking en de distributie van ruimtelijke informatie, de analyse van de onderlinge geometrische relaties en de presentatie daarvan. Daartoe behoren de plaatsbepaling, de remote sensing, de rekentechnieken met grote vector- en rasterbestanden, de kwaliteitsbepaling van de ligging en de geometrische relaties, de kennis van structuren van databestanden en de navigatie. 1

10 Met de in het beleidsplan geformuleerde acties is een start gemaakt. De relatie met het bedrijfsleven is organisatorisch vormgegeven door onder andere het lidmaatschap van de Commissie van mr.ir. J.C. Anneveld (algemeen directeur van Fugro- Inpark B.V.) namens GeoBusiness Nederland, de branchevereniging van bedrijven uit de geo-informatiesector. Ten behoeve van de borging van de kennis van de geodetische infrastructuur is het 'Onderzoek naar de ontwikkelingsrichting van de geodetische infrastructuur in Nederland' gestart. Hiervoor zijn interviews gehouden met de organisaties die in België, Duitsland en Engeland verantwoordelijk zijn voor de geodetische infrastructuur. De mogelijkheden van de NCG als denktank, het doen van scenariostudies en het vergroten van de zichtbaarheid van de NCG zijn besproken. INSPIRE Op 15 mei 2007 is de richtlijn INSPIRE van de Europese Gemeenschap in werking getreden. Het doel van de richtlijn is een wettelijk kader te creëren voor de oprichting en de werking van een infrastructuur voor ruimtelijke informatie in Europa ter ondersteuning van het communautaire milieubeleid. In de notitie INSPIRE ( ), geschreven door prof.mr. J.W.J. Besemer en prof.dr.ir. P.J.M. van Oosterom ter informatie van de Commissie en de NCG, worden de inhoud, de uitwerking, de Europese uitvoeringsregelgeving van INSPIRE en de nationale wetgeving hiervoor besproken. De Commissie stelt aan het GI-Beraad, het ambtelijke adviescollege voor geo-informatie in Nederland, voor om de NCG een rol te laten spelen in INSPIRE, waarbij het GI-Beraad de NCG kan gebruiken als wetenschappelijk adviesorgaan. Van cartografie naar 'geovisual analytics' Op de Commissievergadering van 12 juni 2008 heeft prof.dr. M.J. Kraak aan de hand van een aantal voorbeelden een presentatie gehouden over recente ontwikkelingen in de cartografie. De rol van de computer in de cartografie is geschetst en de 2 Voorbeeld van het visualiseren van ruimte en tijd, M.J. Kraak.

11 invloed van aanpalende vakken. Er is een spanningsveld te constateren tussen een abstracte kaart en de mogelijkheid om met allerlei sensoren en andere meettechnieken de werkelijkheid realistischer weer te geven. Hierbij moet de vraag gesteld worden welk deel van de werkelijkheid men wil gaan afbeelden. De laatste jaren is er een enorme toename aan beschikbare data en aan diversiteit van data. De kaart neemt steeds meer in kracht toe, omdat hij interactief wordt. Bodembeweging in Nederland Prof.dr.ir. R.F.Hanssen heeft tijdens de Commissievergadering op 16 december 2008 een presentatie gehouden met de titel 'Bodembeweging in Nederland: de potentie van satellietwaarnemingen'. Aan de orde zijn gekomen de technische uitdagingen van monitoring van bodembeweging en nieuwe meetmethoden. Recente praktijkvoorbeelden van metingen in Groningen, Friesland, de Hondsbossche Zeewering, Zuid-Limburg, de Randstad en het Groene Hart zijn getoond. Geconcludeerd is dat het meten van bodembeweging met nieuwe satellietmethoden de bestaande methoden aanvullen, kan leiden tot efficiencywinst en tot identificatie van niet-voorziene effecten. Verder onderzoek en ontwikkeling zijn nodig, maar de grootste bottleneck bij het meten van bodembeweging ligt bij de overheid door versnipperde verantwoordelijkheden, gebrek aan verantwoordelijkheid en borging van expertise. Het kennisniveau is relatief laag en een 'Handboek bodembeweging meten' is nodig. Leden De Nederlandse Commissie voor Geodesie heeft tijdens haar vergadering op 12 juni 2008 drie nieuwe leden benoemd: mw. G. Harteveld, hoofdingenieur-directeur van de Rijkswaterstaat Data-ICT- Dienst, als opvolgster van drs. N. Parlevliet; mr.ir. J.C. Anneveld, algemeen directeur van Fugro-Inpark B.V., namens de branchevereniging GeoBusiness Nederland; Schematische voorstelling van het meten van bodembeweging met satellieten, uit de presentatie van R.F. Hanssen. 3

12 prof.dr.ir. R.F. Hanssen, hoogleraar radar remote sensing, geodesie en aardobservatie aan de TU Delft, tevens voorzitter van de Subcommissie Bodembeweging en Zeespiegelvariatie. Historische instrumenten In overleg met het bestuur van de KNAW is een overeenkomst getekend voor de overdacht van 25 historische geodetische instrumenten aan het Techniek Museum Delft van de TU Delft. Het gaat onder meer om theodolieten die gebruikt zijn voor de Rijksdriehoeksmetingen uitgevoerd door de Rijkscommissie voor Graadmeting en Waterpassing in de periode , waaronder een theodoliet van Wanschaff met een randdiameter van 35 cm. Verder zijn er waterpasinstrumenten overgedragen en het beroemde slingerapparaat van prof.dr.ir. F.A. Vening Meinesz ( ). De instrumenten worden hiermee toegevoegd aan de collectie van historische geodetische instrumenten van de TU Delft, die in museum van het gebouw van de voormalige faculteit Geodesie van de TU Delft waren opgesteld. Onderzoeksprojecten De Nederlandse Commissie voor Geodesie stimuleert en coördineert fundamenteel en strategisch onderzoek op het gebied van de geodesie en de geo-informatie in Nederland. De NCG voert in samenwerking met partners onderzoek uit dat zij van belang acht voor de ontwikkeling van de geodesie en de geo-informatie. De activiteiten en de resultaten van de lopende onderzoeksprojecten zijn hieronder weergegeven. Een overzicht met gegevens over de onderzoeksprojecten is opgenomen in Bijlage 3 Onderzoek. Nauwkeuriger bewaken van vaargeuldiepten in drukke scheepvaartroutes Om een veilige doorgang van de scheepvaart te garanderen moeten regelmatig de waterdieptes bepaald worden. Tegenwoordig wordt hiervoor gebruik gemaakt van geavanceerde sonarsystemen zoals de multibeam echosounder (MBES). Dit instrument is in staat de diepte langs een brede strook, aangeduid met de term 'swathe', onder het schip te meten. Op die manier kan men een groot gebied met relatief weinig moeite in kaart brengen. MBES-metingen bestaan uit looptijden. Om hieruit de waterdieptes te bepalen is kennis van het geluidssnelheidsprofiel nodig. Over het algemeen wordt uit het oogpunt van tijdsbesparing maar een beperkt aantal geluidssnelheidsprofielen gemeten tijdens de MBES-metingen. In gebieden waarbij het geluidssnelheidsprofiel sterk fluctueert (in plaats en/of tijd) kan dit problemen opleveren, omdat het geluidssnelheidsprofiel niet op ieder moment voldoende bekend is voor een betrouwbare bepaling van de waterdieptes uit de looptijden. De twee figuren op pagina 5 geven een voorbeeld van een dergelijke situatie. De linker figuur toont een typische opzet van een MBES-meetcampagne, waarbij de metingen zó worden uitgevoerd dat de swathes elkaar gedeeltelijk overlappen. De rechter figuur geeft langs een door- 4

13 Links: Typische configuratie van een MBES-meetcampagne. De pijlen geven de vaarrichting van het schip aan. De opeenvolgende swathes zijn weergegeven in grijstinten. Rechts: Resultaat van MBES-metingen waarbij het geluidssnelheidsprofiel onvoldoende bekend is voor een betrouwbare omzetting van looptijden in waterdieptes. snede de waterdieptes per swathe, zoals bepaald uit de looptijden voor een situatie waarin de geluidssnelheden onvoldoende nauwkeurig bekend zijn. De verschillen in waterdieptes op de overlappende delen van de swathes zijn duidelijk zichtbaar. Tot nu toe konden deze fouten alleen maar tegengegaan worden door het opvoeren van het aantal geluidssnelheidsprofielmetingen, een kostbare en tijdrovende aanpak. Het hier beschreven onderzoek was erop gericht een methode te ontwikkelen waarbij de effecten zoals getoond in de rechter figuur geëlimineerd worden, zonder dat extra metingen van het geluidssnelheidsprofiel nodig zijn. Hiertoe schat de methode het instantane geluidssnelheidsprofiel uit de MBES-metingen zelf, waarbij optimaal gebruik gemaakt wordt van de overlap van de swathes. De methode zoekt naar die geluidssnelheidsprofielen die de verschillen in waterdieptes tussen overlappende delen van de swathes minimaliseren. Deze verschillen immers kunnen niet werkelijk optreden en worden veroorzaakt door fouten in het geluidssnelheidsprofiel. De methode is toegepast op zowel gesimuleerde data, als op MBES-data zoals opgenomen gedurende een standaard MBES-meetcampagne. In beide gevallen bleek de voorgestelde aanpak in staat fouten, zoals getoond in de rechter figuur boven, te elimineren. De figuren op pagina 6 tonen een voorbeeld van de toepassing van de ontwikkelde methode op gesimuleerde data. De donkere lijnen in de bovenste figuur geven de waterdieptes zoals bepaald uit looptijden voor 'verkeerde' geluidssnelheidsprofielen. De zwarte lijn in de figuur onder geeft de waterdieptes verkregen door toepassing van de ontwikkelde methode. De verkregen waterdieptes vallen bijna volledig samen met de echte waterdieptes. De resultaten van deze en andere simulaties zijn gedocumenteerd in [1] en [2] en illustreren de potentie van de methode. 5

14 De werkelijke bodem is aangegeven als het grijze vlak. De donkere lijnen geven de corresponderende waterdieptes zoals bepaald uit MBES-metingen waarbij het geluidssnelheidprofiel onvoldoende bekend is. De waterdieptes zoals bepaald door toepassing van de voorgestelde methode (in zwart). Als vervolg op de simulaties is de methode toegepast op MBES-data opgenomen in de Maasgeul. De data zijn opgenomen tijdens een reguliere MBES-meetcampagne, waarbij één geluidssnelheidsprofiel is gemeten en een continue meting werd verricht van geluidssnelheden bij de MBES. De figuur op pagina 7 links toont de waterdieptes zoals verkregen uit de MBESmetingen, waarbij alle metingen van de geluidssnelheden zijn gebruikt in de omzetting van looptijden naar waterdieptes. Duidelijk zichtbaar is een strepenpatroon over het hele meetgebied dat parallel loopt aan de vaarrichting. De rechter figuur toont de waterdieptes zoals verkregen na toepassing van de methode. Het is duidelijk dat het strepenpatroon dat veroorzaakt werd door onvoldoende informatie over de waterkolom geëlimineerd is. In [3] wordt deze analyse in meer detail beschreven. Geconcludeerd kan worden dat met de methode zoals ontwikkeld in dit onderzoek, de mogelijkheden om in complexe dynamische gebieden de diepte met grote nauwkeurigheid te meten sterk vergroot zijn. Dat is van belang voor Nederlandse [1] Mirjam Snellen, Kerstin Siemes, Dick G. Simons, A model-based method for reducing the sound speed induced errors in multi beam echo sounder bathymetric measurements, in de proceedings van de Oceans Conference, Bremen, Germany, mei [2] Mirjam Snellen, Kerstin Siemes, Dick G. Simons, An efficient method for reducing the sound speed induced errors in multi beam echo sounder bathymetric measurements, in de proceedings van de Underwater Acoustic Conference, Nafplion, Greece, juni [3] Mirjam Snellen, Kerstin Siemes and Dick G. Simons, Compensating MBES errors through simultaneous estimation of bathymetry and water column sound speed, ingediend bij IEEE Journal of Oceanic Engineering. 6

15 Links: Waterdieptes bepaald uit de MBES-metingen waarbij alle metingen aan de geluidssnelheden gebruikt zijn voor de omzetting van de looptijden naar waterdieptes. Rechts: Waterdieptes bepaald na toepassing van de ontwikkelde methode. overheidsdiensten die actief zijn op het gebied van de mariene geodesie, zoals Rijkswaterstaat en de Dienst der Hydrografie. Het onderzoek is uitgevoerd in de leerstoel Acoustic Remote Sensing (ACRS) van de faculteit Luchtvaart- en Ruimtevaarttechniek van de TU Delft onder leiding van mw. dr.ir. M. Snellen (ACRS) en prof.dr. D.G. Simons (ACRS). Het onderzoek heeft plaatsgevonden in de periode december 2005 tot mei 2009 en werd ondersteund door de Subcommissie Mariene Geodesie van de NCG. De NCG, de TU Delft (Speerpunt Water) en de Rijkswaterstaat Data-ICT-Dienst hebben uitvoering van het onderzoek financieel mogelijk gemaakt. De gelijktijdige verbetering van het gemiddeld zeeniveau (Mean Sea Level) en de mariene geoïde Met het onderzoek wordt gestreefd naar de bepaling van het gemiddeld zeeniveau (Mean Sea Level; middenstandsvlak) en de mariene geoïde in de Nederlandse kustzone met hoge nauwkeurigheid en ruimtelijk scheidend vermogen. Het verschil tussen beide vlakken geeft inzicht in oceaanstromingen en wordt de gemiddelde dynamische zeetopografie genoemd. De geoïde wordt geschat uit marien-, vliegtuig- en satelliet-gravimetrische waarnemingen die beschikbaar zijn gesteld door verschillende landen rond de Noordzee. Het gemiddeld zeeniveau kan worden afgeleid uit radaraltimetriewaarnemingen en tijdreeksen gemeten op de getijdestations. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van de data die zijn opgeslagen in het Radar Altimeter Database System (RADS). Deze database bevat data van alle radaraltimetriemissies, die op de conventionele manier verwerkt zijn. De laatste jaren zijn verschillende onderzoeksgroepen in de wereld bezig met het opnieuw processen van alle data. De eerste resultaten laten zien dat dit zogeheten 'retracken' meer bruikbare data in de kustgebieden oplevert. Aangezien voor de kustgebieden weinig waarnemingen beschikbaar zijn, worden de data uit RADS, indien beschikbaar, vervangen door deze geretrackte datasets. Hiervoor 7

16 Wanneer de nieuwe geoïde beschikbaar is, kan getijdereductie worden uitgevoerd met behulp van GPS. is een samenwerking aangegaan met prof. P.A.M. Berry van de Montfort University (Leicester), die de data levert in ruil voor een vergelijking van deze data met de data opgeslagen in RADS. Van deze analyse zijn de eerste resultaten inmiddels beschikbaar. Omdat het grootste deel van het signaal in de radaraltimetriewaarnemingen van de geoïde afkomstig is en de ruimtelijke resolutie van deze dataset heel hoog is, worden deze data ook gebruikt voor de schatting van de geoïde. Om te corrigeren voor de gemiddelde dynamische zeetopografie worden in de praktijk verschillende methodes gebruikt. De wens is om voor de aanpak gebruik te maken van het Dutch Continental Shelf Model, dat gebruikt wordt voor de modellering van getij en stormvloed in de Noordzee. Hiervoor wordt samengewerkt met Deltares, dat eveneens belang heeft bij dit onderzoek, omdat dit meer inzicht geeft in het referentievlak van het model van Deltares. Omdat bepaalde effecten nog niet worden meegemodelleerd, moet het model, voordat het gebruikt kan worden, eerst worden uitgebreid. Het promotieonderzoek is op 1 november 2007 gestart en wordt uitgevoerd door ir. D.C. Slobbe onder leiding van prof.dr. R. Klees (sectie Fysische en Ruimtegeodesie, TU Delft). Het onderzoek wordt financieel ondersteund door het Water Research Centre Delft en de NCG op initiatief van de Subcommissies Mariene Geodesie en Geodetische Infrastructuur en Referentiesystemen. Prof. Baardalezing 2008 en studiedag Prof. Baardalezing 2008 De NCG heeft in 2004 ter gelegenheid van haar 125-jarig bestaan de Prof. Baardalezing ingesteld. Sinds 2006 wordt de tweejaarlijkse lezing gehouden tijdens het symposium van de vereniging Geo-Informatie Nederland (GIN). De NCG en GIN hebben deze samenwerking in het verslagjaar geformaliseerd. 8

17 De Prof. Baardalezing 2008 is op 27 november gehouden door prof. L. Van Gool tijdens het GIN/RGI-symposium (RGI: het innovatieprogramma Ruimte voor Geo- Informatie) in theater Orpheus in Apeldoorn. Prof. Van Gool is hoogleraar aan de KU Leuven en de ETH Zurich, waar hij twee vooraanstaande onderzoeksgroepen op het gebied van de 'computer vision' leidt. Hij verricht daar onderzoek op het gebied van 3D-modellering uit beelden en van 'augmented reality'. Er is een snel groeiende interesse in 3D-modellering van steden, zowel van bestaande als van niet meer bestaande steden. In de lezing zijn recente methoden besproken, die bedoeld zijn om de enorme 3D-modelleringsoperaties te ondersteunen. Verschillende aspecten zijn nader toegelicht, afhankelijk van of de focus ligt op de precisie van 3D-metingen (zoals in digitale 'surveying') of op de realiteit van de visualisatie. Ook is aandacht besteed aan de schaalbaarheid van data voor de verschillende toepassingen. Als voorbeeld van modellering van oude steden is het 'Rome Reborn 2.0 project' getoond. Studiemiddag 'Core Spatial Data' De Subcommissie Ruimtelijke Basisgegevens van de NCG heeft op 18 december 2008 in samenwerking met de sectie GIS-technologie van de TU Delft de studiemiddag 'Core Spatial Data' georganiseerd in het Aula Congrescentrum van de TU Delft. Tijdens de studiemiddag is het onderzoeksplan van de Subcommissie gepresenteerd door ir. L. Heres (Rijkswaterstaat Data-ICT-Dienst) en zijn in vijf presentaties recente ontwikkelingen op het gebied van ruimtelijke basisgegevens getoond. Mw. dr. J.E. Stoter (ITC) schetste de mogelijke ontwikkeling naar één sectormodel en één Basisregistratie Topografie. Ing. S.J. Flos (SJF Projects & Support) toonde de (on)mogelijkheden van digitale hoogtedata als ruimtelijke basisgegevens aan de hand van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). Dr.ir. F.A. van den Heuvel (CycloMedia) presenteerde de mogelijkheden van de beelddatabases op basis van luchtfoto's en 360º sferische panoramafoto's van CycloMedia. Prof.dr. J.A. Zevenbergen (TU Delft), dr.ir. H.T. Uitermark (Kadaster, ITC) en ir. C.H.J. Lemmen (Kadaster, ITC) toonden aan dat kadastrale informatie meer is dan alleen basisge- Camera System Camera Control De belangrijkste componenten van CycloMedia's mobile mapping voertuig. Display Positioning System DMI: 2x 9

18 gevens. Ir. R.J.G.A. Kroon, directeur van Geodelta B.V., besprak de rollen van de overheid en de professionele private marktpartijen bij de inwinning, het beheer en het gebruik van ruimtelijke basisgegevens. Publicaties De NCG geeft publicaties uit met resultaten van onderzoek, studiedagen en symposia op het gebied van de geodesie en de geo-informatie in de serie 'Publications on Geodesy' ('Gele serie', Engels) en in de 'Groene serie' (Nederlands en Engels). Een overzicht van de in 2008 door de NCG uitgegeven publicaties is opgenomen in Bijlage 4 Publicaties. Alle publicaties van beide series en alle jaarverslagen van de NCG en haar voorgangers sinds 1879 zijn als pdf-file beschikbaar op de website van de NCG ( en kunnen gratis gedownload worden. 3D Topography. A Simplicial Complex-based Solution in a Spatial DBMS Het proefschrift 3D Topography. A Simplicial Complex-based Solution in a Spatial DBMS van dr.ir. F. Penninga (TU Delft) beschrijft een nieuwe topologische aanpak van datamodellering die uitgaat van tetraëdernetwerken. Operatoren en definities uit de simpliciale homologie worden toegepast in het definiëren en het bewerken van deze structuur van tetraëders. De simpliciale homologie biedt een solide wiskundige onderbouwing van de datastructuur, volledige controle over de oriëntatie van simplexen en maakt het mogelijk om grote delen van de datastructuur af te leiden in plaats van expliciet op te slaan. Databasefunctionaliteit zoals het gebruik van views, functies en functiegebaseerde indexen worden toegepast om het potentieel van de datastructuur te realiseren. Een experimentele implementatie is ontwikkeld en tests met verschillende datasets tonen aan, dat de heersende opvatting dat tetraëders meer opslagruimte vergen dan polyeders achterhaald is. De vereiste opslagruimte voor 3D-objecten in getetraëdriseerde vorm (het modelleren van tussenliggende ruimtes niet meegerekend) en voor 3D-objecten in polyederformaat, liggen in dezelfde orde van grootte. De campus van de TU Delft gezien vanuit het zuidwesten gemodelleerd met tetraëders. F. Penninga. 10

19 Functional and stochastic modelling of satellite gravity data Dr.ir. J.P. van Loon (TU Delft) heeft in zijn proefschrift Functional and stochastic modelling of satellite gravity data een aantal vragen onderzocht en beantwoord op het gebied van de verwerking van zwaartekrachtsdata. Het zwaartekrachtsveld van de aarde wordt bepaald door de verdeling van haar massa en heeft tot gevolg dat het zeeoppervlak in rust afwijkingen (geoïdehoogten) vertoont tot wel 100 meter ten opzichte van een referentie-ellipsoïde. Veranderingen in het zwaartekrachtsveld geven zo informatie over het smelten van de poolkappen, de hydrologische cyclus en de massaveranderingen in het binnenste van de aarde. Bovendien is het zwaartekrachtsveld essentieel in de bepaling van de fysische (orthometrische) hoogte en de definiëring van het zeeoppervlak in rust. Het zwaartekrachtsveld is een harmonisch veld en kan uitgedrukt worden in een model van sferischharmonische coëfficiënten. Een verhoging van het aantal coëfficiënten leidt tot een verbetering van de resolutie. Zo zijn er voor een resolutie van 111 kilometer meer dan coëfficiënten nodig. Traditionele technieken voor de bepaling van het zwaartekrachtsveld zijn zwaartekrachtmetingen op land, mariene metingen en vliegtuiggravimetrie. Sinds het begin van het ruimtetijdperk (1957) worden ook afstandsmetingen naar satellieten uitgevoerd, evenals altimetriemetingen van het zeeoppervlak. Met de lancering van de satellietmissies CHAMP (2000; Challenging Minisatellite Payload), GRACE (2002; Gravity Recovery and Climate Experiment) en de GOCE-missie (2009; Gravity field and steady-state Ocean Circulation Explorer) komen vele miljoenen metingen beschikbaar, die ervoor zorgen (en al hebben gezorgd) dat het zwaartekrachtsveld met enkele ordes beter bepaald kan worden. De waarnemingen van de GRACE-missie maken het bovendien mogelijk om voor het eerst op een maandelijkse basis de massaveranderingen in de bovenste laag van de aarde te berekenen. Deze massaverplaatsingen zijn voornamelijk toe te schrijven aan hydrologie, postglaciale opheffing en het smelten van de poolkappen. De combinatie van verschillende waarnemingsgroepen (satellietmetingen en terrestrische metingen) levert een aantal onderzoeksvragen op. Hoe om te gaan met de systematische effecten per data set? Hoe moeten de verschillende waarnemingsgroepen gewogen worden? Hoe kan de invloed van blunders zo veel mogelijk beperkt worden? Global gravity field recovery from satellite-to-satellite tracking data with the acceleration approach Het proefschrift Global gravity field recovery from satellite-to-satellite tracking data with the acceleration approach van dr. Xianglin Liu (TU Delft) richt zich op de ontwikkeling van nieuwe technieken voor de bepaling van het mondiale zwaartekrachtsveld met behulp van de hoog-laag (hl) en laag-laag (ll) satellietnaar-satellietmetingen (SST). Er zijn een aantal benaderingen voor mondiale zwaartekrachtsveldbepaling bekend uit de literatuur, zoals de variationele vergelijkingenmethode, de korteboogmethode, de energiebalansmethode en de versnellingenmethode. De focus van het proefschrift is de versnellingenmethode met als doel de vervaardiging van kwalitatief hoogwaardige mondiale zwaartekrachtsveldmodellen met behulp van reële data van de CHAMP- en GRACE-satellietmissies. 11

20 De satellietmissies CHAMP, GRACE en GOCE. Het eerste deel het onderzoek is gewijd aan het verbeteren van de methode voor de verwerking van CHAMP-hl-SST-gegevens. In het tweede deel van het onderzoek wordt de methode van de verwerking van CHAMP-hl-SST-gegevens uitgebreid voor het geval van GRACE-hl-SST-data, met inbegrip van de GRACE-kinematische basislijnen. In het derde deel van het onderzoek zijn twee innovatieve methoden ontwikkeld voor zwaartekrachtsveldmodellering met behulp van GRACE-ll-SSTgegevens, namelijk de zogenaamde 3-punts Range Rate Combination (3RRC) methode en de 3-punts Range Combination (3RC) methode, als uitbreiding op de klassieke versnellingenmethode. Ten slotte is de 3RC-methode toegepast voor het stelselmatig verwerken van reële GRACE-gegevens. Sensor Web Enablement Geo-informatie in brede zin omvat ook resultaten van waarnemingen die op geogerefereerde locaties zijn uitgevoerd. Sensors spelen daarin in toenemende mate een rol. Nog ongekende mogelijkheden gaan volgen uit het feit dat sensors ook direct via het internet vindbaar en bruikbaar gemaakt kunnen worden. Om deze mogelijkheden beter in beeld te brengen en te krijgen heeft de Subcommissie Geo- Informatie Modellen van de NCG op 1 februari 2007 een seminar georganiseerd over de ontwikkeling en de toepassing van 'Sensor Web Enablement'. De publicatie Sensor Web Enablement, waarvan dr. M.J.M. Grothe (Rijkswaterstaat Data-ICT Dienst) en ir. J. Kooijman (TNO Bouw en Ondergrond) de editors zijn, bevat de uitgeschreven presentaties van de studiedag. De artikelen geven de toekomstige mogelijkheden weer van de positie en de waarde van sensors en de sensortechnologie, het ontwerp voor het verwerken van sensordata, de ins en outs van sensorstandaarden voor Sensor Web Enablement en laten testen en toepassingen zien. Assessment and socio-economic aspects of geographic information infrastructures De publicatie Assessment and socio-economic aspects of geographic information infrastructures bevat de uitgeschreven presentaties van de 'Workshop on Assessment and Socio-economic Aspects of Spatial Data Infrastructures' gehouden op 11 april 2008 in Delft. Editor van de publicatie is dr.ir. B. van Loenen (TU Delft). 12

21 Bij de ontwikkeling van geo-informatie infrastructuren (GII) en in het bijzonder het onderzoek, wordt steeds meer aandacht besteed aan sociaaleconomische aspecten. Werd eerst de technische dimensie van GII als het meest relevant beschouwd, nu wordt algemeen ingezien dat ook de niet-technische aspecten beschouwd en begrepen moeten worden om de ontwikkeling van GII te bevorderen. Er is zelfs een trend waar te nemen naar een niet-technische focus van GII-strategieën. De sociaaleconomische kant van GII trekt ook de aandacht van de onderzoeksgemeenschap. Op het gebied van assesment van GII is er al een netwerk van wetenschappers werkzaam, terwijl op andere sociaaleconomische aspecten dergelijk netwerken in ontwikkeling zijn. Een manier om het netwerk uit te breiden, is het verspreiden van ideeën en onderzoeksresultaten. De publicatie van de presentaties van de workshop draagt bij aan dit doel. De artikelen geven de verscheidenheid weer van sociaaleconomische aspecten van GII, in het bijzonder de theorie van assessment, toepassingen van GII assessment, GII en egovernment, sociologie en privacy. 13

22 14

23 Subcommissies De Nederlandse Commissie voor Geodesie heeft subcommissies ingesteld om een bepaald deelterrein van haar wetenschappelijk aandachtsveld te behartigen. Een subcommissie heeft een structureel karakter en kan onderzoeksprojecten initiëren en begeleiden. Het is de bedoeling dat de interdisciplinaire relaties gegroepeerd naar de aandachtsvelden van de geodesie en de geo-informatie in de subcommissies gestalte krijgen. In het verslagjaar telde de NCG de Subcommissies Geo-Informatie Infrastructuur, Geodetische Infrastructuur en Referentiesystemen, Mariene Geodesie, Ruimtelijke Basisgegevens en Bodembeweging en Zeespiegelvariatie. De samenstellingen van de subcommissies staan vermeld in Bijlage 1. Subcommissie Geo-Informatie Infrastructuur Totstandkoming van de Subcommissie De Subcommissie is in 2008 van start gegaan. In het voorgaande jaar is de Subcommissie Ruimtelijke Basisgegevens opgericht en is afgesproken dat de Subcommissie Geo-Informatie Modellen wordt omgezet in de Subcommissie Geo-Informatie Infrastructuur. Aspecten van datamodellering zijn bij het aandachtsgebied van de Subcommissie Ruimtelijke Basisgegevens ondergebracht. Om haar werkveld te bepalen is de nieuwe Subcommissie begonnen met het definiëren van haar missie en taken. Daarop volgend is ook de samenstelling van de Subcommissie in beschouwing genomen. De missie van de Subcommissie is het bijdragen aan de lange termijn ontwikkeling van de geo-informatie infrastructuur. De thema's van de Subcommissie sluiten daarop aan: 1. De definitie en de beschrijving van de geo-informatie infrastructuur. 2. De monitoring van het gebruik en de ontwikkeling van de geo-informatie infrastructuur. 3. Het scannen van technologische en wetenschappelijke trends en het inschatten van de waarde hiervan voor de geo-informatie infrastructuur. 4. Het uitvoeren en initiëren van onderzoek op het gebied van de geo-informatie infrastructuur (onder andere naar technologie, standaarden, ontsluiting, beleid, organisatie, marktvraag, kwaliteit (services en informatie) en gebruik). 5. Informatie van inhoudelijke ontwikkelingen voor de geo-informatie infrastructuur (o.a. semantiek). 6. Vraaggestuurde geo-informatie infrastructuur en ontwikkeling. 7. Randvoorwaarden voor de ontwikkeling van de geo-informatie infrastructuur. 8. Gebruikers van de geo-informatie infrastructuur. 9. Het aflopen van het innovatieprogramma Ruimte voor Geo-Informatie. 15

24 Ontwikkelingen in het werkveld Ontwikkelingen op het gebied van wetgeving, organisatie, standaardisatie en andere ontwikkelingen ten behoeve van betere gebruiksmogelijkheden van geoinformatie zetten zich ook in 2008 voort. Het meest van betekenis voor het verdere gebruik en de ontwikkeling van de geo-informatie infrastructuur in Nederland waren in dit opzicht: Het aanbieden aan de Tweede Kamer van de visie van het ministerie van VROM op de basisvoorziening voor de geo-informatie infrastructuur in de vorm van GIDEON (Geografische Informatie en Dienstverlening ten behoeve van de E-Overheid in Nederland). Het tekenen van de 'Memorandum of Understanding' tussen Geonovum en Geo- Business Nederland. De start in GeoBusiness Nederland van de Commissies Geo Informatie Infrastructuur, Markt en Overheid, Onderwijs en Arbeidsmarkt, en Innovatie. De start van de Stichting Arbeidsmarkt Geo. Het Toegangspoort geo-services van Geonovum opende zijn site om daarmee toegang te geven tot de metadata van digitale kaarten van partijen die hun kaarten langs deze weg benaderbaar willen maken. De Nederlandse INSPIRE-wet (Infrastructure for Spatial Information in Europe) is aan de Tweede Kamer aangeboden. Prof.mr. J.W.J. Besemer (TU Delft) en prof. dr.ir. P.J.M. van Oosterom (TU Delft) schreven voor de NCG een notitie over INSPIRE. Begin september 2008 hebben de directeuren van het samenwerkingsinitiatief PDOK (Publieke Dienstverlening Op de Kaart) ingestemd met de opdrachtverlening voor de kwartiermakersfase. De voorbereidingsfase, resulterend in een projectvoorstel inclusief business case, is hiermee afgerond. Het plan voor PDOK is vervolgens ingediend bij het Programma Vernieuwing Rijksdienst. Het van start gaan van de Thematische Werkgroepen voor de Annex 1 Thema's van de INSPIRE-richtlijn. Een drietal vergaderingen van de Subcommissie De Subcommissie vergaderde driemaal in het verslagjaar. Veel aandacht is besteed aan de formulering van de missie, de taken en de samenstelling van de Subcommissie met als centraal aandachtsgebied de geo-informatie infrastructuur. Ook zijn inhoudelijke thema's binnen het missiegebied van de Subcommissie besproken: GIDEON; hierop werd commentaar geleverd; het vervolg van Ruimte voor Geo-Informatie; het beleidsplan van de NCG waarin veel aandacht besteedt is aan geo-informatie. Naast de voortgaande zaken van de Subcommissie is ook aandacht besteed aan de activiteiten van de gastheer van vergaderlocaties of aan andere specifieke onderwerpen. Zo is aan de hand van presentaties van de leden aan de orde gekomen: 16

25 Visualisatie van het historische landschap op basis van historisch kaarten. Project 'The Cultural Landscape Explorer', Instituut voor Informatica en Informatiekunde, Universiteit Utrecht 'Onderzoek van Informatica en Informatiekunde' aan de Universiteit Utrecht; 'Kadasterbeelden in Kaart' bij het Kadaster. Uitvoering onderzoek Gerelateerd aan het missiegebied van de Subcommissie is dr.ir F. Penninga gepromoveerd op zijn proefschrift 3D Topography. A Simplicial Complex-based Solution in a Spatial DBMS. Het proefschrift is uitgegeven bij de NCG. Een tweetal ontwikkelingen verdienen een iets uitgebreidere behandeling. Het programma Ruimte voor Geo-Informatie De projecten in dit programma zijn in het verslagjaar afgerond. Vaak zijn daarvoor slotbijeenkomsten georganiseerd. Wat betreft projecten op het gebied van geoinformatie infrastructuren gaven de projecten 'Geoloketten' (RGI-006) en 'Geo- Informatie Management voor Civieltechnische Infrastructurele Werken' (RGI-029) een slotpresentatie op de door deze projecten georganiseerde slotconferentie 'De Trein rijdt!'. In het verlengde van het project 'Sensors als databronnen aan de geoinformatie infrastructuur' is het internationaal seminar 'Sensing a changing World' georganiseerd. Uitvoering GIDEON De eerste voortgangsrapportage GIDEON (Geografische Informatie en Dienstverlening ten behoeve van de E-Overheid in Nederland) is in december 2008 gepubliceerd. De voorbereidingen van de implementatiestrategie 'aanbodoptimalisatie', in dit geval op rijksniveau, met Publieke Dienstverlening Op de Kaart (PDOK) door Geonovum, de ministeries van LNV, V&W en VROM en het Kadaster zijn gestart. Begin september 2008 hebben de directeuren van het samenwerkingsinitiatief PDOK ingestemd met de opdrachtverlening voor de kwartiermakersfase. De voorbereidingsfase, resulterend in een projectvoorstel inclusief business case, is 17

26 hiermee afgerond. Het plan voor PDOK is vervolgens ingediend bij het Programma Vernieuwing Rijksdienst. Ook de andere implementatiestrategieën van GIDEON bieden materiaal dat voor de Subcommissie van belang is; bijvoorbeeld de basisregistraties. De voortgang in de basisregistraties had als brandpunt de ontwikkeling van de landelijke voorziening voor de ontsluiting van de Basisregistratie Adressen en Gebouwen door het Kadaster. Daarnaast is ook het wetgevingstraject voor de totstandkoming van de Basisregistratie Ondergrond (BRO) van start gegaan. Subcommissie Geodetische Infrastructuur en Referentiesystemen Activiteiten van de Subcommissie Op voorstel van de Subcommissie laat het Dagelijks Bestuur van de NCG een studie uitvoeren naar de geodetische infrastructuur in Nederland. De Nederlandse situatie wordt hierin vergeleken met die in omliggende landen. Ir. J. van der Linde is vanuit het Kadaster gedetacheerd bij de NCG en belast met het onderzoek. Er is een stuurgroep ingesteld bestaande uit dr.ir. H. Quee, dr.ir. F.J.J. Brouwer en prof. mr. J.W.J. Besemer. Tijdens de vergadering van de Subcommissie van 15 april heeft ir. J. van der Linde een toelichting op het onderzoek gegeven. In het kader van dit onderzoek zijn in het binnen- en buitenland vragen uitgezet en aansluitend interviews afgenomen bij leidinggevenden die betrokken zijn bij de geodetische infrastructuur. Een conceptrapport van het onderzoek is op 6 november voor commentaar gestuurd naar de hoofden van het Kadaster, de Rijkswaterstaat Data-ICT- Dienst en het Department of Earth Observation and Space Systems (DEOS) van de TU Delft. De voorzitter van de Subcommissie heeft schriftelijk commentaar gegeven op het nieuwe beleidsplan van de NCG, in het bijzonder over de beschrijving hierin van de activiteiten van de Subcommissie. Mede op initiatief van de Subcommissie is een promotieonderzoek over het onderwerp 'Mariene geoïde en hoogtereferentiesystemen in de Noordzee' gestart door ir. D.C. Slobbe (TU Delft). Een uitgebreide brief van de heer Boorsma, van Ingenieursbureau Boorsma b.v. in Drachten, betreffende NAP, geoïde en bodembeweging gericht aan de Raad voor Aarde en Klimaat van de KNAW, werd beantwoord. De Subcommissie is in 2008 driemaal bijeengeweest voor de 59e tot en met de 61e vergadering op respectievelijk 15 april, 9 september en 9 december. IGS, EPN en AGRS.NL Het Actief GPS Referentie Systeem voor Nederland (AGRS.NL) is de basis van de geodetische infrastructuur van Nederland. Het AGRS.NL bestaat uit de stations Apeldoorn, Delft, Eijsden, IJmuiden, Kootwijk, Terschelling, Vlissingen en Westerbork. Een systeem voor de automatische processing van de AGRS.NL-data bij de Rijkswaterstaat Data-ICT-Dienst (RWS DID) berekent op basis van de Bernese soft- 18

27 ware dagelijkse coördinaten van de AGRS.NL-stations ten opzichte van omliggende IGS-stations (International GNSS Service; Global Navigation Satellite System). RWS DID en het Kadaster gebruiken het AGRS.NL voor het bepalen van GPS-kernnetpunten en het certificeren van referentiestations van Real Time Kinematic (RTK) netwerken, waaronder het Kadastrale netwerk NETPOS (Netherlands Positioning Service). Sinds de ondertekening in december 2007 van de 'Overeenkomst inzake het AGRS.NL tussen het Kadaster en het ministerie van V&W' is het voorheen gedeelde eigendom van het AGRS.NL geheel overgegaan naar het Kadaster. Het Kadaster blijft in goed overleg met RWS DID het AGRS.NL exploiteren, waarbij RWS DID de helft van de kosten voor haar rekening neemt. In juli 2008 werd de 'Samenwerkingsovereenkomst tussen de Technische Universiteit te Delft en de Dienst voor het Kadaster inzake de exploitatie van het Actief GNNS Referentie Systeem in Nederland' overeengekomen, met als uitgangspunten: Het Kadaster is primair verantwoordelijk voor de AGRS.NL-stations Apeldoorn, Eijsden, IJmuiden, Terschelling en Vlissingen. De TU Delft is primair verantwoordelijk voor de AGRS.NL-stations Kootwijk, Westerbork en Delft, welke ook deel uitmaken van het internationale IGS-netwerk. De TU Delft is primair verantwoordelijk voor de archivering van de metingen en het wetenschappelijk datacentrum. De TU Delft is tevens het aanspreekpunt voor IGS en EPN (EUREF Permanent Network; European Reference Frame). De term AGRS.NL wordt in deze overeenkomst gedefinieerd als het Actief GNNS (voorheen GPS) Referentiesysteem voor Nederland, op dit moment bestaande uit acht stations, tegen vijf daarvoor. Het door de TU Delft beheerde datacentrum voor de Nederlandse AGRS.NL-, EPNen IGS-stations is te vinden op Verder worden de data van de IGS-stations Delft en Westerbork ook in realtime verstrekt ten behoeve van het RT-IGS (Real Time IGS) en het EUREF-IP project. De continuïteit van het IGS-station Kootwijk is in 2008 gewaarborgd door maatregelen die genomen zijn door de TU Delft. Er zijn zonnepanelen geïnstalleerd en de Turbo Rogue ontvanger is vervangen door een Leica1200GRXPRO GPS- en GLONASS-ontvanger (Global Navigation Satellite System). Tevens is er een hekwerk geplaatst om de installatie te beveiligen nu alle gebouwen van het complex Kootwijk zijn gesloopt. In 2009 zal de antenne worden vervangen door één met een lager stroomverbruik, die geschikt is voor alle nieuwe satellietsignalen. Een punt van aandacht is het onderhoud van de antennemast in samenwerking met het Kadaster. Ook de stations Delft en Westerbork zullen worden uitgerust met nieuwe antennes. 19

28 Het IGS-station Kootwijk in De AGRS.NL-stations Delft, Eijsden, Terschelling, Westerbork en Kootwijk maken deel uit van het European Permanent Network (EPN). Westerbork, Kootwijk en Delft maken ook deel uit van de International GNSS Service (IGS). Het AGRS-station Terschelling is, als laatste van de stations die nu beheerd worden door het Kadaster, realtime met het rekencentrum van het Kadaster in Apeldoorn verbonden en voorzien van een Topcon GPS+GLONASS-ontvanger. De door het Kadaster beheerde AGRS-stations worden zo qua bewaking geïntegreerd met het realtimesysteem voor landmeetkundige toepassingen NETPOS van het Kadaster. NETPOS wordt tijdens kantooruren continu bewaakt. Voor de berekening van de tijdseries van het AGRS is in 2008 overgegaan op een nieuwe strategie die aansluit bij het besluit van EUREF (zie ook onder Internationale samenwerking). Deze nieuwe strategie wordt gekenmerkt door het gebruik van veertien transformatieparameters tussen ITRF (International Terrestrial Reference Frame) en ETRF (European Terrestrial Reference Frame) in plaats van de tot nu toe gebruikte zeven. De jaargemiddelden van de AGRS-coördinaten over 2008 bleken significant te verschillen van de gepubliceerde coördinaten. Daarom zullen nieuwe coördinaten worden gepubliceerd op en de transformatieparameters in RDNAPTRANS, de officiële transformatie tussen RD/NAP (Rijksdriehoeksmeting; Normaal Amsterdams Peil) en ETRS89 (European Terrestrial Reference System 1989), worden aangepast. RD-infrastructuur en NETPOS Van de passieve RD-punten (Rijksdriehoeksmeting) van het Kadaster worden alleen nog de GPS-kernnetpunten (Global Positioning System) onderhouden door middel van GPS-metingen en waterpassing door reguliere kadastrale landmeters onder supervisie van de sectie Geometrische Referentie Systemen (GRS, voorheen Rijksdriehoeksmeting). De, voorheen jaarlijkse, waterpassing van deze punten wordt 20

29 afgestemd met de periodieke waterpassingen (om de 10 jaar, of om de vijf jaar in zakkingsgebieden) van het NAP (Normaal Amsterdams Peil) die deze punten heeft opgenomen als tweedeorde peilmerken. De GPS-kernnetpunten worden nog steeds gebruikt, ondanks de aanwezigheid van vier landelijk dekkende netwerken voor realtime plaatsbepaling in Nederland. De Netherlands Positioning Service NETPOS is het kadastrale netwerk voor Real Time Kinematic (RTK) satellietplaatsbepaling. Het maakt gebruik van zowel het Amerikaanse GPS als het Russische GLONASS-systeem (Global Navigation Satellite System). Kadastrale metingen met GPS worden uitsluitend met NETPOS uitgevoerd. Het ministerie van Verkeer en Waterstaat, hierin vertegenwoordigd door RWS DID, heeft een gebruikslicentie voor NETPOS. Het KNMI gebruikt, als onderdeel van V&W, de NETPOS-data voor waterdampschattingen van de atmosfeer. Het totale aantal gebruikers van NETPOS steeg in 2008 tot ongeveer 230. Een uitgebreid overzicht van referentiestations in Nederland en in de ons omringende landen wordt gepubliceerd op NAP-infrastructuur De bijhouding van het secundaire net van het NAP (Normaal Amsterdams Peil) in het kader van de bijhoudingscyclus van de 4e planperiode heeft zich in 2008 geconcentreerd op de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden en op de gaswinningsgebieden in het noorden van het land. Deze projecten zijn uitgevoerd in samenwerking met de Nederlands Aardolie Maatschappij (NAM) en de gemeente Rotterdam. Het onder auspiciën van EUREF uitgevoerde project EVRF2007 (European Vertical Reference Frame 2007) heeft een nieuwe realisatie van het Europese hoogtesysteem EVRS (European Vertical Reference System) opgeleverd. Deze hoogtes zijn berekend door het Bundesamt für Kartographie und Geodäsie in Duitsland. Hiermee zijn nu voor circa 1100 primaire en secundaire hoogtemerken hoogtes beschikbaar in het Europese hoogtestelsel. Dit zijn praktisch alle merken die deel uit maakten van de 5e Nauwkeurigheidswaterpassing. Het verschil tussen NAP en EVRS bedraagt landelijk circa 3 cm. Zwaartekrachtinfrastructuur In juni 2008 is in opdracht van de Rijkswaterstaat Data-ICT-Dienst een meetcampagne voor absolute zwaartekracht gehouden door de TU Delft. Vijf stations werden gemeten: Westerbork, Zundert, Kootwijk (Watertoren), Wageningen en Epen. Het gebruikte instrument is de Micro-g FG-5 #234 die in het bezit is van de TU Delft. Over de resultaten is een rapport geschreven getiteld Vertical control of NAP - results of the measurement campagn 2008 (R.H.C. Reudink, R. Klees). De hele tijdsreeks van absolute zwaartekrachtmetingen is opnieuw met verbeterde modellen vereffend. Op een aantal stations kon een statistisch significante bodemdaling van het pleistoceen worden gedetecteerd. Voor station Epen werd uit absolute zwaartekrachtmetingen een daling van 2,1 ± 0,3 mm/jaar berekend uit 8 21