De grauwzusters van het klooster Sint-Annendael in Diest

Transcriptie

1 De grauwzusters van het klooster Sint-Annendael in Diest Meer dan zes eeuwen ziekenzorg in de stad aan de Demer Op 23 april brengen we met Post Factum een bezoek aan het begijnhof te Diest, waar we het museum van de Grauwzusters Sint-Annendael bezoeken. Die congregatie heeft een rijke en lange geschiedenis en is eeuwenlang verweven geweest met de geschiedenis van Diest. In 2008 verlieten de laatste zusters de oude kloostergebouwen. Het museum is een blijvende herinnering aan hun werkzaamheden in de stad. De grauwzusters hebben hun oorsprong in de laatmiddeleeuwse beweging van de cellenbroeders en cellenzusters, ook wel cellieten genoemd. Die semireligieuzen mannen en vrouwen waren vooral actief in de ziekenzorg. Hun apostolaat moet gesitueerd worden tegen de achtergrond van de grote pestepidemies die Europa toen teisterden. De inzet voor de lijdende medemens als incarnatie van de lijdende Christus sloot naadloos aan bij de laatmiddeleeuwse devotie voor Christus als de man van smarten. Een late tak van de middeleeuwse armoedebeweging Die specifieke sociaal-religieuze context verklaart het ontstaan van de cellietenbeweging naast de reeds bestaande gasthuis- en hospitaalgemeenschappen. Met hun ideaal van persoonlijke onthechting, gekoppeld aan caritatief engagement, vertegenwoordigden die vrome leken de laatste fase van de evangelische armoedebeweging in de middeleeuwen waarvan Franciscus van Assisi de bekendste vertegenwoordiger is. De cellieten waren verwant met de begijnen en begarden, een andere laatmiddeleeuwse semireligieuze beweging die net als zij ook een deel van hun apostolaat wijdden aan ziekenzorg. Wegens het ontbreken van een religieuze regel met bijhorend kloosterhabijt en het niet afleggen van geloften werden de cellieten net als overigens de begijnen door kerkelijke gezagdragers aanvankelijk gewantrouwd. De twijfels of ze wel recht in de leer

2 waren en niet verdacht konden worden van ketterij, werden in 1377 weggenomen door een bul van Gregorius XI, die de cellieten aanbeval bij de bisschoppen in Duitsland en de Nederlanden, gebieden waar zij voornamelijk actief waren. In de 15 de eeuw evolueerden de cellieten steeds meer van leken- of semireligieuze groeperingen naar reguliere derde-ordegemeenschappen. Eerst gewantrouwd, dan geregulariseerd Van cruciaal belang in dat overgangsproces was een bul van Pius II uit 1459 waarin aan de bestaande cellietengemeenschappen in de Nederlanden, Duitsland en Noord-Frankrijk de toelating werd gegeven om religieuze geloften af te leggen en een kloosterregel aan te nemen. Die bul had letterlijk een regularisering tot gevolg: de cellieten werden voortaan aanzien als kloosterlingen. De cellenbroeders opteerden daarbij voor de regel van Augustinus en kozen de heilige Alexius als patroon. Zij werden daarom sinds het einde van de 15 de eeuw ook alexianen genoemd. De cellenzusters kozen voor de regel van Franciscus of voor de regel van Augustinus. Ingevolge die keuze en het daarbij horende habijt met specifieke kleur raakten zij al snel bekend als grauwzusters respectievelijk zwartzusters. Wit-Gele Kruis Zowel de leefregel van Augustinus als die van Franciscus stonden hen toe zich te wijden aan actief apostolaat buiten de kloostermuren, wat voor activiteiten in de ziekenzorg belangrijk was. In tegenstelling tot gasthuis- of hospitaalzusters, die een eigen verzorgingsinstelling runden (de verre voorlopers van onze ziekenhuizen), deden de grauwzusters en zwartzusters aan thuisverpleging, waardoor ze min of meer beschouwd kunnen worden als voorlopers van het huidige Wit- Gele Kruis. Dat onderscheid tussen beide types van ziekenzorg berustte ook op sociale gronden: wie welstellend genoeg was om zich tegen betaling thuis te laten verzorgen, deed beroep op de grauwzusters of zwartzusters. De armen daarentegen hadden eeuwenlang geen andere optie dan het gasthuis, waar ze niet zelden met twee of zelfs drie patiënten in hetzelfde bed lagen

3 Professieformulier zuster Barbara Rummens (1606) De grauwzusters in Diest In Diest is voor het eerst sprake van de cellenzusters in een overeenkomst uit 1376 tussen de plaatselijke Heilige-Geesttafel en die Susteren die men segt gemeinlic Swesteren van de derde Ordenen. Die overeenkomst bepaalde dat de zusters woongelegenheid kregen in de

4 stad vlakbij het begijnhof en in ruil daarvoor de zieken aan huis zouden verzorgen. Ook zouden zij mee moeten instaan voor de zorg voor de zieke kostgangers en passanten in het gasthuis van Diest. Zoals de meeste gasthuizen in de middeleeuwen was dat nog geen echt hospitaal, maar eerder een opvangtehuis voor behoeftige ouderen, kostgangers, reizigers en pelgrims en occasionele zieken. Doorheen zijn geschiedenis had het klooster van de grauwzusters of Sint-Annendael een nauwe band met het Diestse begijnhof. In 1545 kwamen de cellenzusters onder het geestelijk toezicht te staan van de pastoor van het begijnhof, Nicolaas van Essche. Die zorgde er onder meer voor dat in begijnen de kloostergemeenschap kwamen versterken nadat die ten gevolge van een pestepidemie bijna volledig gedecimeerd was. Door het invoeren van de regel van Sint Franciscus gaf hij hen een nieuw statuut, waardoor ze zich voortaan grauwzustersfranciscanessen noemden. Er werd toen ook een nieuwe overeenkomst met de stad afgesloten waarin nauwkeurig werd bepaald welke verplichtingen de zusters hadden inzake de ziekenzorg in de stad. Naast pestlijders moesten zij ook de zorg opnemen voor melaatsen en mensen die leden aan de pokken. Die ziekenzorg gebeurde aan huis. Enkel wanneer zich moeilijkheden voordeden met patiënten, mochten de zusters, nadat de pastoor daartoe toelating had verleend, terugkeren naar het klooster. Wederopbouw Toen Diest in 1580 door protestantse troepen werd bezet, moest de kloostergemeenschap de wijk namen naar Hasselt en Luik. Pas in 1583 konden zij terugkeren maar vonden hun klooster leeggeroofd terug. Opnieuw waren het de Diestse begijnen die mee hielpen aan de wederopbouw. In de 17 de eeuw kende het klooster een nieuwe bloeiperiode. In 1625 voorzag Jacob Boonen, de aartsbisschop van Mechelen, de gemeenschap van nieuwe statuten waarin nauwkeurig werd voorgeschreven hoe zij moesten leven. De kloostergebouwen werden vernieuwd en voorzien van een apotheek. De grauwzusters droegen dan niet langer meer de verantwoordelijkheid voor het gasthuis, waar zich sinds 1619 een gemeenschap van gasthuiszusters-augustinessen

5 gevestigd had. De zieken werden echter nog steeds buiten het klooster verzorgd. De statuten uit 1625 bepaalden dat bij mannelijke patiënten steeds twee zusters aanwezig moesten zijn, opdat d een d andere een ooghe ende getuyghe in alle hunne conversatien mach wesen. De kloostergemeenschap was in de 17 de en 18 de eeuw relatief uitgebreid en telde gemiddeld om en bij de 30 religieuzen. Jaarrekening van zuster Joanna Boonen ( ) Zoals de andere kloosters in de Zuidelijke Nederlanden werd ook het klooster van de grauwzusters in 1796 door de Franse bezetter gesloten.

6 Pogingen van het stadsbestuur om hen daarvoor te behoeden door aan te halen dat de zusters instonden voor een aantal zwakzinnigen, mochten niet baten. De 32 religieuzen werden opgevangen in het begijnhof terwijl de geesteszieken overgeplaatst werden naar het gasthuis. De kloostergebouwen werden in 1798 voor een peulschil aan een Leuvenaar verkocht. Doorstart in de negentiende eeuw In 1807 konden de overgebleven zusters de kloostergebouwen terugkopen en startte een nieuwe fase in de geschiedenis van de Diestse grauwzusters. In 1831 herstelde de aartsbisschop van Mechelen de kloostergemeente, bestaande uit zeven zusters en één novice. Zeventien jaar later worden weer vrouwelijke geesteszieken opgenomen. De zusters legden zich niet meer uitsluitend toe op ziekenzorg aan huis, maar bouwden geleidelijk ook een eigen hospitaal uit. Na de Eerste Wereldoorlog kwam er een heelkundige afdeling en na 1945 een kraamkliniek. In de jaren '60 van de vorige eeuw daalde het aantal intredingen sterk, terwijl de nood aan geschoold personeel steeds dwingender werd. Daarom besliste de kloostergemeenschap in 1965 om zich uitsluitend toe te leggen op de zorg voor psychiatrische patiënten. In 1968 volgde de fusie met de congregatie van de grauwzusters van Hasselt, die in 1625 vanuit Diest was gesticht. Veertig jaar later, in 2008, verlieten de laatste grauwzusters Diest, nadat het psychiatrisch ziekenhuis Sint- Annendael volledig in lekenhanden was overgegaan. Gerrit Vanden Bosch Literatuur: Gerrit Vanden Bosch, Monasticon van zwartzusters-augustinessen in België, Brussel, Algemeen Rijksarchief, Michel Van der Eycken, Ziekenzorg te Diest van de 12 de tot de 18 de eeuw, Diest, 1979, p Congregatie van de Grauwzusters, Diest ( ). In: ODIS. Record last modified date: 27 mei Available from World Wide Web: Afbeeldingen: Aartsbisschoppelijk archief Mechelen voor de archiefstukken, Vlaamse Gemeenschap voor de foto s