De rol van cultuur bij het medisch tolken

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De rol van cultuur bij het medisch tolken"

Transcriptie

1 (Verschenen in Cultuur, Migratie, Gezondheid 2004/1: ) De rol van cultuur bij het medisch tolken Over de auteur Hans Verrept is cultureel antropoloog en germanist. Hij is werkzaam bij de Federale Overheidsdienst (FOD) Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, in het bijzonder bij de Coördinatiecel Interculturele Bemiddeling. Hij is consultant voor het Committee of Experts on Health Services in a Multicultural Society van de Raad van Europa. Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat van de taal barrière in de medische hulpverlening zeer aanzienlijke, negatieve effecten uit kunnen gaan op de kwaliteit van zorg. In combinatie met een aantal tendensen in de medische wereld, zoals de ontwikkeling van patient-centered care, toenemende aandacht voor de tevredenheid van de patiënt en patiëntenrechten, heeft dat geleid tot een grotere belangstelling en een groot aantal initiatieven in het domein van het medisch tolken. In de Verenigde Staten hebben ook enkele rechtszaken n.a.v. medische fouten een belangrijke rol gespeeld. Verscheidene rechters zijn er bij hun oordeel vanuit gegaan dat deze fouten een gevolg waren van de taal barrière tussen patiënt en hulpverlener. Hun standpunt was dat de betrokken ziekenhuizen nagelaten hadden om in dergelijke gevallen een tolk in te zetten. Eén ziekenhuis werd zelfs veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding van één miljoen dollar. In de meeste landen tolken in de medische sector vooral mensen die daarvoor niet opgeleid zijn. Familie van de patiënt en allochtoon personeel, veelal schoonmaaksters en keukenpersoneel, blijken in de praktijk veel frequenter te tolken dan professionele tolken (Bischoff, 2001; Pöchhacker, 1997). Ook tolken in dienst bij gezondheidsinstellingen zijn in het verleden meestal niet voor die taak opgeleid. In de jaren 90 professionaliseert het medisch tolken. Getuigen daarvan zijn opleidingsprogramma s, accreditering en het ontwikkelen en publiceren van functieomschrijvingen en standaarden voor het tolken in de gezondheidszorg. Van bijzonder betekenis is het ontstaan van beroepsverenigingen voor sociale 1 en medische tolken en de organisatie van internationale conferenties over deze thematiek, zoals Critical Link waarop sociale, medische en gerechtstolken vanuit de hele wereld over hun werk discussiëren. Ook het wetenschappelijk onderzoek naar tolken breidt zich uit en opleidingsinstituten uit de elitaire wereld van het conferentietolken krijgen belangstelling voor het sociale tolken. Doel van de conferentie The Role of Culture in Medical Interpreting, georganiseerd door de Massachusetts Medical Interpreting Association (MMIA) en Harvard Medical School, is om het impact van cultuurverschillen op het tolken te onderzoeken. Dit thema is onder medische tolken erg omstreden. Volgens de aanhangers van het conduit-model (soms vertaald als de vertaalmachinebenadering ) behoort het immers niet tot de taak van de tolk om bijvoorbeeld cultuurinformatie te geven, zelfs wanneer die noodzakelijk is voor het begrip tussen hulpverlener en patiënt. Zij gaan ervan uit dat the interpreter as an individual person, should disappear from the interaction leaving only their physical voice presenting the correctly converted message in the right language (California Standards for Healthcare Interpreters, 2002). 2 Aanhangers van dit model vinden dat 1. Sociaal tolken wordt hier gebruikt als equivalent van community interpreting, hetgeen Roberts (1995) omschrijft als: the type of interpreting done to assist those immigrants who are not native speakers of the language to gain full and equal access to statutory services (legal, health, education, local government, social services). Medisch tolken beschouwt zij als een specifieke vorm van sociaal tolken. Overigens is de verwijzing naar immigranten in de definitie ongelukkig: in de Verenigde Staten, Canada en Zuid-Afrika worden frequent sociale tolken ingezet voor mensen die niet als immigranten beschouwd kunnen worden (Indianen, Inuit, niet-engelssprekende Zuidafrikanen). 2. Hierbij dient opgemerkt dat de California Healthcare Interpreters Association zelf geen voorstander is van deze benadering. 1

2 het de taak van de gesprekspartners is om misverstanden zelf op te lossen. Of de tolk hieraan een bijdrage zou kunnen leveren of niet, vinden ze niet relevant. Zijn taak is beperkt tot het omzetten van boodschappen van een brontaal naar een doeltaal. Julia Fortier stelt in haar plenaire toespraak dat het essentieel is dat medische tolken opgeleid worden om in hun werk adequaat om te gaan met cultuurverschillen. Haar stelling is dat medische tolken ook culture brokers zijn. De Amerikaans-Canadese antropoloog Joseph Kaufert definieert culture brokerage als explaining the culture of the hospital and of the physician to the patient and the world of the patient to the physician (Kaufert & Koolage, 1984). Hij en de Amerikaanse arts Robert Putsch stelden in hun werk met Indiaanse en Inuit tolken vast dat culture brokerage noodzakelijk was om een goede communicatie en een positief resultaat van de behandeling te bewerkstelligen bij patiënten die cultureel sterk verschilden van de hulpverleners. In later werk toonde Kaufert aan dat tolken een belangrijke rol speelden in de communicatie tussen hulpverleners en patiënten, onder meer door op mogelijke waardeconflicten te wijzen. Helaas gaat Fortier niet in op de precieze rol van de tolk als culture broker noch op de vraag welke opleiding in dat verband noodzakelijk is. Ze wijst wel op de gevaren die verbonden zijn aan een te rigide toepassing van standaarden ontwikkeld voor het werk van medische tolken. Die beperken de rol van de tolk soms tot vertalen. Ze beklemtoont dat standaarden wegwijzers zijn en geen dwangbuis. Ook brengt ze de haast canonieke gehechtheid van sommige medische tolken aan hun set van standaarden in verband met de grote onzekerheid die ze ervaren in hun nog jonge beroep. Robert Lee (Boston University) is gespecialiseerd in het medisch tolken in gebarentaal. Hij toont zich in de tweede plenaire voordracht een voorstander van een actieve rol voor de tolk. Deze dient in te grijpen bij misverstanden tussen de gesprekspartners, door bijvoorbeeld aan te geven: I have the feeling that the patient may not understand your line of questioning. De tolk kan in de rol van culture broker misverstanden voorkomen of oplossen. Lee beklemtoont wel dat deze erop bedacht moet zijn de ideologie binnen een bepaalde culturele context (hoe de patiënt zich zou moeten gedragen) te verwarren met de werkelijkheid (wat de patiënt feitelijk doet, denkt). Zowel hulpverlener als tolk moet uitspraken over de cultuur van de patiënt beschouwen als hypothesen en niet als spijkerharde waarheden. Ook Lee relativeert het belang van de gangbare standaarden. Voor veel problemen waar medische tolken mee geconfronteerd worden, bieden ze geen antwoord. Daarom is het belangrijk dat beginnende tolken een ervaren tolk als mentor toegewezen krijgen, met wie ze de knelpunten in hun werk kunnen bespreken. Zoals te verwachten roepen beide uiteenzettingen verschillende reacties op. Voorstanders van het conduit-model beklemtonen dat ze enkel als vertaalmachine willen werken. Het debat kent bij tijd en wijle een bits verloop. De organisatoren moeten zich zeer inspannen om conferentiegangers die een ruimere taak voor de tolk zien, de kans te geven hun mening kenbaar te maken. Aan het einde van de discussie is nog eens duidelijk geworden dat er absoluut geen sprake is van een consensus over het takenpakket van de medische tolken. Van de vele workshops bespreek ik er in het navolgende twee. Daarnaast geef ik kort de inhoud weer van de presentatie die ik samen met Aldo Perissino heb verzorgd. De workshop van Michael O Laughlin s (Boston University) heeft als titel Cultural commentary: the parameters and pitfalls of providing explanations. Zijn uitgangspunt is dat er een zeer grote kloof gaapt tussen de ideologie en de praktijk van het medische tolken. Volgens hem is het conduitmodel absoluut onwerkbaar, als hulpverlener en patiënt talen spreken die weinig met elkaar verwant zijn en zij een sterk verschillende culturele achtergrond hebben. Het heeft wel enige kans op slagen, als getolkt wordt tussen Engels en Spaans, omdat deze talen voor veel concepten equivalente termen kennen. Dat is minder het geval bij het Chinees of een Indiaanse taal. In de praktijk voegen ook tolken die volgens het conduit-model werken, vaak verhelderende boodschappen toe. 2

3 O Laughlin gaat verder in op culture brokerage in het tolkenwerk. Hij is voorstander van mondelinge voetnoten waarin de tolk de boodschappen van de patiënt verduidelijkt of toelicht voor de hulpverlener. Dat is bijvoorbeeld nuttig bij patiënten die gewoon zijn vragen van hoger geplaatste personen respectvol positief te beantwoorden. Dan kan de tolk toevoegen: The interpreter notes that the yes may not actually mean yes. Volgens O Laughlin hoeft de patiënt hiervan niet op de hoogte gebracht te worden, hetgeen indruist tegen de transparantieregel die vaak in verband met medisch tolken genoemd wordt. Deze regel stelt dat tolken altijd expliciet moeten zijn wanneer ze eigen informatie toevoegen (Kaufert & Putsch, 1997). Ze moeten zowel de zender als de ontvanger hiervan op de hoogte brengen. Veel aanwezigen ervaren dit standpunt van O Laughlin als paternalistisch en wijzen het af. Toch maakt hij zo de problematiek van de toepasbaarheid van de transparantieregel in dergelijke situaties duidelijk. De spreker geeft tien tips over het toevoegen van cultuurinformatie. Positief is dat hij beklemtoont dat de taak van cultuurinformant professioneel ingevuld moet worden. Tolken moeten hun eigen cultuurkennis en hun vaardigheden om hierover te communiceren kritisch durven beschouwen en zonodig bijwerken. Tevens wijst hij erop dat hulpverleners niet altijd open staan voor dergelijke toevoegingen. Tekenend voor zijn chauvinistische, paternalistische houding is dat O Laughlin van mening is dat het niet tot de taak van de tolk behoort om cultuurinformatie te geven over de Amerikaanse cultuur en gezondheidszorg. Volgens hem zijn alle mensen immers vertrouwd met de Amerikaanse cultuur. Overal ter wereld wordt er immers naar Amerikaanse films gekeken. De reactie van het grotendeels uit inwijkelingen bestaande publiek is niet min: zij wijzen erop dat de Amerikaanse cultuur hen nog elke dag verbaast. O Laughlins bijdrage heeft in het kader van de conferentie de verdienste dat ze het geven van cultuurinformatie door de tolk problematiseert. Ook de erkenning dat de praktijk mijlenver afstaat van de ideologie is waardevol. De oplossingen die hij voor de vastgestelde problemen aanvoert, zijn echter weinig bevredigend. Ben Karlin, een specialist in het gebruik van gebarentaal in de geestelijke gezondheidszorg, gaat in zijn workshop eveneens in op het spanningsveld tussen tolkideologie en -praktijk. Hij bespreekt een aantal empirische onderzoeken die dat aantonen. Zo stelde Davidson (2001) vast dat van tolken verwacht werd dat ze uitsluitend een volledige vertaling brachten van de boodschappen van patiënt en hulpverlener. De hulpverleners gaven echter impliciet te kennen te verwachten dat zij alleen relevante uitingen van de patiënt vertaalden. Karlin wijst erop dat the process of deciphering physical and verbal signs, by passing them through a grid of medical signification, and re-analyzing them as symbols or symptoms of known disease processes or as irrelevant to such processes een van de centrale taken van de arts is en niet van de tolk. Davidsons studie toonde ook dat tolken veel vragen van patiënten niet vertaalden. Dat de patiënt zich zorgen maakte over zijn gezondheid, bleek niet altijd voldoende om de boodschap te vertalen. Alleen als de tolk meende dat de ernst van de problemen aanspraak op de beperkte beschikbare tijd en middelen van de instelling rechtvaardigde, vertaalde hij de boodschap. Volgens Karlin wordt deze houding ingegeven door de positie van de tolk binnen een organisatie die met weinig middelen zorg aan niet-engelstalige patiënten moet bieden. Karlin verwijst verder naar Bahadir (2001) die stelt dat de invulling van de rol van de tolk bepaald wordt door de eisen van de omgeving waarin hij werkt. Hij stelt dat tolken de ruimte moeten krijgen om zich op een flexibele wijze aan te passen aan die context. Dat is nu vaak niet het geval. Karlin merkt daarbij op: It is time to close the period of interpreters feeling guilty of their visibility and being traumatized by the fear of taking the initiative or of resisting. Ook hem is het zonder meer duidelijk dat de conduit-benadering in veel situaties onrealistisch of onwenselijk is. Hij verwijst in dat verband naar de California Standards for Healthcare Interpreters (2002): From a more current philosophical standpoint, the interpreter is obviously physically and intellectually present in the interaction. ( ) This gives rise to the possibility that the interpre- 3

4 ter becomes a third party in the conversation between patient and provider for a number of very specific communication and cultural issues. These roles have also been discussed in various literature ( ). Some studies suggest that the participation or the intervention of the interpreter is due to the nature of the medical encounter where the interpreter may be the only person able to identify the emergence of potentially critical patient health and safety issues ( ). Karlins analyse van de werkwijzen van tolken in de gezondheidszorg is voor het publiek erg confronterend. Zijn pleidooi voor een ruimere rol voor de tolk, waarbij meer rekening gehouden wordt met de hulpverleningscontext, geeft echter weinig aanwijzingen over hoe de rol van de tolk er uit zou moeten zien. Mijn presentatie samen met Aldo Perissino, Great expectations Some notes on cultural brokering behandelt de vraag hoe realistisch het is dat tolken de rol van culture broker op een professionele wijze vervullen. We baseerden ons hierbij vooral op de ervaringen met de begeleiding van de interculturele bemiddelaars in de Belgische ziekenhuizen. Daaruit blijkt dat deze bemiddelaars slechts in 7 procent van de interventies informatie over de cultuur van de patiënt aan de hulpverlener geven. Uitleg geven over de gebruiken en handelwijzen in de hulpverleningsinstelling is in 18 % van de interventies aan de orde. Onderzoek (Verrept & Louckx, 1997; Granger & Baker in Tribe & Raval, 2002) toont bovendien aan dat interculturele bemiddelaars en tolken zich vaak onvoldoende deskundig voelen om aan culture brokerage te doen. In het bijzonder informatie geven over de cultuur van de patiënt ervaren zij dikwijls als zeer moeilijk. Hulpverleners beschouwen de tolk of intercultureel bemiddelaar daarentegen als een soort culturele vraagbaak. Ze consulteren hem voor alle aspecten van de hulpverlening die ze terecht of ten onrechte verbonden zien met de cultuur van de patiënt. In veel gevallen is er sprake van culturaliseren: allerlei aspecten van de hulpverlening of de gezondheidstoestand van de patiënt worden ten onrechte in verband gebracht met zijn cultuur. Voor de interculturele bemiddelaar of de tolk ligt het niet voor de hand hoe met dergelijke vragen om te gaan. Voor de hulpverlener biedt het culturaliseren en bevragen van de bemiddelaars wel het voordeel dat hij het probleem - minstens ten dele naar hen kan doorschuiven. De rol van de tolk als culture broker roept fundamentele vragen op over de inhoud en grenzen ervan, over de wijze waarop tolken of interculturele bemiddelaars hierop voorbereid kunnen worden en over de wijze waarop culture brokerage het beste kan plaatsvinden. Op deze vragen biedt de bestaande literatuur slechts zeer gedeeltelijke antwoorden. Een bijzonder kritisch punt is de vraag in welke mate de tolk of interculturele bemiddelaar verantwoordelijk is of kan zijn voor het welslagen van de communicatie. Wij zijn ervan overtuigd dat hulpverlener en tolk hierin een gemeenschappelijke taak en verantwoordelijkheid dragen. Onze bijdrage had vooral tot doel om de complexiteit van culture brokerage en het ontbreken van inzichten in de wijze waarop deze taak vervuld kan worden te schetsen. De conferentie maakt duidelijk hoezeer het medische tolken nog in ontwikkeling is. Er bestaat geen consensus over de rol van de medische tolk. Aanhangers van het conduit-model hebben geprobeerd om het sociaal tolken zoveel mogelijk naar het voorbeeld van het prestigieuze conferentietolken te ontwikkelen. Resultaten van wetenschappelijk onderzoek, en ook de ervaringen in het veld, lijken erop te duiden dat deze benadering in veel omstandigheden niet werkbaar is. Het is van bijzondere betekenis dat de MMIA, een invloedrijke organisatie van medische tolken, een volledige conferentie aan een van de meest controversiële aspecten van deze problematiek wijdt. Dat men twee plenaire sprekers uitnodigt die onder meer voorstander zijn van een tolk die ook als culture broker aan de slag gaat, is op zichzelf reeds een (moedige) stellingname in het debat. Daaruit kwam overigens naar voren dat de problematiek van de rol van de tolk niet beperkt is tot de invloed van de cultuur op het tolkproces. 4

5 Welke supplementaire taken tolken op zich dienen te nemen en hoe ze die precies moeten invullen, wordt op deze conferentie niet echt duidelijk. Dat maakt voorstanders van een ruime rol voor de tolk erg kwetsbaar in de discussie. De aanhangers van het conduit-model hebben immers een eenvoudig en glashelder standpunt: de taak van de tolk beperkt zich tot het omzetten van boodschappen van de ene naar de andere taal. Zeker in de Verenigde Staten, waar iedere professional in de gezondheidszorg het risico loopt voor beroepsfouten juridisch vervolgd te worden, is een dergelijke taakomschrijving aantrekkelijk. De spanning tussen ideologie en de praktijk van het medische tolken wordt steeds duidelijker zichtbaar (Tribe & Raval, 2002). Uit vele onderzoeken lijkt verder naar voren te komen dat medische tolken niet in de positie verkeren om zelf hun rol en werkwijze te bepalen, een vaststelling die wij ook in eigen onderzoek over interculturele bemiddelaars in de ziekenhuizen deden (Verrept, 2001). Het is dan ook problematisch dat medische tolken individueel en als beroepsgroep weinig gehoor vinden bij hulpverleners, wanneer ze de moeilijkheden in hun werk aankaarten. Ze slagen er niet in een brug te slaan met de wereld van de hulpverlener. Veelzeggend is dat ook op deze conferentie, nota bene gehouden in de gebouwen van de Harvard Medical School, onder de meer dan honderd deelnemers slechts drie artsen waren. Deze situatie leidt bij de medische tolken tot sterke frustratiegevoelens en ook boosheid. Tenslotte nog twee afsluitende beschouwingen: opvallend op conferenties over dit thema is het ontbreken van empirisch materiaal dat aantoont welke invulling van de tolkenrol het meest bijdraagt aan de verbetering van de kwaliteit van zorg aan anderstaligen. Je zou bijna de indruk krijgen dat men niet echt in de outcome nochtans een centraal begrip in de moderne gezondheidszorg van het werk geïnteresseerd is. Discussies over de tolkenrol zijn daardoor vaak steriel, een wat vruchteloze confrontatie van allerlei meningen en ideologieën. Verder valt op dat antropologen nauwelijks hun stem laten horen in het debat. Joseph Kaufert is hierop een uitzondering. Hij schreef een reeks inmiddels bijna klassieke artikelen over het tolken en intercultureel bemiddelen. Medische tolken worstelen met vragen die ook centraal staan in de antropologische onderneming: op welke wijze kunnen concepten crosscultureel vertaald worden, wat is cultuur en hoe kun je daarover kennis verzamelen en communiceren. In dit opzicht zou het medische tolken een interessant onderzoeksdomein kunnen zijn voor antropologen, met mogelijk een aanzienlijke rendement voor de meertalige en cultureel gediversifieerde gemeenschappen waarin wij leven. Correspondentie Literatuur Bahadir, S. The Empowerment of the (Community) Interpreter: The Right to Speak with a Voice of One s Own. Paper presented at Critical Link 3: The Complexity of the Profession, Montréal, Québec, Bischoff, A. Overcoming language barriers to health care in Switzerland. Basel: Universität Basel, 2001: 365. California Healthcare Interpreters Association. California Standards for Healthcare Interpreters: Ethical Principles, Protocols, and Guidance on Roles and Intervention. Woodland Hills:California Endowment, 2001:. 5

6 Davidson, B. Questions in cross-linguistic medical encounters: The role of the hospital interpreter. Anthropological Quarterly 2001; 74(4): Kaufert J, Koolage W. Role conflcit among culture-brokers: the experience of native Canadian medical interpreters. Social Science and Medicine 1984; 18: Kaufert J, Putsch R. Communication through interpreters in healthcare: ethical dilemmas arising from differences in class, culture, language and power. The Journal of Clinical Ethics 1997; 8 (1): Pöchhacker, F. Kommunikation mit Nichtdeutschsprachigen in Wiener Gesundheits- und Sozialeinrichtungen. Wien : Dezernat für Gesundheitsplanung. Tribe R, Raval H. Working with Interpreters in Mental Health. Hove and New York : Brunner-Routledge, 2002 : XIII Verrept H. Interculturele bemiddeling in de gezondheidszorg. Cultuur en Migratie 2001; 18 (2): 150. Verrept H, Louckx F. Health advocates in Belgian health care. In: Ugalde A, Cardenas G (Eds.). Health and Social Services among International Labor Migrants: a Comparative Perspective. Austin (Texas): CMAS-books, 1997:

Celverantwoordelijke Interculturele Bemiddeling, FOD Volksgezondheid

Celverantwoordelijke Interculturele Bemiddeling, FOD Volksgezondheid Culturele diversiteit en interculturele bemiddeling stand van zaken - toekomstperspectieven Hans Verrept 1 Celverantwoordelijke Interculturele Bemiddeling, FOD Volksgezondheid In de resultaten van wetenschappelijk

Nadere informatie

Overview of the presentation

Overview of the presentation 1 Intercultural mediation in health care in the EU: theory and practice Hans Verrept Intercultural mediation and policy support unit 2 Overview of the presentation 1. Policy issues 2. Why do we need medical

Nadere informatie

Culturele diversiteit en interculturele bemiddeling Stand van zaken - toekomstperspectieven

Culturele diversiteit en interculturele bemiddeling Stand van zaken - toekomstperspectieven 1 Culturele diversiteit en interculturele bemiddeling Stand van zaken - toekomstperspectieven Hans Verrept Coördinatiecel Interculturele Bemiddeling 2 Stand van wetenschappelijk onderzoek Etniciteit en

Nadere informatie

Academisch schrijven Inleiding

Academisch schrijven Inleiding - In this essay/paper/thesis I shall examine/investigate/evaluate/analyze Algemene inleiding van het werkstuk In this essay/paper/thesis I shall examine/investigate/evaluate/analyze To answer this question,

Nadere informatie

Intercultural Mediation through the Internet Hans Verrept Intercultural mediation and policy support unit

Intercultural Mediation through the Internet Hans Verrept Intercultural mediation and policy support unit 1 Intercultural Mediation through the Internet Hans Verrept Intercultural mediation and policy support unit 2 Structure of the presentation - What is intercultural mediation through the internet? - Why

Nadere informatie

Chapter 4 Understanding Families. In this chapter, you will learn

Chapter 4 Understanding Families. In this chapter, you will learn Chapter 4 Understanding Families In this chapter, you will learn Topic 4-1 What Is a Family? In this topic, you will learn about the factors that make the family such an important unit, as well as Roles

Nadere informatie

Knelpunten zorg migranten en etnische minderheden

Knelpunten zorg migranten en etnische minderheden Interculturele communicatie: wat bestaat er en wat kost het Hans Verrept (FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu) Knelpunten zorg migranten en etnische minderheden Taal problematiek

Nadere informatie

Evidence-Based Nursing. Bart Geurden, RN, MScN

Evidence-Based Nursing. Bart Geurden, RN, MScN Evidence-Based Nursing Bart Geurden, RN, MScN Trends in Verpleegkunde Jaren 1980: Systematisch werken Focus op proces Jaren 1990: Verpleegkundige diagnostiek Focus op taal Aandacht verschuift van proces

Nadere informatie

Conferentie Examinering in de bpv 31 mei 2013 Workshop : handboeken BPV en het buitenland

Conferentie Examinering in de bpv 31 mei 2013 Workshop : handboeken BPV en het buitenland Conferentie Examinering in de bpv 31 mei 2013 Workshop : handboeken BPV en het buitenland Andre van Voorst : sr adviseur Kenwerk / Examenwerk Mirjam Hensels : projectleider BPV Handboeken Programma Inleiding

Nadere informatie

Questionnaire for patients with HIV

Questionnaire for patients with HIV Questionnaire for patients with HIV Name QUOTE-HIV Language Dutch Number of items 27 Developed by Academic Medical Centre. University of Amsterdam, NIVEL Year 1998 Corresponding literature Hekkink CF,

Nadere informatie

Fiche 4: Hoe verhoog je je interculturele competentie?

Fiche 4: Hoe verhoog je je interculturele competentie? Fiche 4: Hoe verhoog je je interculturele competentie? In deze fiche vind je instrumenten om de interculturele competenties van personeelsleden op te bouwen en te vergroten zodat het diversiteitsbeleid

Nadere informatie

Academisch schrijven Inleiding

Academisch schrijven Inleiding - In dit essay/werkstuk/deze scriptie zal ik nagaan/onderzoeken/evalueren/analyseren Algemene inleiding van het werkstuk In this essay/paper/thesis I shall examine/investigate/evaluate/analyze Om deze

Nadere informatie

Wat maakt een goede arts? Prof. dr. Wim Pinxten

Wat maakt een goede arts? Prof. dr. Wim Pinxten Wat maakt een goede arts? Prof. dr. Wim Pinxten Ik zal boven alles voor mijn patiënten zorgen, hun gezondheid bevorderen en hun lijden verlichten. Monty Python s The Meaning of Life, 1983 MEDISCHE PROFESSIONALITEIT?

Nadere informatie

Recente ontwikkelingen in de ethische normen voor medisch-wetenschappelijk onderzoek

Recente ontwikkelingen in de ethische normen voor medisch-wetenschappelijk onderzoek Recente ontwikkelingen in de ethische normen voor medisch-wetenschappelijk onderzoek Prof dr JJM van Delden Julius Centrum, UMC Utrecht j.j.m.vandelden@umcutrecht.nl Inleiding Medisch-wetenschappelijk

Nadere informatie

De capability approach in de praktijk

De capability approach in de praktijk psychologen en coaches voor werkactivering De capability approach in de praktijk Patricia van Casteren Ascender Januari 2018 We support the quality of working life Psycholoog Arbeid & Gezondheid Ascender

Nadere informatie

Healthy people want everything, sick people want only one thing. would love to see a Hospital Teacher

Healthy people want everything, sick people want only one thing. would love to see a Hospital Teacher Healthy people want everything, sick people want only one thing. would love to see a Hospital Teacher Consultant Education Sick Pupils Educational Service Centre University Medical Centre The Netherlands

Nadere informatie

Van Commissionaire naar LRD?

Van Commissionaire naar LRD? Van Commissionaire naar LRD? Internationale jurisprudentie en bewegingen in het OESO commentaar over het begrip vaste inrichting (Quo Vadis?) Mirko Marinc, Michiel Bijloo, Jan Willem Gerritsen Agenda Introductie

Nadere informatie

ICHOM en het belang voor de patiënt

ICHOM en het belang voor de patiënt DE PATIENT CENTRAAL Maarten de Wit Lent 12 oktober 2017 ICHOM en het belang voor de patiënt T2T Overarching principle B. The primary goal of treating patients with rheumatoid arthritis is to maximize long-term

Nadere informatie

APPROACHING THE FAMILY

APPROACHING THE FAMILY 1 Journalists Workshop Organ Donation and Transplantation APPROACHING THE FAMILY COLENBIE LUC TRANSPLANTATION COORDINATION 9 October 2012 2 Everybody arriving hospital Start the fight for saving life Family

Nadere informatie

Differences in stress and stress reactivity between highly educated stay-at-home and working. mothers with spouse and young children

Differences in stress and stress reactivity between highly educated stay-at-home and working. mothers with spouse and young children 1 Differences in stress and stress reactivity between highly educated stay-at-home and working mothers with spouse and young children Verschil in stress en stressreactiviteit tussen hoogopgeleide thuisblijf-

Nadere informatie

Type Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag. Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer?

Type Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag. Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer? Type Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer? Type of Dementia as Cause of Sexual Disinhibition Presence of the Behavior in Alzheimer s Type? Carla

Nadere informatie

Interculturele bemiddeling en kwaliteit van zorg Prof.dr.Theda Borde 1

Interculturele bemiddeling en kwaliteit van zorg Prof.dr.Theda Borde 1 Interculturele bemiddeling en kwaliteit van zorg Prof.dr.Theda Borde 1 Professor Borde bracht verslag uit van twee vergelijkende studies die ze in drie ziekenhuizen in Berlijn uitvoerde. De ene heeft betrekking

Nadere informatie

Basisscholing Palliatieve Zorg voor artsen 2 november 2006 Nationaal Congres Palliatieve Zorg Sasja Mulder Onderwijs in palliatieve zorg in de medische specialisten opleiding 2001 2003 COPZ project ontwikkeling

Nadere informatie

Quality of life in persons with profound intellectual and multiple disabilities. Marga Nieuwenhuijse maart 2016

Quality of life in persons with profound intellectual and multiple disabilities. Marga Nieuwenhuijse maart 2016 Quality of life in persons with profound intellectual and multiple disabilities Marga Nieuwenhuijse maart 2016 Beoogde resultaten Literatuuronderzoek naar de bestaande concepten van kwaliteit van leven

Nadere informatie

(Big) Data in het sociaal domein

(Big) Data in het sociaal domein (Big) Data in het sociaal domein Congres Sociaal: sturen op gemeentelijke ambities 03-11-2016 Even voorstellen Laudy Konings Lkonings@deloitte.nl 06 1100 3917 Romain Dohmen rdohmen@deloitte.nl 06 2078

Nadere informatie

Market Access is the new Marketing

Market Access is the new Marketing Market Access is the new Marketing Martijn Nap Director Consulting Services September 2018 Copyright 2017 IQVIA. All rights reserved. Wetenschappelijke ontwikkelingen hebben een verschuiving teweeg gebracht

Nadere informatie

Value based healthcare door een quality improvement bril

Value based healthcare door een quality improvement bril Rotterdam, 7 december 2017 Value based healthcare door een quality improvement bril Ralph So, intensivist en medisch manager Kwaliteit, Veiligheid & Innovatie 16.35-17.00 uur Everybody in healthcare really

Nadere informatie

ANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM

ANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM Read Online and Download Ebook ANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM DOWNLOAD EBOOK : ANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK STAFLEU

Nadere informatie

Innovaties in de chronische ziekenzorg 3e voorbeeld van zorginnovatie. Dr. J.J.W. (Hanneke) Molema, Prof. Dr. H.J.M.

Innovaties in de chronische ziekenzorg 3e voorbeeld van zorginnovatie. Dr. J.J.W. (Hanneke) Molema, Prof. Dr. H.J.M. Innovaties in de chronische ziekenzorg 3e voorbeeld van zorginnovatie Dr. J.J.W. (Hanneke) Molema, Prof. Dr. H.J.M. (Bert) Vrijhoef Take home messages: Voor toekomstbestendige chronische zorg zijn innovaties

Nadere informatie

S e v e n P h o t o s f o r O A S E. K r i j n d e K o n i n g

S e v e n P h o t o s f o r O A S E. K r i j n d e K o n i n g S e v e n P h o t o s f o r O A S E K r i j n d e K o n i n g Even with the most fundamental of truths, we can have big questions. And especially truths that at first sight are concrete, tangible and proven

Nadere informatie

Engels op Niveau A2 Workshops Woordkennis 1

Engels op Niveau A2 Workshops Woordkennis 1 A2 Workshops Woordkennis 1 A2 Workshops Woordkennis 1 A2 Woordkennis 1 Bestuderen Hoe leer je 2000 woorden? Als je een nieuwe taal wilt spreken en schrijven, heb je vooral veel nieuwe woorden nodig. Je

Nadere informatie

Uitnodiging Security Intelligence 2014 Dertiende editie: Corporate IAM

Uitnodiging Security Intelligence 2014 Dertiende editie: Corporate IAM Uitnodiging Security Intelligence 2014 Dertiende editie: Corporate IAM 5 maart 2014 De Beukenhof Terweeweg 2-4 2341 CR Oegstgeest 071-517 31 88 Security Intelligence Bijeenkomst Corporate IAM On the Internet,

Nadere informatie

Toegang tot overheidsinformatie: de gevolgen van Europese ontwikkelingen voor Nederland

Toegang tot overheidsinformatie: de gevolgen van Europese ontwikkelingen voor Nederland Toegang tot overheidsinformatie: de gevolgen van Europese ontwikkelingen voor Nederland KvAG/NCG/Ravi studiedag Europese GI-projecten waaronder INSPIRE Bastiaan van Loenen B.vanloenen@geo.tudelft.nl 23

Nadere informatie

INVLOED VAN CHRONISCHE PIJN OP ERVAREN SOCIALE STEUN. De Invloed van Chronische Pijn en de Modererende Invloed van Geslacht op de Ervaren

INVLOED VAN CHRONISCHE PIJN OP ERVAREN SOCIALE STEUN. De Invloed van Chronische Pijn en de Modererende Invloed van Geslacht op de Ervaren De Invloed van Chronische Pijn en de Modererende Invloed van Geslacht op de Ervaren Sociale Steun The Effect of Chronic Pain and the Moderating Effect of Gender on Perceived Social Support Studentnummer:

Nadere informatie

De Invloed van Perceived Severity op Condoomgebruik en HIV-Testgedrag. The Influence of Perceived Severity on Condom Use and HIV-Testing Behavior

De Invloed van Perceived Severity op Condoomgebruik en HIV-Testgedrag. The Influence of Perceived Severity on Condom Use and HIV-Testing Behavior De Invloed van Perceived Severity op Condoomgebruik en HIV-Testgedrag The Influence of Perceived Severity on Condom Use and HIV-Testing Behavior Martin. W. van Duijn Student: 838797266 Eerste begeleider:

Nadere informatie

Building the next economy met Blockchain en real estate. Lelystad Airport, 2 november 2017 BT Event

Building the next economy met Blockchain en real estate. Lelystad Airport, 2 november 2017 BT Event Building the next economy met Blockchain en real estate Lelystad Airport, 2 november 2017 Blockchain en real estate Programma Wat is blockchain en waarvoor wordt het gebruikt? BlockchaininRealEstate Blockchain

Nadere informatie

(1) De hoofdfunctie van ons gezelschap is het aanbieden van onderwijs. (2) Ons gezelschap is er om kunsteducatie te verbeteren

(1) De hoofdfunctie van ons gezelschap is het aanbieden van onderwijs. (2) Ons gezelschap is er om kunsteducatie te verbeteren (1) De hoofdfunctie van ons gezelschap is het aanbieden van onderwijs (2) Ons gezelschap is er om kunsteducatie te verbeteren (3) Ons gezelschap helpt gemeenschappen te vormen en te binden (4) De producties

Nadere informatie

Het Verband Tussen Negatieve Levensgebeurtenissen, 5-HTTLPR en Reactieve. Agressie. Pien S. Martens. Open Universiteit Heerlen

Het Verband Tussen Negatieve Levensgebeurtenissen, 5-HTTLPR en Reactieve. Agressie. Pien S. Martens. Open Universiteit Heerlen REACTIEVE AGRESSIE Het Verband Tussen Negatieve Levensgebeurtenissen, 5-HTTLPR en Reactieve Agressie Pien S. Martens Open Universiteit Heerlen Naam student: Pien Sophie Martens Studentnummer: 850945172

Nadere informatie

LVSO. Research for Students

LVSO. Research for Students LVSO Research for Students Overzicht 1. Introductie tot Student Onderzoek en LVSO 2. Voorstelling projecten en labo s 3. Praktische handleiding tot het statuut 4. LVSO Café I. Introductie tot Student Onderzoek

Nadere informatie

Karen J. Rosier - Brattinga. Eerste begeleider: dr. Arjan Bos Tweede begeleider: dr. Ellin Simon

Karen J. Rosier - Brattinga. Eerste begeleider: dr. Arjan Bos Tweede begeleider: dr. Ellin Simon Zelfwaardering en Angst bij Kinderen: Zijn Globale en Contingente Zelfwaardering Aanvullende Voorspellers van Angst bovenop Extraversie, Neuroticisme en Gedragsinhibitie? Self-Esteem and Fear or Anxiety

Nadere informatie

GIDS VOOR DE INTERCUL- TURELE BEMIDDELING IN DE GEZONDHEIDSZORG

GIDS VOOR DE INTERCUL- TURELE BEMIDDELING IN DE GEZONDHEIDSZORG GIDS VOOR DE INTERCUL- TURELE BEMIDDELING IN DE GEZONDHEIDSZORG Hans Verrept Isabelle Coune 24 JUNI 2016 WWW.INTERCULT.BE Brussel: FOD Volksgezondheid, Veiligheid voor de voedselketen en Milieu Gids voor

Nadere informatie

Summary 124

Summary 124 Summary Summary 124 Summary Summary Corporate social responsibility and current legislation encourage the employment of people with disabilities in inclusive organizations. However, people with disabilities

Nadere informatie

RECEPTEERKUNDE: PRODUCTZORG EN BEREIDING VAN GENEESMIDDELEN (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM

RECEPTEERKUNDE: PRODUCTZORG EN BEREIDING VAN GENEESMIDDELEN (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM Read Online and Download Ebook RECEPTEERKUNDE: PRODUCTZORG EN BEREIDING VAN GENEESMIDDELEN (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM DOWNLOAD EBOOK : RECEPTEERKUNDE: PRODUCTZORG EN BEREIDING VAN STAFLEU

Nadere informatie

Blok 3. Gesprekstechnieken, 2 uur

Blok 3. Gesprekstechnieken, 2 uur Blok 3. Gesprekstechnieken, 2 uur Wat is communicatie LSD (luisteren, samenvatten en doorvragen) Open vragen stellen Waarderend gesprek Hoe geef je feedback (doorlopend proces) Oefenen d.m.v. rollenspellen

Nadere informatie

1. In welk deel van de wereld ligt Nederland? 2. Wat betekent Nederland?

1. In welk deel van de wereld ligt Nederland? 2. Wat betekent Nederland? First part of the Inburgering examination - the KNS-test Of course, the questions in this exam you will hear in Dutch and you have to answer in Dutch. Solutions and English version on last page 1. In welk

Nadere informatie

Culturele diversiteit en interculturele bemiddeling in de ziekenhuizen. Zohra Chbaral 1

Culturele diversiteit en interculturele bemiddeling in de ziekenhuizen. Zohra Chbaral 1 Culturele diversiteit en interculturele bemiddeling in de ziekenhuizen Zohra Chbaral 1 Vooreerst bedanken we de interculturele bemiddelaars, de coördinatoren interculturele bemiddeling die ons de gegevens

Nadere informatie

De impact van automatisering op het Nederlandse onderwijs

De impact van automatisering op het Nederlandse onderwijs De impact van automatisering op het Nederlandse onderwijs Een verkenning op basis van data-analyse Amsterdam, september 2016 Leiden we op tot werkloosheid? De impact van automatisering op het onderwijs

Nadere informatie

Inhoudstafel algemene thema s

Inhoudstafel algemene thema s Inhoudstafel algemene thema s Aansprakelijkheid en No-fault: de vergoeding van schade als gevolg van gezondheidszorg Karlien Van de Velde, Vlaams Patiëntenplatform vzw 1. Inleiding/geschiedenis 1 2. Wetgeving

Nadere informatie

EP-Nuffic Jaarcongres 2015 Doorlopende leerlijn: Internationale Competenties in het hoger onderwijs. Jos Walenkamp Lector Internationale Samenwerking

EP-Nuffic Jaarcongres 2015 Doorlopende leerlijn: Internationale Competenties in het hoger onderwijs. Jos Walenkamp Lector Internationale Samenwerking EP-Nuffic Jaarcongres 2015 Doorlopende leerlijn: Internationale Competenties in het hoger onderwijs Jos Walenkamp Lector Internationale Samenwerking Samenvatting Wereldburgers, in de 21 ste eeuw, benodigde

Nadere informatie

HUMAN RIGHTS. Alternative Approaches?

HUMAN RIGHTS. Alternative Approaches? HUMAN RIGHTS Alternative Approaches? Utrecht, 3 april 2008 Peter van Krieken Toegang tot het loket Artseneed - artsenleed Samenleving v. individu 1ste generatie v. 2e generatie rechten China EVRM General

Nadere informatie

Communication about Animal Welfare in Danish Agricultural Education

Communication about Animal Welfare in Danish Agricultural Education Communication about Animal Welfare in Danish Agricultural Education Inger Anneberg, anthropologist, post doc, Aarhus University, Department of Animal Science Jesper Lassen, sociologist, professor, University

Nadere informatie

MyDHL+ Van Non-Corporate naar Corporate

MyDHL+ Van Non-Corporate naar Corporate MyDHL+ Van Non-Corporate naar Corporate Van Non-Corporate naar Corporate In MyDHL+ is het mogelijk om meerdere gebruikers aan uw set-up toe te voegen. Wanneer er bijvoorbeeld meerdere collega s van dezelfde

Nadere informatie

- Geplaatst in VISUS EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE?

- Geplaatst in VISUS EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE? - Geplaatst in VISUS 4-2017 - EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE? Om de verschillen tussen de kennis uit het laatste wetenschappelijk bewijs en de klinische praktijk kleiner te maken is de afgelopen

Nadere informatie

Denken en Doen Doen of Denken Het verband tussen seksueel risicovol gedrag en de impulsieve en reflectieve cognitie.

Denken en Doen Doen of Denken Het verband tussen seksueel risicovol gedrag en de impulsieve en reflectieve cognitie. 0 Denken en Doen Doen of Denken Het verband tussen seksueel risicovol gedrag en de impulsieve en reflectieve cognitie. Denken en Doen Doen of Denken Het verband tussen seksueel risicovol gedrag en de impulsieve

Nadere informatie

INTERCULTURELE BEMIDDELING IN DE GEZONDHEIDS- ZORG

INTERCULTURELE BEMIDDELING IN DE GEZONDHEIDS- ZORG GIDS VOOR DE INTERCULTURELE BEMIDDELING IN DE GEZONDHEIDS- ZORG Hans Verrept Isabelle Coune VOORWOORD Als zorgverlener probeer je je patiënten steeds zo goed mogelijk te helpen. De afkomst van die patiënten,

Nadere informatie

Houdt u er alstublieft rekening mee dat het 5 werkdagen kan duren voordat uw taalniveau beoordeeld is.

Houdt u er alstublieft rekening mee dat het 5 werkdagen kan duren voordat uw taalniveau beoordeeld is. - Instructie Deze toets heeft als doel uw taalniveau te bepalen. Om een realistisch beeld te krijgen van uw niveau,vragen we u niet langer dan één uur te besteden aan de toets. De toets bestaat uit twee

Nadere informatie

Disclosure belangen spreker

Disclosure belangen spreker Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële) vergoeding Aandeelhouder

Nadere informatie

Gebruik van Engels door leerlingen tijdens de Engelse les.

Gebruik van Engels door leerlingen tijdens de Engelse les. Gebruik van Engels door leerlingen tijdens de Engelse les. Een onderzoek op het Scala College 6-6-2011 Shera Gerber, Marit de Jong, Jacob de Ruiter, Sander Stolk en Femke Verdonk Inhoud Context... 2 Relevantie...

Nadere informatie

Effecten van een op MBSR gebaseerde training van. hospicemedewerkers op burnout, compassionele vermoeidheid en

Effecten van een op MBSR gebaseerde training van. hospicemedewerkers op burnout, compassionele vermoeidheid en Effecten van een op MBSR gebaseerde training van hospicemedewerkers op burnout, compassionele vermoeidheid en compassionele tevredenheid. Een pilot Effects of a MBSR based training program of hospice caregivers

Nadere informatie

Presentatie - inhoud

Presentatie - inhoud Maakt inclusief onderwijs alle doven happy? Presentatie - inhoud Introductie Onderzoek Kwaliteit van leven Tolk in het onderwijs Resultaten Conclusies Presentatie Simea, 13 april 2012 1 Situatieschets

Nadere informatie

AdVISHE: Assessment of the Validation Status of Health- Economic Decision Models

AdVISHE: Assessment of the Validation Status of Health- Economic Decision Models AdVISHE: Assessment of the Validation Status of Health- Economic Decision Models Pepijn Vemer, George van Voorn, Isaac Corro Ramos, Maiwenn Al, Talitha Feenstra Rationale In theorie: Doe alles! Een model

Nadere informatie

Onderwijs-pedagogische visies van mbo-docenten

Onderwijs-pedagogische visies van mbo-docenten Onderwijs-pedagogische visies van mbo-docenten Do-mi-le 15 mei 2014 Carlos van Kan Onderzoeker carlos.vankan@ecbo.nl Mijn professionele interesse Het helpen ontwikkelen van een kritisch onderzoeksmatige

Nadere informatie

Mondeling tentamen Havo - ERK niveau B1 / B1 +

Mondeling tentamen Havo - ERK niveau B1 / B1 + Mondeling tentamen Havo - ERK niveau B / B + Het mondeling voor Engels Havo duurt 5 minuten en bestaat uit een gesprek met je docent waarin de volgende onderdelen aan de orde komen: *Je moet een stukje

Nadere informatie

EU-Speak _ leslla docenten

EU-Speak _ leslla docenten EU-Speak _ leslla docenten Wat heeft een docent nodig om de laaggeletterde volwassen immigrant te leren lezen en schrijven? EU-Speak 1 Partners: Engeland, Zweden, Denemarken, Duitsland, Spanje, Nederland

Nadere informatie

Relatie tussen Persoonlijkheid, Opleidingsniveau, Leeftijd, Geslacht en Korte- en Lange- Termijn Seksuele Strategieën

Relatie tussen Persoonlijkheid, Opleidingsniveau, Leeftijd, Geslacht en Korte- en Lange- Termijn Seksuele Strategieën Relatie tussen Persoonlijkheid, Opleidingsniveau, Leeftijd, Geslacht en Korte- en Lange- Termijn Seksuele Strategieën The Relation between Personality, Education, Age, Sex and Short- and Long- Term Sexual

Nadere informatie

Advies betreffende de verbetering van de toegang tot

Advies betreffende de verbetering van de toegang tot FOD VOLKSGEZONDHEID, VEILIGHEID VAN DE VOEDSELKETEN EN LEEFMILIEU DIRECTORAAT-GENERAAL ORGANISATIE GEZONDHEIDSZORGVOORZIENINGEN FEDERALE COMMISSIE RECHTEN VAN DE PATIËNT Ref. : FCRP Advies betreffende

Nadere informatie

Communiceren met ouders. Silke Jansen Orthopedagoog Gezin en Gedrag REC 4 Vierland

Communiceren met ouders. Silke Jansen Orthopedagoog Gezin en Gedrag REC 4 Vierland Communiceren met ouders Silke Jansen Orthopedagoog Gezin en Gedrag REC 4 Vierland Inhoud van de workshop 1. Kind binnen systeem 2. School en ouders gelijkwaardig? 3. Richtlijnen bij oudercontacten 4.

Nadere informatie

Welke factoren beïnvloeden het gezamenlijk leren door leraren? Een systematische literatuurreview Thurlings, M.C.G.; den Brok, P.J.

Welke factoren beïnvloeden het gezamenlijk leren door leraren? Een systematische literatuurreview Thurlings, M.C.G.; den Brok, P.J. Welke factoren beïnvloeden het gezamenlijk leren door leraren? Een systematische literatuurreview Thurlings, M.C.G.; den Brok, P.J. Published in: Onderwijs Research Dagen(ORD), 11-12 Juni 2014, Groningen,

Nadere informatie

Patiëntenparticipatie in

Patiëntenparticipatie in Patiëntenparticipatie in Europees perspectief Marleen Kaatee Oprichter & voorzitter Patiëntenparticipatie in Europa: 1. PSC Patients Europe 2. EMA 3. ERNs, European Reference Networks Noodzaak: internationaal

Nadere informatie

De Samenhang tussen Dagelijkse Stress, Emotionele Intimiteit en Affect bij Partners met een. Vaste Relatie

De Samenhang tussen Dagelijkse Stress, Emotionele Intimiteit en Affect bij Partners met een. Vaste Relatie De Samenhang tussen Dagelijkse Stress, Emotionele Intimiteit en Affect bij Partners met een Vaste Relatie The Association between Daily Stress, Emotional Intimacy and Affect with Partners in a Commited

Nadere informatie

Luister alsjeblieft naar een opname als je de vragen beantwoordt of speel de stukken zelf!

Luister alsjeblieft naar een opname als je de vragen beantwoordt of speel de stukken zelf! Martijn Hooning COLLEGE ANALYSE OPDRACHT 1 9 september 2009 Hierbij een paar vragen over twee stukken die we deze week en vorige week hebben besproken: Mondnacht van Schumann, en het eerste deel van het

Nadere informatie

De opleider als rolmodel

De opleider als rolmodel De opleider als rolmodel De opleider als rolmodel programma 14.00 welkom 14.15 voorstelronde/verwachtingen 14.35 excellent teacher en excellent rolemodel 14.55 groepswerk 15.10 plenaire rapportage 15.35

Nadere informatie

N. Buitelaar, psychiater en V. Yildirim, psycholoog. Beiden werkzaam bij Altrecht Centrum ADHD Volwassenen.

N. Buitelaar, psychiater en V. Yildirim, psycholoog. Beiden werkzaam bij Altrecht Centrum ADHD Volwassenen. ADHD Wachtkamerspecial Onderbehandeling van ADHD bij allochtonen: kinderen en volwassenen N. Buitelaar, psychiater en V. Yildirim, psycholoog. Beiden werkzaam bij Altrecht Centrum ADHD Volwassenen. Inleiding

Nadere informatie

Aangepast strafrecht de rol van leeftijd en ontwikkeling

Aangepast strafrecht de rol van leeftijd en ontwikkeling Aangepast strafrecht de rol van leeftijd en ontwikkeling Prof. mr. T. (Ton) Liefaard SWR-conferentie, 27 september 2014 Opbouw 1. Leeftijdsgrenzen in het strafrecht Welke leeftijdsgrenzen kennen we en

Nadere informatie

Aspecten van medische aansprakelijkheid

Aspecten van medische aansprakelijkheid Aspecten van medische aansprakelijkheid Prof. mr. dr. J.L. Smeehuijzen Vier onderwerpen Oorzaken moeizame afwikkeling; Toegeven fout en excuses; Verhouding open disclosure en veilig melden; De voorfase

Nadere informatie

Kennerschap en juridische haken en ogen. Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici Amsterdam, 10 juni 2016 R.J.Q. Klomp

Kennerschap en juridische haken en ogen. Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici Amsterdam, 10 juni 2016 R.J.Q. Klomp Kennerschap en juridische haken en ogen Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici Amsterdam, 10 juni 2016 R.J.Q. Klomp De Emmaüsgangers () Lucas 24, 13-35 Juridische haken en ogen Wat te doen als koper

Nadere informatie

Understanding and being understood begins with speaking Dutch

Understanding and being understood begins with speaking Dutch Understanding and being understood begins with speaking Dutch Begrijpen en begrepen worden begint met het spreken van de Nederlandse taal The Dutch language links us all Wat leest u in deze folder? 1.

Nadere informatie

Multi-disciplinary workshop on Ageing and Wellbeing

Multi-disciplinary workshop on Ageing and Wellbeing Date 7-12-2011 1 Multi-disciplinary workshop on Ageing and Wellbeing Prof. Dr. Inge Hutter Demographer, anthropologist Coordinator Healthy Ageing Alpha Gamma RUG Dean Faculty Spatial Sciences Date 7-12-2011

Nadere informatie

Pesten onder Leerlingen met Autisme Spectrum Stoornissen op de Middelbare School: de Participantrollen en het Verband met de Theory of Mind.

Pesten onder Leerlingen met Autisme Spectrum Stoornissen op de Middelbare School: de Participantrollen en het Verband met de Theory of Mind. Pesten onder Leerlingen met Autisme Spectrum Stoornissen op de Middelbare School: de Participantrollen en het Verband met de Theory of Mind. Bullying among Students with Autism Spectrum Disorders in Secondary

Nadere informatie

Tilburg University. Technieken van kwalitatief onderzoek 1 Verhallen, T.M.M.; Vogel, H. Published in: Tijdschrift voor Marketing

Tilburg University. Technieken van kwalitatief onderzoek 1 Verhallen, T.M.M.; Vogel, H. Published in: Tijdschrift voor Marketing Tilburg University Technieken van kwalitatief onderzoek 1 Verhallen, T.M.M.; Vogel, H. Published in: Tijdschrift voor Marketing Publication date: 1982 Link to publication Citation for published version

Nadere informatie

Europa: Uitdagingen? Prof. Hylke Vandenbussche Departement Economie- International Trade 26 April 2018 Leuven

Europa: Uitdagingen? Prof. Hylke Vandenbussche Departement Economie- International Trade 26 April 2018 Leuven Europa: Uitdagingen? Prof. Hylke Vandenbussche Departement Economie- International Trade 26 April 2018 Leuven America First! Wat is het potentiële banenverlies voor België en Europa? VIVES discussion paper

Nadere informatie

Luisteren: Elke taaluiting is relevant

Luisteren: Elke taaluiting is relevant Emma van Bijnen ADR Instituut 1 Luisteren: Elke taaluiting is relevant Niet de directe betekening van de bijdrage, maar de intentie van de spreker Er zijn ontelbaar veel verschillende dingen die partijen

Nadere informatie

Het beheren van mijn Tungsten Network Portal account NL 1 Manage my Tungsten Network Portal account EN 14

Het beheren van mijn Tungsten Network Portal account NL 1 Manage my Tungsten Network Portal account EN 14 QUICK GUIDE C Het beheren van mijn Tungsten Network Portal account NL 1 Manage my Tungsten Network Portal account EN 14 Version 0.9 (June 2014) Per May 2014 OB10 has changed its name to Tungsten Network

Nadere informatie

Overzicht. 1. Kritisch burgerschap 2. Wat is kritisch denken? 3. Botsing van waardensystemen 4. Spanningen en dilemma s in de klas.

Overzicht. 1. Kritisch burgerschap 2. Wat is kritisch denken? 3. Botsing van waardensystemen 4. Spanningen en dilemma s in de klas. Overzicht 1. Kritisch burgerschap 2. Wat is kritisch denken? 3. Botsing van waardensystemen 4. Spanningen en dilemma s in de klas (Wansink, 2015) Burgerschap burgerschap vraagt om bepaalde omgangs- en

Nadere informatie

Identity & Access Management & Cloud Computing

Identity & Access Management & Cloud Computing Identity & Access Management & Cloud Computing Emanuël van der Hulst Edwin Sturrus KPMG IT Advisory 11 juni 2015 Cloud Architect Alliance Introductie Emanuël van der Hulst RE CRISC KPMG IT Advisory Information

Nadere informatie

Common European Framework of Reference (CEFR)

Common European Framework of Reference (CEFR) Common European Framework of Reference (CEFR) Niveaus van taalvaardigheid volgens de Raad van Europa De doelstellingen van de algemene taaltrainingen omschrijven we volgens het Europese gemeenschappelijke

Nadere informatie

Sessie Centrumsteden VVJ

Sessie Centrumsteden VVJ Sessie Centrumsteden VVJ Bram Vermeiren Steunpunt Jeugd vzw Arenbergstraat 1D I 1000 Brussel T 02 551 13 50 I F 02 551 13 85 info@steunpuntjeugd.be I www.steunpuntjeugd.be missie Jeugdwerk brengt kinderen

Nadere informatie

De Relatie tussen Hechting en Welbevinden bij Ouderen: De mediërende Invloed van Mindfulness en Zingeving

De Relatie tussen Hechting en Welbevinden bij Ouderen: De mediërende Invloed van Mindfulness en Zingeving De Relatie tussen Hechting en Welbevinden bij Ouderen: De mediërende Invloed van Mindfulness en Zingeving Relationships between Attachment and Well-being among the Elderly: The mediational Roles of Mindfulness

Nadere informatie

(Verschenen in Hospitalia 2002/4: 170-174)

(Verschenen in Hospitalia 2002/4: 170-174) (Verschenen in Hospitalia 2002/4: 170-174) INTERCULTURELE BEMIDDELING IN DE ZIEKENHUIZEN Hans VERREPT Coördinatiecel Interculturele Bemiddeling Ministerie van Sociale Zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu

Nadere informatie

12 e Post O.N.S. Meeting. Carolien Burghout Verpleegkundig specialist Jeroen Bosch Ziekenhuis

12 e Post O.N.S. Meeting. Carolien Burghout Verpleegkundig specialist Jeroen Bosch Ziekenhuis 12 e Post O.N.S. Meeting Carolien Burghout Verpleegkundig specialist Jeroen Bosch Ziekenhuis Screening for distress The Sixth Vital Sign Doelen De toehoorder: 1. heeft achtergrondkennis over distress en

Nadere informatie

Hoe is het revalidatie zorggebied op dit moment vormgegeven. Innovaties in de revalidatiezorg. Nieuwe vormen van revalidatie.

Hoe is het revalidatie zorggebied op dit moment vormgegeven. Innovaties in de revalidatiezorg. Nieuwe vormen van revalidatie. Inleiding in de revalidatiegeneeskunde 2011. Hoe is het revalidatie zorggebied op dit moment vormgegeven. De rol van de zorgverzekeraars. Innovaties in de revalidatiezorg. Wat is multidisciplinair. Pijnrevalidatie.

Nadere informatie

Ga je mee verdwalen? Weet jij de weg?

Ga je mee verdwalen? Weet jij de weg? 13-11- 12 Kenniscentrum Gezondheid, Welzijn & Technologie Ga je mee verdwalen? Weet jij de weg? Herstelverlenen Drs. I. Schaap Lectoraat herstelondersteunende zorg en cliëntempowerment Saxion Kom verder.

Nadere informatie

(SOCIALE) ANGST, GEPEST WORDEN EN PSYCHOLOGISCHE INFLEXIBILITEIT 1

(SOCIALE) ANGST, GEPEST WORDEN EN PSYCHOLOGISCHE INFLEXIBILITEIT 1 (SOCIALE) ANGST, GEPEST WORDEN EN PSYCHOLOGISCHE INFLEXIBILITEIT 1 Psychologische Inflexibiliteit bij Kinderen: Invloed op de Relatie tussen en de Samenhang met Gepest worden en (Sociale) Angst Psychological

Nadere informatie

3.6 Diversiteit is meer dan verschil in cultuur 91 3.7 Antwoorden uit de gezondheidswetenschappen

3.6 Diversiteit is meer dan verschil in cultuur 91 3.7 Antwoorden uit de gezondheidswetenschappen Inhoud Inleiding 7 1 Diversiteit in jouw leven 13 1.1 Identiteit 13 1.2 Sociale identiteit 15 1.3 Sociale deelidentiteiten 17 1.4 Multiculturele persoonlijkheden 20 1.5 Aspecten van persoonlijkheden 24

Nadere informatie

Weg met de olifant in de porseleinen kast

Weg met de olifant in de porseleinen kast Workshop Indirect leren communiceren met LMR model van Lewis - Stop talking or leave Wanneer: Symposium woensdag 16 oktober Waar: Universiteit Tilburg Door wie: Natascha Zoutewelle Weg met de olifant in

Nadere informatie

Nederlands Genootschap van Tolken en Vertalers

Nederlands Genootschap van Tolken en Vertalers Nederlands Genootschap van Tolken en Vertalers U zoekt een tolk of vertaler... a die exact verwoordt wat u wilt zeggen. a die de taal van uw doelgroep tot in de finesses beheerst. a die voor u klaarstaat

Nadere informatie

L.Net s88sd16-n aansluitingen en programmering.

L.Net s88sd16-n aansluitingen en programmering. De L.Net s88sd16-n wordt via één van de L.Net aansluitingen aangesloten op de LocoNet aansluiting van de centrale, bij een Intellibox of Twin-Center is dat de LocoNet-T aansluiting. L.Net s88sd16-n aansluitingen

Nadere informatie

Opbouw Inclusief onderwijs; wat is het? Inclusief onderwijs; waarom? Inclusief onderwijs; waarom niet? De nationale context De internationale vergelij

Opbouw Inclusief onderwijs; wat is het? Inclusief onderwijs; waarom? Inclusief onderwijs; waarom niet? De nationale context De internationale vergelij Collectief Inclusief Opbouw Inclusief onderwijs; wat is het? Inclusief onderwijs; waarom? Inclusief onderwijs; waarom niet? De nationale context De internationale vergelijking De internationale context

Nadere informatie

Welke scores zijn voor een patiënt het belangrijkste?

Welke scores zijn voor een patiënt het belangrijkste? Welke scores zijn voor een patiënt het belangrijkste? Maarten de Wit 31 mei 2013 Lokatie Tilburg University Overzicht 1. Wat is het patiëntenperspectief? 2. Hoe krijg je als onderzoeker toegang tot de

Nadere informatie