Zinnen 2. Inleiding. Inleiding. Kenmerken. Syntaxis: de combinaties van woorden tot woordgroepen en zinnen. Kenmerken (Features)

Transcriptie

1 Inleiding Zinnen 2 Syntaxis: de combinaties van woorden tot woordgroepen en zinnen. Wat voor rol spelen de kenmerken van de woorden hierbij? Wat voor soort woordvolgordes vinden we? Hoe kunnen die woordvolgordes veranderd worden door middel van verplaatsing? (niet op les) Computationele theories? Inleiding (Features) Congruentie (Agreement) Subcategorizatie Woordvolgorde (Word order) Verplaatsing (Dependencies) We zagen al dat woorden tot een bepaalde syntactische categorie behoren. Noun, Verb, Prep, Det, Pronoun, Die categorie bepaalt een belangrijk deel van het syntactisch gedrag van een woord. Voorbeeld: combinatie met determiner the man, *the happy, *the eat, *the away Uitgedrukt door NP! Det Nominal

2 Maar categorieën zijn niet voldoende. Een kleine herschrijfgrammatica S! NP VP N! man vrouw NP! Det N Det! de VP! V NP V! ziet kust Deze grammatica genereert een heel kleine taal. Stel dat we ook meervouden willen: De vrouwen kussen de man Waarom werkt dit niet? S! NP VP NP! Det N Det! de VP! V NP V! ziet zien kust kussen N! man vrouw mannen vrouwen Een ander probleem als we transitieve en intransitieve werkwoorden willen. Waarom werkt dit niet? S! NP VP N! man vrouw NP! Det N Det! de VP! V NP V! ziet kust slaapt VP! V toevoegen om fijnere onderscheidingen te maken S! NP sg VP sg S! NP pl VP pl NP sg! Det N sg VP sg! V sg NP V sg! ziet kust NP pl! Det N pl Det! de VP pl! V pl NP V pl! zien kussen

3 feature structure, attribute-value matrix (AVM) de man: niet alleen NP, maar ook enkelvoud en 3e persoon.! V CAT NP handiger dan NUMBER sg 3sgNP PERSON 3rd Een feature kan een AVM als waarde hebben: CAT NP AGREEMENT NUMBER sg PERSON 3rd AVM s zijn een manier om talige objecten partieel te beschrijven. In dit college syntactische objecten (categorieën). Ook wel gebruikt voor fonologische en semantische structuren. S! NP VP genereert elke mogelijke combinatie van NPs en VPs, ook als ze niet matchen in getal en persoon. S! NP VP "NP AGREEMENT#= "VP AGREEMENT# de NP en VP stemmen in AGREEMENT kenmerken overeen

4 Agreement kenmerken moeten worden gedeeld tussen een XP en z n hoofd. NP! Det Nominal "NP agreement#= "Nominal agreement# (agreement Det/Nominal weggelaten) VP! Verb NP "NP agreement#= "NP agreement# Verb! kust "Verb agreement#= Verb! kussen "Verb agreement#= number sg person 3rd number pl Subcategorisatie Andere belangrijke eigenschap: valentie subcategorisatie-frame (predikaat)argumentstructuur Min of meer synonieme termen: het aantal en het soort constituenten dat een woord bij zich moet of kan hebben. Subcategorisatie Pol vindt een schat *Pol vindt Pol slaapt *Pol slaapt een dutje vinden is transitief slapen is intransitief

5 Subcategorisatie Vinden is een predikaat met twee argumenten: de vinder (subject) het gevondene (direct object) twee-plaatsig; ariteit, valentie is 2 Slapen is een predikaat met één argument, dus één-plaatsig Subcategorisatie Hoeveel argumenten heeft geven? Drie argumenten: Gever subject Gegevene direct object Begunstigde indirect object Geven is drie-plaatsig. Subcategorisatie Hoeveel argumenten heeft regenen? Regenen is nul-plaatsig. Het regent heeft een expletief subject, een subject zonder betekenis. Subcategorisatie Hoeveel argumenten hebben de volgende werkwoorden: Hiermee kunt u het laatst gekozen nummer herhalen. Het lampje brandt onafgebroken in de handsfree- of headsetmodus. Hiermee kunt u informatie krijgen over de (voorgeprogrammeerde) toetsen. wanneer hier door een z.g. automatische telefoniste om gevraagd wordt

6 Subcategorisatie Subcategorisatie Maar let op: subcategorisatie (subcat) feature kijkt alleen naar argumenten binnen de VP. Het subject wordt er buiten gelaten. SUBCAT(egorizatie) is zelf een kenmerk van categorieën, dat aangeeft welke soorten categorieën vereist zijn. Verb! slaapt "Verb subcat first# = end Verb! kust "Verb subcat first cat# = NP "Verb subcat second# = end VP! Verb NP "VP subcat first cat#= "NP cat# "VP subcat second#= end VP! Verb "VP subcat first#= end Woordvolgorde Vergelijk de volgende zinnen: Brutus bemint Lucia Brutus Luciam amat (Latijn) Een verschil: Nederlands: S(ubject) V(erb) O(bject) Latijn: S(ubject) O(bject) V(erb) Woordvolgorde: Typen De meeste talen in de wereld zijn SVO of SOV. VSO en VOS komt ook wel voor. OSV en OVS het minst. Hixkaryana (Brazilië, OVS, 600 sprekers) toto yonoye kamara persoon at jachtluipaard

7 Context-free grammar This is an a different model for describing languages The language is specified by productions (substitution rules) that tell how strings can be obtained, e.g. A 0A1 A B B # A, B are variables 0, 1, # are terminals A is the start variable A $ 0A1 $ 00A11$ 000A111$ 000B111$ 000#111 Natural languages CFGs were first used for natural languages a girl with a flower likes the boy ART NOUN PREP ART NOUN VERB ART NOUN CMPLX-NOUN CMPLX-NOUN PREP-PHRASE CMPLX-NOUN NOUN-PHRASE CMPLX-VERB NOUN-PHRASE VERB-PHRASE SENTENCE Some examples We can describe parts of English like this: SENTENCE NOUN-PHRASE VERB-PHRASE NOUN-PHRASE CMPLX-NOUN NOUN-PHRASE CMPLX-NOUN PREP- PHRASE VERB-PHRASE CMPLX-VERB VERB-PHRASE CMPLX-VERB PREP-PHRASE PREP-PHRASE PREP CMPLX-NOUN CMPLX-NOUN ARTICLE NOUN CMPLX-VERB VERB NOUN-PHRASE CMPLX-VERB VERB variables: SENTENCE, NOUN-PHRASE, terminals: a, the, boy, girl, flower, likes, touches, sees, with start variable: SENTENCE ARTICLE a ARTICLE the NOUN boy NOUN girl NOUN flower VERB likes VERB touches VERB sees PREP with Derivations (1) SENTENCE NOUN-PHRASE VERB-PHRASE (2) NOUN-PHRASE CMPLX-NOUN (3) NOUN-PHRASE CMPLX-NOUN PREP- (4) PHRASE (5) VERB-PHRASE CMPLX-VERB (6) VERB-PHRASE CMPLX-VERB PREP-PHRASE (7) PREP-PHRASE PREP CMPLX-NOUN (8) CMPLX-NOUN ARTICLE NOUN (9) CMPLX-VERB VERB NOUN-PHRASE CMPLX-VERB VERB SENTENCE $ NOUN-PHRASE VERB-PHRASE (1) $ CPLX-NOUN VERB-PHRASE (2) $ ARTICLE NOUN VERB-PHRASE (7) $ a NOUN VERB-PHRASE (10) $ a boy VERB-PHRASE (12) $ a boy CPLX-VERB (4) $ a boy VERB (9) $ a boy sees (17) (10) ARTICLE a (11) ARTICLE the (12) NOUN boy (13) NOUN girl (14) NOUN flower (15) VERB likes (16) VERB (17) touches (18) VERB sees PREP with

8 Motivation for studying CFGs Context-free grammars are essential for understanding the meaning of sentences NP! NP and NP NP! NP or NP NP! John NP! Bill NP! Sue sentence: John and Bill or Sue NP $ NP and NP $ NP and NP or NP $ John and NP or NP $ John and Bill or NP $ John and Bill or Sue meaning: John, and one of the people: Bill, Sue NP $ NP or NP $ NP and NP or NP $ John and NP or NP $ John and Bill or NP $ John and Bill or Sue meaning: either John and Bill, or Sue Definition of context-free grammar A context-free grammar (CFG) is a 4-tuple (V, %, R, S) where V is a finite set of variables or non-terminals & % is a finite set of terminals (V '% = () R is a set of productions or substitution rules of the form A ) where A is a variable V and ) is a string with variables and terminals S is a variable called the start variable Derivation A derivation is a sequential application of productions: ) $ * means * can be obtained from ) with one production ) $ * * means * can be obtained from ) after zero or more productions Language of a CFG The language of a CFG is the set of all strings of terminals that can be derived from the start variable * L(G) = {+ +, %* and S $ + } Such languages are called context-free

9 Het Cocke-Kasami-Younger (CKY) Algoritme Input: Een string w(1) w(n) en een CFG in Chomsky Normal Form regels van de vorm: A! B C (B,C non-terminals) A! a (a terminal) Het Cocke-Kasami-Younger (CKY) Algoritme Datastructuur: Een matrix t:[0..n]![0..n], waar t (i,j) alle non-terminals bevat van waaruit de substring w(i+1) w(j) kan worden afgeleid. Het Cocke-Kasami-Younger (CKY) Algoritme Het CKY-algoritme vult de matrix stap voor stap, door middel van de --operatie, gedefinieerd als volgt voor twee verzamelingen Q en R van non-terminals: Q -R = {A A!BC is in G voor B,Q en C,R} Het Cocke-Kasami-Younger (CKY) Algoritme Voorbeeld (bij bovenstaande CFG): t(0,3) = { S, -- Verb van t(0,1) + NP van t(1,3) VP, -- Verb van t(0,1) + NP van t(1,3) CKY algoritme: for j:=1 to n do begin t(j-1,j) = {A A!w(j) t(i,k) - is t(k,j) in G} end if S for i:=j-2 downto 0 do t(0,n) t(i,j) := then accept else reject

10 Het Cocke-Kasami-Younger (CKY) Algoritme Voordeel CKY-algoritme: Berekent alle parseer-bomen in O( G ) (vergelijk dit met naïef top-down/bottom-up parseren, beide exponentieel). Inleiding Woordvolgorde: Afrika Lezen in het boek: Hoofdstuk 15 tot aan 15.4 Deeltoets 1 (28 mei): alle stof van hoorcolleges, boek en digitale bestanden tot en met college van dit college (19 mei). Uit: World Atlas of Linguistic Structures

11 Woordvolgorde: Endo kiyaat cheeliima kuurkee ki-yaat chee-liima kuur-ka-i DP-open FEM-LIMO deur-th-df Chelimo opende de deur DP = distant past, FEM = feminine, TH = thematic, DF = definite Woordvolgorde: Regels VSO is een problematische volgorde Neem de volgende regels: S! NP VP (introduceert subject) VP! V NP (introduceert object) Hoe krijgen we een SOV-taal? Hoe krijgen we een VSO-taal? Woordvolgorde: Parameters SVO en SOV zijn volgordes die gegenereerd kunnen worden met herschrijfregels + volgorde-parameters S! NP VP en VP! V NP (SVO) S! NP VP en VP! NP V (SOV) VSO is niet zonder meer mogelijk, omdat de VP discontinu is. Woordvolgorde: Universalia Volgorde tussen V en O is geen geïsoleerd fenomeen, maar hangt samen met andere volgordes, zoals: Prepositie en object Nomen en adjectief In het algemeen: hoofden voorop of hoofden achteraan

12 Woordvolgorde: Hoofd Het hoofd van een woordgroep is het woord dat de eigenschappen van de hele groep bepaalt: V van VP P van PP N van NP A van AP Woordvolgorde: Endo Wat zijn dit voor woordgroepen? Wat voor woord staat voorop? Woordvolgorde: Marking Woordvolgorde is niet de enige manier om de argumenten van een predikaat te identificeren. Een alternatieve of complementaire manier: marking, dat wil zeggen, door het argument een speciale vorm te geven: Brutus Luciam amat Brutus Lucia bemint nom acc Verplaatsing: Introductie Een taal kan wel bepaalde basisvolgorde hebben, maar soms verschijnen de woorden in andere volgordes. Een van de manieren om dat te analyseren: als de verplaatsing van een woord of woordgroep.

13 Verplaatsing: Inversie Vergelijk: John could walk Could John walk? De ja/nee-vraag kan worden afgeleid van de bevestigende zin door subject en hulpwerkwoord om te draaien (subjectauxiliary inversion) Verplaatsing: V2 Nederlands heeft twee volgordes: In hoofdzinnen: Jan kuste Marie In bijzinnen: (Ik denk dat) Jan Marie kuste SVO versus SOV Wat is de basisvolgorde? Welke volgorde is afgeleid? Hoe? Verplaatsing: V2 Nog een vergelijking: (a) Jan belde Marie op (b) dat Jan Marie op belde De positie van op laat zien wat de basispositie is van het werkwoord. Conclusie: V is verplaatst naar de tweede positie van de zin: V2. Verplaatsing: V2 Jan Marie op belde Jan Marie op belde Jan belde Marie op

14 Verplaatsing: Wh-movement Vraagzinnen (wh-question) worden in het Nederlands gemaakt door een vraagwoord (wh-phrase) aan het begin van de zin te plaatsen: Ik zei dat Jan Marie op belde Ik vroeg wie Jan op belde Verplaatsing: Wh-movement Onderliggende structuur: Ik vroeg Jan wie op belde? Oppervlaktestructuur: Ik vroeg wie Jan op belde? Verplaatsing: Wh-movement Filler-gap-structuur: Er wordt iets verplaatst (de filler) en er blijft een gap of trace achter op de oorspronkelijke positie. Ik vroeg wie Jan t op belde Ich fragte wen Jan hat t angerufen (wen: accusatief) Verplaatsing: Wh-movement Unbounded of long-distance De verplaatsing kan soms over lange afstanden plaatsvinden: Wie dacht jij dat Piet zei dat Marie had voorgesteld om t op te bellen Wie dacht jij [ dat Piet zei [ dat Marie had voorgesteld [ om t op te bellen ]]]