In de praktijk zien we dat het speels vertrouwd

Transcriptie

1 taal Klankbewust bezig zijn Klanken en letters alzijdig verkennen Jarenlang onderzoek toont aan hoe belangrijk het is om kleuters nieuwsgierig te maken naar de wereld van taal en letters, zodat zij in hun ontdektocht een goede basis voor het aanvankelijk lezen meekrijgen. Het verkennen van letters maakt hier deel van uit. Ontdek hoe je als leerkracht kleuters kunt prikkelen om klanken en letters met hun lijf te beleven en zo sterke klanktekenkoppelingen te ontwikkelen op een manier die volledig bij hen past. Astrid Geudens is onderzoeker taal- en leesdidactiek bij Thomas More in Mechelen-Antwerpen. Daarnaast is ze adviseur en hoofdauteur van methodes voor kleuteronderwijs en aanvankelijk lezen Dorien Stolwijk is zelfstandig adviseur jonge kind en taal- en leesontwikkeling. Daarnaast is ze adviseur en auteur van methodes voor kleuteronderwijs Eline Van Kerckhove is logopedist, docent en onderzoeker taal- en leesdidactiek bij Thomas More in Mechelen-Antwerpen Marjolein Noé is taalkundige, logopedist en onderzoeker taal- en leesdidactiek bij Thomas More in Mechelen-Antwerpen In de praktijk zien we dat het speels vertrouwd maken met letters in kleutergroepen zich veelal vertaalt in aandacht voor de vorm van letters. De leerkracht toont of schrijft de letter op en de kinderen bedenken er vervolgens woorden of concrete voorwerpen bij. Deze woorden of voorwerpen worden gebundeld in een woordweb rondom de letter of uitgestald op een lettertafel. De kinderen worden vaak ook gestimuleerd om thuis verder op zoek te gaan naar woorden die beginnen met de aangeboden letter. Het zijn voorbeelden van mooie initiatieven in kleutergroepen. Zeker wanneer ze ingebed zijn in taalroutines voor beginnende geletterdheid. Zo zien we leerkrachten in de praktijk bijvoorbeeld werken met klankkastjes en werkmappen fonemisch bewustzijn, zoals die van CPS. Letteractiviteiten in taalroutines zouden echter meer kunnen betekenen als leerkrachten niet enkel de lettervorm als uitgangspunt nemen. Bij een letter hoort ook een klank, daar komen kleuters natuurlijk in de eerste plaats mee in contact. En er valt voor jonge kinderen van alles te beleven aan een klank. Je kunt ernaar luisteren, maar je kunt ook onderzoeken, voelen en kijken wat er met je mond, lippen, keel en neus gebeurt als je de klank van de letter uitspreekt. Speelse context Dankzij ervaringen in een speelse context raken kinderen van groep 1 en 2 nog meer gericht op klanken die zij om zich heen horen. Zo worden juist ook die kinderen nieuwsgierig en enthousiast die misschien niet spontaan op verkenning zouden gaan naar klanken en letters (Van Severen, 2017). Inspelend op hun nieuwsgierigheid, raken kinderen vertrouwd met alle facetten van een letter. De klank wordt hiermee onbewust stevig gekoppeld aan het geschreven symbool. Hiermee wordt de basis voor het aanvankelijk lezen in groep 3 aanzienlijk versterkt, zeker ook voor kinderen die een vertraagde taalontwikkeling doormaken (Snowling & Melby-Lervåg, 2016; Van Druenen, Scheltinga, Wentink, & Verhoeven, 2017). Klanktekenkoppelingen Het is belangrijk voor kleuters om klanken en letters niet zomaar zonder context aan te bieden. Losstaande klank- en letteractiviteiten zijn zeker zinvol, maar de meerwaarde ligt in het inbedden 1. Alzijdig verkennen van klank en letter Luisteren naar de klank Spraakmotorisch voelen van de klank Kijken naar de letter (Schrijven van de letter) Ordenen van de letter in klankfamilies 2. Klank uitluisteren in aangeboden woorden De klank ontdekken en horen in woorden, zowel in het begin als in het midden en aan het einde van een woord en dit in combinatie met zoveel mogelijk verschillende klinkers en medeklinkers 3. Zelf zoeken in nieuwe woorden Op zoek gaan naar de klank en letter in voorwerpen, materialen, tijdschriften, et cetera waarin kinderen de klank horen of de letter zien Figuur 1 Trapschema klanktekenkoppelingen (Bos et al., 2016) 28 HJK november 2017

2 Renate Reitler Het voelen en zien maakt de klank bespreekbaar en expliciet van klank- en letteractiviteiten in een betekenisvolle context. Als je de letteractiviteiten koppelt aan een thema of probleemstelling, verhoogt de nieuwsgierigheid en inleving van de kleuters. Binnen die betekenisvolle context is een duidelijke opbouw voor het onderzoeken en beleven van klanktekenkoppelingen belangrijk, als een vorm van routine bijvoorbeeld. Het stappenplan in figuur 1 onderaan de vorige pagina kan hierbij ondersteuning bieden. De eerste stap legt een stevig fundament: het verkennen van de letter in zijn veelzijdigheid, ofwel het alzijdig verkennen. Deze eerste stap wordt vaak nog overgeslagen. 1. Alzijdig verkennen van klank en letter Een belangrijke voorbereiding voor het alzijdig verkennen, is dat kinderen allereerst worden gericht op geluiden die lijken op de klank die je wilt aanbieden. Het kritisch leren luisteren staat dan centraal. Laat kinderen bijvoorbeeld de klanken ontdekken in geluiden om hen heen. Zo leent /z/ zich voor het zoemen van een bij of hoor je bijvoorbeeld /k/ als je twee glazen of knikkers voorzichtig tegen elkaar ketst, zodat ze een kkkgeluid maken. Vervolgens worden de geluiden gekoppeld aan de klank die je hoort als je de letter uitspreekt. Dit kan ingebracht worden door een handpop of geïntroduceerd vanuit een verhaal, filmpje of gebeurtenis in de klas. Van geluid naar klank Basisschool De Kikkenduut in Oisterwijk ging bij het alzijdig verkennen met een handpop aan de slag. Als voorloper op de kim-versie van Veilig leren lezen zoals deze in groep 3 wordt gebruikt, breidden de leerkrachten samen met taalcoördinator Saskia van Duijnen Montijn en onder begeleiding van Dorien Stolwijk het klankkastje in de kleutergroepen uit. Hiervoor gebruikt leerkracht Dimphy Kulik handpop Zoem. Zoem woont in het insectenhotel in onze schooltuin. Hij ontdekt geluiden in zijn omgeving en brengt deze de klas in. Met Zoem gaan de klanken en de letters nog meer leven voor de kinderen in onze groep en hij leidt de kinderen door alle stappen rondom het verkennen van de klank en de letter, zegt Kulik. Zoem zorgt er ook voor dat de aanpak herkenbaar is voor de kinderen als zij in groep 3 methodisch leren lezen. Na het speels introduceren van het geluid en het ontdekken van de klank, laat je de kinderen de klank met verlengde klankwaarde uitspreken, met als doel er bewust aandacht aan te schenken. Klanken zoals /m/ kunnen wat langer aangehouden worden. Bij klanken als /p/ gaat het om de mondstand klaarzetten. Kinderen ontdekken dat de klank snel weg is. De klank mag echter nooit zo worden uitgesproken dat het een andere klank wordt. Zo blijft o in 'pot' steeds kort klinken en is het niet de bedoeling dat het oo wordt zoals in poot. Daarna is er ruimte voor actieve spelletjes waarin de kinderen de klank onderscheiden van andere klanken. Laat de kinderen gaan staan of zitten of een beweging maken wanneer ze de klank wel of niet horen. Zo zijn de kinderen met hun hele lijf betrokken. Oudere kleuters krijgen de kans om met klanken >> HJK november

3 te spelen die sterk op elkaar gelijken, zoals /z/ en /s/. Dit helpt de kinderen om kritisch te luisteren en een gedetailleerde klankcode op te bouwen. Na het voelen van de klank kijken de kinderen heel bewust naar de lettervorm Spraakmotorisch voelen Een volgend deelaspect van het alzijdig verkennen, is het spraakmotorisch voelen van de klank. Een klank is namelijk heel vluchtig en abstract. Een letter maakt het veel concreter. Wat ook helpt om de klank zichtbaar en voelbaar te maken, zijn bewegingen die je maakt als je een klank uitspreekt (Van den Broeck & Geudens, 2016). Hoe ziet het eruit als je een klank uitspreekt en wat je voel je aan je mond, lippen, keel en/of neus? Wat voel je bijvoorbeeld als je /t/ zegt? Houd maar eens je vinger voor je mond en wijs naar boven, want daar tikt onze tong, net achter onze tanden, heel kort. Voel maar en tik maar mee met je vinger: /t/, /t/, /t/. Spreek de klank duidelijk uit en wijs de kinderen erop hoe de mondstand is. Laat ze gebruikmaken van een spiegel. Wat zie je als iemand /oe/ zegt? Je mond staat open en je lippen vormen een rondje. Kijk maar eens! Het horen, voelen en zien van de klank zorgt ervoor dat kinderen zich de klank gemakkelijker eigen kunnen maken (Bos et al., 2016). Het versterkt het aanleren van klanktekenkoppelingen en het latere aanvankelijk lezen (Boyer & Ehri, 2011). Alle kinderen profiteren hiervan, juist ook meertalige kinderen die nog niet alle Nederlandse klanken kennen (Roberts, 2005). Leerkracht Bernadette Weijer van basisschool Oberon ging ermee aan de slag: In Schatkist editie 3 is de werkwijze van het alzijdig verkennen volledig geïntegreerd opgenomen. De kinderen zijn nu veel bewuster van de klank en de letter leeft veel meer bij de kinderen. Juist ook bij de kinderen die het Nederlands niet als eerste taal hebben. De hele dag door hoor ik de letter en zie ik dat de kinderen klankbewust bezig zijn. Ze luisteren naar de klank bij zichzelf en anderen en kijken nog eens in de spiegel. Er komt geen /aa/ voorbij die niet ook met de handen wordt gevoeld! Het voelen en zien maakt de klank bespreekbaar en expliciet, maar het is geen doel op zich. De onderzoekende handelingen waarbij kinderen met hun handen en vingers voelen aan hun mond, tong, keel, neus, et cetera mogen niet verward worden met klankgebaren. Het gaat niet om geheugensteuntjes of het inoefenen van gebaren die vaak nauwelijks een relatie laten zien met de klank of vorm. Geheugensteuntjes werken anders bij het ene kind dan bij het andere en ze moeten ook worden afgeleerd op het moment dat automatiseren in groep 3 het sleutelwoord wordt. Kijken en ordenen Na het voelen van de klank kijken de kinderen heel bewust naar de lettervorm. Ze voelen, Dorien Stolwijk tekenen of schrijven deze. Bij het overschrijven van de lettervorm gaat het om de ervaring en niet om het resultaat of het schrijfproces op zich (Van den Broeck & Geudens, 2016). Tot slot wordt de letter geordend in letterfamilies. Door de letters toe te wijzen aan een bepaalde categorie, bijvoorbeeld deze van de korte klinkers, ontdekken de kinderen dat bepaalde letters bij elkaar horen. De nieuwe letter wordt ingedeeld bij een van de vier letterfamilies: korte klinkers, lange klinkers, tweetekenklinkers en medeklinkers, zodat kinderen meer voeling krijgen met de eigenschappen van letters in klank en vorm. Ook dit is geen doel op zich. De kleuters hoeven de families zelf niet te benoemen of te herkennen. Voor de keuze van letters is er geen vaste richtlijn. Kinderen die moeite hebben met de leesontwikkeling in groep 3 hebben doorgaans meer moeite met tweetekenklinkers. Juist daarom kun je ervoor kiezen om kinderen hier al vroeg vertrouwd mee te maken in een speelse context. Hoe dan ook is het niet het doel om alle klanktekenkoppelingen te beheersen en zeker niet om er woorden mee te lezen. Onderzoek en praktijkervaringen laten immers zien dat het geen goede zaak is deze vaardigheid in groep 2 te willen trainen (Van Druenen, Scheltinga, Wentink, & Verhoeven, 2017). 2. Klank uitluisteren in woorden Na het alzijdig verkennen volgt de volgende stap: de klank ontdekken in woorden. Daar gaat foneembewustzijn immers om: de klank leren onderscheiden of uitluisteren tussen andere klanken. Daarbij is het belangrijk om de eerste woorden zo te selecteren dat de klank makkelijker te ontdekken is. Zo is het makkelijker om /aa/ in aap te horen dan in paar. In aap hoor je 30 HJK november 2017

4 versterkt. Geef de passende materialen, afbeeldingen en woordkaarten een plaats op bijvoorbeeld een lettertafel. 3. Zelf zoeken in nieuwe woorden In een laatste stap gaan de kinderen zelf op zoek naar andere woorden waarin ze de klank horen of materiaal waarop ze de letter zien. Stimuleer de kinderen hierin. Weijer: Bij ons in de groep zijn de kinderen heel enthousiast. Materialen waarin de kinderen de klank in het woord horen, komen vanzelf de groep binnen. Ook de ouders vertellen dat de kinderen thuis met klanken en letters bezig zijn. Dat is echt een meerwaarde. Kinderen zijn klankbewust bezig met een letter: ze luisteren naar de klank bij zichzelf en anderen en kijken in de spiegel immers duidelijk een onderscheid tussen /aa/ en /p/. En zo hoor je /s/ beter in sop dan in steen (Van den Broeck & Geudens, 2016). In dit laatste voorbeeld kleeft /t/ aan /s/. Een aantal tips voor lettercombinaties: Ploffers zoals p, t, k, zijn gemakkelijker achteraan te onderscheiden; Klinkers zijn beter vooraan te onderscheiden; Klinkers zijn moeilijker uit te luisteren in combinatie met m, n, l, r, w, j, h en na p, t, k; Hoe groter het verschil tussen de klanken, hoe makkelijker de doelklank te onderscheiden is. Daarbij gaat het niet alleen om het ontdekken van een klank aan het begin van een woord, maar juist in alle posities, zowel begin, midden als einde. Kinderen moeten immers abstractie leren maken van klankverschillen in een woord. Wij staan er niet meer bij stil, omdat we de letters goed kennen, maar als je t uitspreekt in zoet klinkt die anders dan in pit of in tak, en toch is en blijft het dezelfde klank (foneem) die hoort bij de letter t. Uiteraard moeten we kinderen daar zelf niet op wijzen, maar het is wel iets waarmee ze onbewust in aanraking komen en waar we hen van begin af aan vertrouwd mee kunnen maken. Verzamel materiaal of afbeeldingen, passend bij het thema of het verhaal waarin de nieuwe klank en letter zijn aangeboden, en laat de kinderen, samen in de kring of in groepjes, de woorden met verlengde klankwaarde uitspreken en luisteren of ze de doelklank, de nieuwe klank, hierin horen. De woorden waarin de nieuwe klank te horen is, kun je ter ondersteuning opschrijven op een flap of woordkaart. Spreek de woorden tegelijkertijd uit met verlengde klankwaarde. Op die manier wordt de koppeling tussen klank en teken verder Kinderen enthousiast maken Kinderen enthousiast maken, is uiteindelijk waar het allemaal om gaat. Dan krijgen ze immers plezier in taal en worden ze gestimuleerd om nog veel meer van zinnen en woorden, maar ook klanken en letters te ontdekken. Het alzijdig verkennen en onderzoeken van klanken en letters in woorden op een systematische en speelse manier is een effectieve manier om kinderen te ondersteunen in hun ontwikkeling van beginnende geletterdheid. Zo wordt er een sterker spoor gemaakt van klanktekenkoppelingen in de hersenen. Sterke klanktekenkoppelingen versterken later een vlot leesproces wanneer kinderen gaan leren lezen. Ingebed in een rijk taalkader is het alzijdig verkennen van een klank en een letter één van de belangrijkste facetten om kinderen een stevige basis mee te geven. Literatuur Boyer, N. & Ehri, L. (2011). Contribution of phonemic segmentation instruction with letters and articulation pictures to word reading and spelling in beginners. Scientific studies of reading, 15 (5), Bos, M., Geudens, A., Crul, K., Van Elsäcker-Bok, W., Van Gils-de Bonth, M., Groot, E., Kerckehove, E. van, Leten, E., Medts, C. de, Noé, M., Slangen, L., Stolwijk, D., Verhoeven, L., & Wulp, M. van der (2016). Schatkist editie 3. Gebruikswijzer en verantwoording. Tilburg: Zwijsen. Druenen, M. van, Scheltinga, F., Wentink, H., & Verhoeven, L. (2017). Protocol Preventie van Leesproblemen groep 1 en 2. Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands. Roberts, T.A. (2005). Articulation accuracy and vocabulary size contributions to phonemic awareness and word reading in English language learners. Journal of Educational Psychology, 97 (4), Snowling, M.J. & Melby-Lervåg, M. (2016). Oral language deficits in familial dyslexia: A meta-analysis and review. Psychological Bulletin, 142 (5), Van den Broeck, W. & Geudens, A. (2016). De rol van alfabetische en woordspecifieke kennis in didactiek en interventie van technisch lezen. In W. Van den Broeck (Red.), Handboek dyslexieonderzoek. Wetenschappelijke inzichten in diagnostiek, oorzaken, preventie en behandeling van dyslexie (pp ). Leuven, BE: Acco. Van Severen, L. (2017). Hoor je de klank /m/ in mama? Zes tips voor klankbewustzijn bij vierjarigen. Basis, 4 (4), HJK november

5 Wil je op de hoogte blijven van de ontwikkelingen rondom het jonge kind? Neem nu een abonnement op HJK Wil je niets missen, neem em dan een abonnement op HJK én JSW en betaal slechts 119,50 per jaar Ontvang 10 x HJK HJK lezen op tablet en pc via Schooltas Krijg toegang tot het digitaal archief Studenten ontvangen 40% korting Samen voor 79,- per jaar Meer weten? Ga naar of bel