Belgische vluchtelingen de rol van Westlandse gemeenten

Transcriptie

1 Belgische vluchtelingen de rol van Westlandse gemeenten (geschreven door Arnold vd Heijden) Inleiding Op 4 augustus 1914 viel Duitsland België binnen, zonder formele oorlogsverklaring. Omdat Nederland neutraal bleef, kwamen van de eerste dag al vluchtelingen richting Nederland, onder andere 52 Belgische soldaten (1). Op 10 oktober 1914 viel en toen vluchtten naar schatting soldaten en 1 miljoen burgers naar Nederland [Nederland telde toen zelf ruim 6 miljoen inwoners!]. Nederland moest als neutraal land volgens de Vredesconferentie van 18 oktober 1907 de militairen interneren. Hiertoe werden de militairen ondergebracht in diverse kazernes, zoals in Amersfoort, Harderwijk, Groningen, Oldebroek. Burgervluchtelingen werden ondergebracht op verschillende locaties. Hiervoor werden kampen ingericht, die bestonden uit tenten, barakken met woon- en slaapvertrekken. Het eerste kamp was Vluchtoord Nunspeet, daarna volgden Ede, Amersfoort, Bergen op Zoom, Roosendaal, Tilburg, Hontenisse, Baarle-Nassau, Amsterdam, Scheveningen, Oldebroek en Veenhuizen (1). In principe werden de vluchtelingen ondergebracht in de verschillende provincies. In de Nieuwe Westlandsche Courant van 17 oktober 1914 (2) stond vermeld dat vluchtelingen als volgt werden opgenomen: voor iedere provincie en wel voor Groningen, Friesland, Overijssel, Utrecht en Gelderland in Noord-Holland in Zuid-Holland; uitgezonderd Rotterdam in Zeeland in Bergen op Zoom, Roosendaal en de rest van Brabant Vanaf ging de Belgische regering met Duitsland onderhandelen over de terugkeer van burgers. De meeste burgers konden vanaf november 1914 alweer naar huis. In mei 1915 waren er nog burgervluchtelingen in Nederland en dat aantal bleef de rest van de oorlog constant (4). Wat deden de Westlandse gemeenten in deze situatie? Overzicht over de inbreng van de Westlandse gemeenten Opvang De vluchtelingen werden ondergebracht bij particulieren en in grote gebouwen [loodsen, kerken, ziekenhuizen, gestichten, verenigingsgebouwen, scholen, etc.] voor slapen en eten. Ook werden er tentenkampen ingericht (4). Veelal werd er een comité gevormd dat hulp bood bij huisvesting, verzorgen van maaltijden, etc. In de loop der tijd werden er concerten en muziekuitvoeringen gegevens, evenals sportevenementen om zo de mensen afleiding te geven. In veel gevallen waren er mensen die hun familieleden waren kwijt geraakt in de chaos. Ook hier was hulp nodig om dit uit te zoeken. Op last van de regering moesten prostituées naar Nunspeet worden gestuurd; als de dames van lichte zeden niet mee wilden werken, werden ze gedwongen om te gaan. Militairen werden ontwapend en in kazernes ondergebracht.

2 Een overzicht over de opvang van de vluchtelingen in Nederland is te vinden in een aantal artikelen/boeken (4, 9, 10). Na de eerste grote golf van vluchtelingen boden zich later andere vluchtelingen aan. Ze kwamen niet wegens vernieling van hun woningen of wegens vrees voor levensgevaar maar vanwege het feit dat ze in Belgie geen werk konden vinden (11). Voor de registratie van de Belgische vluchtelingen werd een speciaal formulier ontwikkeld (zie voorbeeld in bijlage 3) Naaldwijk Op 10 oktober 1914 komen 200 Belgische vluchtelingen met de trein naar Naaldwijk (3). Een dag later vertrekken weer 46 vluchtelingen: er is geen informatie waarheen [mogelijk naar Nunspeet, omdat later vele gezinnen eerst naar Nunspeet gingen en daarna naar Engeland (Nunspeet was het eerste opvangkamp)]. Er zijn afzonderlijke brieven met namen van vluchtelingen en ook een wat uitgebreidere lijst met gegevens (3). Alle informatie is samengevat in bijlage 1 [gegevens met? geven aan dat het handschrift moeilijk te lezen is], waarbij we in totaal op 110 personen uitkomen, waarvan 9 personen de Nederlandse nationaliteit hebben en er 2 kinderen later in Naaldwijk zijn geboren. In een document van de provincie Zuid - Holland [niet gedateerd] staat vermeld dat er 109 personen [32 mannen, 33 vrouwen en 44 kinderen] gehuisvest waren in Naaldwijk [dit klopt dus met de gegevens in bijlage 1]. De eerste opvang werd gevonden in het keurig nieuwe gebouw van de R.K. Vereeniging (6). Enkele gezinnen kregen huisvesting bij particulieren zoals in de Kerkstraat nr. 7 en 14. Eind 1914 vertrekken meerdere vluchtelingen naar onder andere [12 november 1914, 57 vluchtelingen (11); 15 december 1914, 7 vluchtelingen], Engeland [15 december 1914, 13 personen] en Nunspeet [22 december 1914, 16 vluchtelingen]. Op 27 november ging een 8-tal vluchtelingen richting, maar aan de grens werden ze terug gestuurd (13). In maart 1915 gingen 10 vluchtelingen naar. De laatste alhier verblijvende vluchtelingen [14 personen] gingen in mei 1915 naar. Voor zover bekend hebben zich dus geen vluchtelingen permanent in Naaldwijk gevestigd. Dhr. F. Taeijmans had eerst een bedankbriefje in de krant geplaatst (11) toen hij naar ging en hij gaf later aan hoe de toestand was ervaren in België (13): de toestand van de woning was goed, maar omdat er geen werk was, waren ze aangewezen op liefdadigheidsinstellingen. s-gravenzande In eerste instantie werden er 50 vluchtelingen opgevangen in pakloodsen van de groenteveiling (2). In november werd het te koud om hier te slapen, gelukkig bood J. de Geus een schuur aan voor de vluchtelingen (12). Enkele dames vormden een comité bestaande uit: v. Arkel, Lambers, v.d. Bijtel, Bouman, Ten Cate, v. Minnen, v. Nierop en de Vries. In het archief van het gemeentebestuur van 's-gravenzande (5) bevindt zich een lijst waarin staat vermeld dat er aan 82 vluchtelingen [17 mannen, 21 vrouwen en 44 kinderen] huisvesting werd verleend. De gegevens van in totaal 92 personen staan vermeld in bijlage 2. In tegenstelling tot de gegevens van Naaldwijk staan hier soms de gegevens van de kinderen en andere personen, die mede werden gehuisvest, niet volledig en/of nauwkeurig vermeld. Dit blijkt ook uit de gegevens van de familie Heuvelmans, zie bijlage 2. Er zijn 2 lijsten voor het gezin, waarbij de data (geboorte, aankomst, etc.) soms verschillend zijn.

3 Loosduinen In de grote villa Leyenburg aan de Leyweg werden 120 vluchtelingen opgevangen (2). Vluchtelingen werden ook ondergebracht in het gesticht Oud Rosenburg, de Ger. Kerk en het Rotterdams kinderziekenhuis (8). Op 7 november 1914 ging een 50-tal vluchtelingen naar terug (11). Op zaterdag 17 oktober 1914 werden 5100 (!) Belgische militairen vanuit Ockenburg op de trein begeleid naar Gaasterland (7). In Westlandse kranten werd ook het kleine Maasland genoemd. Maasland Er werden in Maasland 62 vluchtelingen [16 mannen, 27 vrouwen en 19 kinderen] opgevangen in de Oude Ger. School in de Doelstraat om te slapen en in het pakhuis van C. Moerman voor het eten (6). Kosten van de huisvesting Door de grote aantallen van vluchtelingen is het kostenaspect erg belangrijk. Het ministerie van binnenlandse zaken gaf in oktober 1914 aan dat er voor bij particulieren ondergebrachte vluchtelingen de volgende bedragen moeten gelden: Fl 0.30 a 0.35 per volwassene per persoon per dag; voor kinderen [onder 12 jaar] zijn de waarden Fl 0.15 a In de archieven van Naaldwijk (3) zijn staten te vinden waarin de declaraties aan het ministerie van binnenlandse zaken werden gedaan [ook de bonnetjes werden tot nu toe bewaard!]. De eerste declaratie van Fl 646,85 over december werd afgekeurd omdat er ook bedragen van oktober en november bij zaten. De gecorrigeerde waarde werd later Fl 599,09. In de loop der tijd namen de bedragen sterk af: januari Fl 204,30 februari Fl 104,47 maart Fl 64,37 april Fl 10,55

4 Ook werd er geld ingezameld, enkele bedragen van Westlandse gemeenten (7,8) zijn: Monster Fl 98,47 Naaldwijk Fl 1669,40 Maasdijk Fl 250,80 Honselersdijk Fl 468,55 's-gravenzande Fl 190 (11) De Amerikaanse gezant Dr. van Dyke heeft van het Rode Kruis in Amerika Fl ontvangen ter ondersteuning van de vluchtelingen (11). Bronvermelding Nieuwe Westlandsche Courant 17 oktober 1914, 26e jaargang no Archief van het Gemeentebestuur van Naaldwijk; inventarisnrs en 1420; bevindt zich in het Historisch Archief Westland te Naaldwijk, standplaats Menno Bos, Historisch Nieuwsblad, artikel De opvang van Belgische vluchtelingen in de oorlog. 5. Archief van het Gemeentebestuur van 's-gravenzande; inventarisnr. 92; bevindt zich in het Historisch Archief Westland te Naaldwijk; standplaats De Westlandsche Courant; 17 october 1914, No De Westlandsche Courant, 21 october 1914, No De Nieuwe Westlandsche Courant, 17 october Evelyn de Roodt. Oorlogsgasten, Vluchtelingen en krijgsgevangenen in Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog (Zaltbommel 2000). 10. Geert Laporte. Belgische geinterneerden in Nederland gedurende de Eerste Wereldoorlog Onderzoek naar de levensomstandigheden en de politieke stromingen in de kampen. Rijksuniversiteit Gent (licentiaatsverhandeling). 11. De Westlandsche Courant, 14 november De Westlandsche Courant; 21 november De Westlandsche Courant; 2 december De tot dusver enige gevonden foto van een Belgische vluchteling in het Westland. Frans Jozef de Voeght (geb. 21 aug 1889 in Lier) kwam op 10 oktober 1914 als vluchteling aan in s-gravenzande. (foto Frans de Voeght)

5 Bijlage 1 Overzicht van de Belgische vluchtelingen, die in Naaldwijk gehuisvest werden. Achternaam Voornaam Geb. datum Geb. plaats Relatie Beroep Woonplaats Opmerkingen Loopmans Josephus Hoofd Diamantslijper Wilsele bij Vertrokken Leuven naar Cantens Rosalia Joanna Vrouw -- Maria Loopmans Joannes Baptista Zoon Carolus Petrus Maria Julia Dochter Carolina Francisca Armand Joanna Cantens Julius Hoofd Werkman Gem. reinigings dienst Lenaerts Theresia Maria Carolina Bontemantel straat Deurne Vrouw Iidem Cantens Jeanette 1878 Zus Stoffel Ludovicus Hoofd Beambte Reiniginsdienst Kronenburg straat via Rotterdam naar Malfait Anna Maria Vrouw Ziekenhuis opname Westeinde Den Haag De Bie Paulina Moeder Bontemantel straat 19 Stoffel Paulina Dochter Kronenburg straat 44 Dominicus Zoon Antoon Anna Maria Dochter overleden Taeijmans Ferdinandus Borgerhout Hoofd Diamantslijper Borgerhout Vertrokken Wouters Leontina Maria Vrouw Jacoba Strooband Maria Joanna Schoon Vertrokken moeder Taeijmans Joanna Eugenia Dochter Vertrokken Elisa Philomena Wouters Maria Francisca Schoonzuster Vertrokken Henricus Eduardus Schoon broeder Geerts Michael Adrianus Hoofd Beambte Reinigingsdienst Bontemantel straat 6 Malfait Constantia Vrouw naar Nunspeet naar

6 Geerts Theresia Dochter Maria Louisa Janssen Frans Weelde Hoofd Dokwerker Muntstraat naar Nunspeet Kenis Maria Barbara Peer Vrouw Augustus Constantinus Hoofd Begrafenis bedienaar Rosierstraat Luypaers Josephina Deurne Vrouw naar De Wijs Pieter George Goes Hoofd Magazijnknecht Borgerhout Vooruitzicht straat 1 Rijk Jacomina Ovezande Vrouw De Wijs Pieter Zoon Leonardus Elizabeth Dochter Jacobus Zoon Jobina Dochter Johanna Pieternella Maria Geertruida Nederlandse nationaliteit Op hier gevestigd Deherdt Michael Hoofd Metaal bewerker Bontemantel straat 18 Ressaun Catharina Vrouw Deherdt Johanna Theodora Dochter naar Ludovicus Zoon Franciscus Emilius Franciscus Juni 12(?) Kleinzoon Zoon van Johanna Theodora; Bastiaensens Joannes Hoofd Koffermaker Borgenhout Zegenpraal straat 23 Lauwers Joanna Vrouw Vertrokken Pays Maria Theresia Schoonmoeder Oude Vaart plaats 21 Bastiaensens Josephus Zoon Vertrokken Gaspard Vertrokken Franciscus Marien Alphonsus Berlaer Hoofd Landbouwer Berlaer Vertrokken Katerstr Paulina Dochter Philomena Joanna Elisabeth Maria Sidonia Augustinus Philemendus Zoon

7 Josephus Kleinzoon Zoon van Paulina Van Laer Josephus 1850 Putten Hoofd Dokwerker Frans de Cort straat 37 Rotto Anna Maria 1855 Vrouw Van Laer Jacobus Kleinzoon naar Ottelohé Henricus Antwerepn Hoofd Diamantslijper Frans de Cort straat 37 Van Laer Theresia Andrea Vrouw Ottelohé Franciscus Henricus Maria Borgerhout Zoon 22 mei naar Nunspeet; naar Engeland Van Laer Jan Hoofd Schilder Frans de Cort straat 37 Mortelmans Mardeline Vrouw ook Marcheline Van Laer Franciscus Zoon 22 mei naar Nunspeet; naar Engeland Claessens Van Laer Josephus Jacobus Antonius Adolphina Catharina Hoofd Besteller (spoor) Frans de Cort straat Vrouw naar Vaes (?) Jan Borgerhout Hoofd Dokwerker Borgenhout Roosendaal straat Lenders Maria Philomena Vrouw, (Wed.?) D.J. Arnold Arnold Eliza Francisca Dochter van Maria Philomena Lenders Josephus Maria Joannes Franciscus Joannes Theresi Zoon van Maria Philomena Somers Andreas Hoofd Bankwerker Oudevaartpl. 21 Van der Maria Vrouw Bulcke Somers Maria Theresia Zuster Somers Gaspard Zoon Watjou Joannes Baptista Hoofd Stadsreiniger 14 mei 1915 naar Lange Ridder straat 32 Dupont Theresia Francisca Vrouw ook Francisca Watjou Johanna Baptista Dochter Alberdina Dijnphera ook Dynphira Wilhelmina Louisa Naaldwijk Geen volgnummer

8 Thijs Maria Ludovica Hoofd Lange Ridder straat 32 Dupont Josephina Johanna Beh. dochter Fabriek werkster Gehuwd met Cesar Cornu ; 14 mei naar Wed. P.J.L. Eeckels Hendrik Jacobus Naaldwijk Kleinzoon Geen volgnummer Eeckels Maria Alphomina Dochter van Dupont Joanna Malfait Jacobus Hoofd Stadsreiniger Lange Ridder straat 36 Dupont Maria Vrouw Malfait Josephina Dochter 22 december naar Nunspeet; terug Naaldwijk 14 mei naar Cesar Zoon Overleden te Amsterdam (?) Lauwers Franciscus Hoofd Dokwerker Bontemantel straat Zoon Diamantslijper Elisabeth Dochter Werkster Maria Theresia Maria Carolus Zoon Joanna Dochter 12 november Franciscus Kleinzoon Zoon van Elisabeth Frans Zoon van Maria Theresia Roggemans (?) Maria Geen relatie vermeld; mogelijk moeder Rozenstraat november Joannes , mogelijk zoon Van der Bulcke Gaspar Hoofd?? Oudevoorpl. 21 (?) Lauwers Maria Theodora Geen relatie vermeld ; mogelijk vrouw 12 november Van der Bulcke Elisa Antwerepen Geen relatie vermeld; mogelijk kind van Gaspar v d Bulcke Oudevoorpl 21 (?) Ludovicus Johannes Franciscus november Bastiaensens (?) Henricus 1897 Geen gegevens Geen gegevens Geen gegevens

9 Bijlage 2 Overzicht van de Belgische vluchtelingen, die in s-gravenzande gehuisvest werden. Achternaam Voornaam Geb. datum Geb. plaats Relatie Beroep Woonplaats Opmerkingen Dilens Frans Lier ongehuwd Koopman Karthuizer straat 86 aangekomen Lier Verblijf: Kamp De Voeght Frans Jozef Lier ongehuwd slager Lier 10 Oktober aangekomen; woont wijk A 365 Bij P. Luit (?) Moeder Ellemna is in vluchtelingen kamp te Nunspeet De Voeght Frans Joseph; neef van Frans en Constant Blokhuizen Lier ongehuwd Metselaars knecht Karthuizer straat 30 Lier Van Eijck Jacques Lier Hoofd metselaar Gele Broeder straat 17 Lier Van Eijck - Jeanette Lier Vrouw 13 oktober aangekomen; woont in bij oom en tanta met 3 zonen, waarvan 2 hier zijn; Verblijf: Kamp Kamp; 13 oktober 1914 aangekomen Roijbergs Maria 1897 dochter ; in s-graven hage kwijt geraakt nu in Naaldwijk Jeanette Francois zoon Johan idem George idem Blockhuizen Frans neef van Frans de Voeght Constant idem 22nov (?) 1891 Lier ongehuwd borstelmaker Karthuizer straat 30 Lier ongehuwd Kleermakers knecht 13 oktober gekomen in Kamp met broer Constan 9 okt ouders kwijt geraakt in Den Haagt Samen met zijn broer Frans hier; aantekening Hendriks Gemaris Lier ongehuwd Kleermakers knecht Karthuizer straat 20 Lier Vader: Joseph en moeder: Johanna Blokhuizen in Nunspeet; hij is aangekomen omstreeks werkt in Kamp bij A.A. Noord Lambrechts Franciscus Gehuwd met Maria van Leemputter (?) Stoelengarneerder Pachtstr. 9 9 mei 1915 aangekomen; 14 mei 1915 ; vrouw in. verblijf A 60; fam Heuvelmans

10 Bijltjes Willem Ongehuwd zie opmerkingen Cornelis Marie Ongehuwd, zie opmerkingen Cornelis Adolphus Kind van Marie Joseph Werkman stadsreinigings dienst Prekersstr aangekomen; bewijs van onvermogen om te trouwen jan 15 met Marie Cornelis zonder Bewijs van onvermogen om te trouwen met Willem Bijltjes; jan 1915 Schrouwen Gremmarus Berchem Hoofd metselaar Prekersstr aangekomen Bijltjes Maria Vrouw Schrouwen Joanna Dochter ongehuwd moeder Cornelius Zoon Theresia Dochter Antonius Zoon Willem Maria Onecht kind van Joanna Schrouwen vader is Cornelius de Jong; zie hier onder De Jong Cornelius a.s. man van Joanna Schrouwen; vader van Maria Schrouwen Zeeman St. Aldegondiskaai 48 Bewijs van onvermogen voor te trouwen met Joanna Schrouwen jan 1915 Cleijman Maria Theresia ongehuwd werkvrouw Koolkade aangekomen; 14 mei 1915 Verblijf A 60; fam Heuvelmans ouders in Clauwens Judocus Gehuwd met Paulina Hendricks Stoelengarneerder Bugaerdestr. (?) 34; mogelijk Bogaerdestr. 9 mei 1915 aangekomen 14 mei 1915 ; vrouw in Engeland verblijf A 60 Fam. Heuvelmans Armirotto Josephus Hoofd dokwerker Zwanengang 14 Interwoel Florentia Vrouw Armirotto Cornelia dochter Joannes zoon Franciscus Isabella dochter Philip zoon verblijf: Kamp Van Asten Maria Christina Gestel N-Brabant Ongehuwd as moeder dienstbode Zomerstr oktober 1914

11 Armirotto Joannes ongehuwd sigarenmaker Schipstr. (?) aangekomen naar Engeland Is hier met zijn moeder Maria Driessens (?) onbekend waar de vader is; verblijf: kamp Heuvelmans NB dubbele papieren die soms iets andere data bevatten!! Franciscus Hoofd koopman Kaasstraat ; ook Wijk A No 75 Moeder in Slegers Joanna Vrouw 8 oktober 1914 Ook Heuvelmans Adrianus Maria Franciscus Zoon ; Josephine Dochter Josephus Joanna Maria Ludovica Ook Julia Theresia Henricus Ook Joanna Barbara Maria Francisca Jan Franciscus Maria Ook De Jong Cornelius Daniel Ongehuwd leeft in concubinaat met Johanna Schrouwen Zoon zeeman St Aldegondis kaai 48 Heeft een kind: Maria Schrouwen zie aldaar 15 oktober 1914 Moeremans Maria Catharina Borgerhout Weduwe Callaey Callaey Adrien Corneille Brussel Hoofd zoon van Maria Catharina Moeremans Slegers Marie Vrouw van Adrien Callaey Henrica Philomena Ludovica Joanna Maria Catharina Bagijnen straat 62 zeeman verblijf: A 425 Mej. M. Varekamp Corneille dochter Verblijf A426 R Varekamp verblijf: A 373 J v. Deventer Lodewijk Joannus Adrianus Adrianus Cornelis Alphonse zoon

12 Comijn Pieter Mechelen Hoofd beeldhouwer Schutewei 12 Mechelen Inthouedt Joanna vrouw idem Comijn Rosalia dochter Joanna Andreas 19-nov (?) 1912 zoon 13 oktober 1914 Vertrokken 14 oktober 1914 naar s-gravenhage adres: Varkensmarkt 17 Bruin Elizabeth 1854 Weduwe van Ch. Verstappen Verstappen Louise Ongehuwd moeder dochter van Elizabeth Bruin Elisa Dochter van Louise St Rochusstr 29 Totté Michael Verstappen Hoofd havenwerker St. Rochusstr. 11 Verstappen Elisabeth Vrouw Elisabeth dochter Josepha Gabriella Jacoba Joanna Jacoba Woont met haar moeder Woont met haar moeder en oma Woont met schoonmoeder Bruin en schoonzus; met gezin Armirotto Barbara Gehuwd met Nicolaas Pad; die verloren raakte Fabriekarbeidster Zwanengang 10 Pad Jan zoon Gilliam : Vertrokken met kinderen; geen verdere gegevens Bijltjes Theresia Gehuwd met Emilius Josephus Watjou wasvrouw Prekersstr. 59 Watjou Jozef Corneel zoon Willem Man waarschijnlijk in Ostende Ousdeij Gabrielle Rijssel Gehuwd met Carolus van der Bulcke Van der Bulcke winkelierster Zomerstraat 13 Ludovica ongehuwd Man nog in Antwerepen 13 oktober 1914 Driessens Maria Vrouw. Gehuwd met Joannis Armirotto Schipstraat 7 Verblijf: kamp Het is niet bekend

13 waar haar man is Armirotto Joannes Circa 1889 zoon Bijltjes Willem Ongehuwd leeft in concubinaat met Maria Cornelis Cornelis Maria Ongehuwd; leeft in concubinaat met Willem Bijltjes; heeft 2 kinderen Adolphus zoon Voerman in stadsdienst Prekerstraat oktober 1914 Verblijf: Kamp Joseph Juli 1909 Heijninck Eduardus Hoofd dokwerker St Rochusstr. 35 wijk 4 De Laet Theresia Vrouw Heijninck Henricus Joannes zoon Jan Maria Eduard Janna Amanda dochter Verblijf: Kamp Hier nog 1 kind geboren; geen gegevens bekend Van Dijck Cornelius Hoofd Havenwerker Schipstr. 7 Armirotto Isabella Vrouw Van Dijck Maria Theresia dochter Joanna Maria Verblijf: Kamp Verhulst Constant Louis ongehuwd dokwerker Rozenstraat 20 Verpleegd in het Diaconiehuis wegens maagklachten

14 Bijlage 3 voorbeeld van registratieformulier vluchtelingen