Leerstoel de Nederlanden in de Wereld Vrije Universiteit Brussel (VUB)

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Leerstoel de Nederlanden in de Wereld Vrije Universiteit Brussel (VUB)"

Transcriptie

1 Leerstoel de Nederlanden in de Wereld Vrije Universiteit Brussel (VUB) Avondlezing in het Vlaams-Nederlands Huis De Buren Brussel, 23 mei 2006, uur. De Spaanse erfenis. Spanje en de Lage Landen (15 e -16 e eeuw) De Spaanse erfenis VI Raymond Fagel 1. De Spaans-Nederlandse contacten Op 25 september aanstaande is het 500 jaar geleden dat de Habsburgse prins, Filips de Schone, heer der Lage Landen, maar tegelijkertijd Koning van Castilië, in Burgos kwam te overlijden. Hij was toen, op 25 september 1506, pas 28 jaar oud. Werd hij vergiftigd door zijn schoonvader Ferdinand van Aragon? Daar was hij immers bij leven al bang voor geweest. Of was het gewoon een gevolg van de in die tijd in de streek rondwarende besmettelijke ziekte? De mooiste verklaring voor zijn dood is echter dat hij teveel koud water had gedronken na het tennissen. Dat kon bij warm weer fataal worden. In de bronnen lezen we dat ook veel Nederlandse hovelingen van Filips in Spanje sterven en de schuld wordt dan gegeven aan een combinatie van hitte en sterke wijn. Aan de andere kant: zijn tijdgenoot, de Franse koning Karel VIII stierf ook op 28-jarige leeftijd, en zijn zwager, Philibert de Schone, de hertog van de Savoie, was slechts 24 bij zijn dood. Het was dus ook weer niet zo bijzonder. De dood van Filips veroorzaakt grote paniek. Zijn echtgenote, Johanna van Castilië, beter bekend als Johanna de Waanzinnige, weigert het gezag op zich te nemen. Zij vertrouwt niemand. Een deel van de Castilianen wil haar echter desondanks naar voren schuiven. Een ander deel wil een beroep doen op Ferdinand van Aragon, de vader van Johanna, die samen met de in 1504 overleden Isabella van Castilië lange tijd als echtpaar over Spanje had geregeerd als de Katholieke Koningen. Zij in eerste instantie als de koningin van Castilië en hij als de koning van Aragon. In de Lage Landen speelt de 6-jarige Karel ondertussen rustig in het paleis in Mechelen. De Nederlandse hovelingen in Spanje willen na de dood van hun vorst zo snel mogelijk naar huis. Ze pakken wat ze kunnen van de bezittingen en vluchten naar de Spaanse kust. 1

2 Dit is het eerste dramatische hoogtepunt in de betrekkingen tussen de Spanjaarden en de Nederlanders van de zestiende eeuw, nu dus bijna 500 jaar geleden. Pas op 13 juli hadden de Castilianen Filips eindelijk als de nieuwe koning ingehuldigd en leek er een nieuw tijdperk aan te breken, met een in Brugge geboren Habsburgse prins als koning van Castilië. Nog geen tweeënhalve maand later is alles dus weer anders: de toekomst volledig onzeker. Zou de jonge Karel ooit zijn vader opvolgen? Dat stond namelijk nog geenszins vast. Hij zou dan allereerst ook gewoon moeten overleven. Wij weten natuurlijk allemaal dat Karel deze Spaanse erfenis, Castilië van zijn vader, en Aragon via zijn grootvader Ferdinand, uiteindelijk in handen zou krijgen en als keizer Karel V zou uitgroeien tot de machtigste vorst van Europa. De Lage landen kregen onder hem een vaste vorm, zoals die rond 1550 tot stand werd gebracht. Maar dat is allemaal kennis achteraf. Overigens, gedurende zijn regering was zijn moeder, door wie de erfenis überhaupt bij hem terecht was gekomen, nog steeds in leven. Zij zou tot aan haar dood op 12 april 1555 in veilige bewaring worden gesteld. Of ze echt waanzinnig was? Er zijn eigenlijk maar weinig bronnen die daarvan spreken. Een onderzoekje naar Johanna in de gedrukte Nederlandstalige kronieken van de 16 e eeuw leverde zelfs vrijwel helemaal niets op wat dat betreft. Zo was er in de meest bekende reeks kronieken, waartoe ook de Divisiekroniek behoort, eigenlijk niet te vinden. Totdat ik bij de beschrijving van de oorlogen in Italië ineens de vermelding vond dat Ferdinand van Aragon de regering van Castilië in handen had, omdat zijn dochter (Johanna) onbekwaam was om te regeren. Het stond dus niet daar waar je het verwacht, maar ergens helemaal apart en verborgen. Onbekwaam is wat mij betreft een mooie beschrijving. Ze was niet in staat om de regering zelfstandig te voeren. Ik geloof niet dat dit betekende dat ze waanzinnig was. Onbekwaam tot regeren, in een tijd van vrouwen eigenlijk nooit alleen regeerden, is een veel minder sterke formulering. Ze was ongetwijfeld minder sterk dan haar moeder Isabella, en die had de steun van Ferdinand gehad. Johanna had nimmer steun van iemand gehad, niet van haar echtgenoot, niet van haar vader, en niet van haar zoon. Maar over dit onderwerp wordt de historicus vaak snel persoonlijk. Het is allemaal moeilijk te bewijzen. Het gevoel gaat dan een rol spelen en dat is gevaarlijk. Wij weten ook allemaal dat deze Karel op 25 oktober 1555 hier in Brussel afstand deed van de Lage Landen ten gunste van zijn zoon Filips. Misschien niet iedereen weet nog dat Karel vervolgens pas begin 1556 afstand deed van zijn Spaanse bezittingen. Zo werd deze Filips de tweede Filips die over Castilië zou gaan regeren, na Filips de Schone, en dus als Filips II bekend zou gaan staan. In Aragon overigens als Filips I. Die zou door de Staten- 2

3 Generaal van de Lage Landen vervolgens vervallen verklaard worden van zijn rechten als wettige vorst van de Lage Landen: het Plakkaat van Verlatinge (1581). Uiteindelijk zou een deel van de Nederlanden los blijven van Filips II, terwijl een ander deel terugkeerde onder zijn gezag. Na zijn dood in 1598 erfde zijn dochter Isabella samen met haar echtgenoot Albrecht, de Spaanse Nederlanden. In het noorden ontstond een republiek. 2. De dynastieke band Maar het hele verhaal dateert eigenlijk al uit de 15 e eeuw. In 1488 gingen er ambassadeurs heen en weer tussen Spanje en de Lage Landen om te spreken over een mogelijke dynastieke verbinding. Dit zou echter pas in 1496/97 leiden tot het dubbelhuwelijk. Filips de Schone zou trouwen met Johanna van Castilië, terwijl de Spaanse kroonprins Don Juan verbonden werd met Filips zuster Margaretha van Oostenrijk. Het was dus niet de bedoeling dat Filips ooit een Spaanse erfenis zou krijgen. Hij kreeg alleen een Spaanse bruid. Het zou dus allemaal anders lopen. De dynastieke betrekkingen tussen beide gebieden hebben een grote invloed gehad op het verloop van de geschiedenis van de Lage Landen. In de vijf colleges die ik dit jaar op de Vrije Universiteit Brussel heb gegeven heb ik allereerst de chronologische lijn geschetst, om vervolgens aandacht te heben voor de sociale en economische contacten tussen beide gebieden, en voor de culturele contacten, vooral gericht op kunstenaars en geleerden. Ik ga hier vanavond niet proberen om vijf colleges van ieder anderhalf uur samen te vatten. Ik heb ervoor gekozen om een aantal conclusies van de colleges als uitgangspunt te nemen en die kort te onderbouwen. Ik richt me daarbij vooral op de gevolgen voor de Nederlanden en niet zozeer op die voor Spanje. Daarnaast wil ik proberen om twee geschiedenissen aan elkaar te verbinden: die van de Spaans-Nederlandse contacten onder Filips de Schone en Karel V, waarbij het vaak gaat over internationale politiek, handel en cultuur, met de geschiedenis van de Spaans- Nederlandse contacten onder Filips II, die natuurlijk bij iedereen veelal onder het verhaal van de Nederlandse Opstand vallen. Ik heb op het eerste college geconcludeerd dat de dynastieke samenvoeging geen onvermijdelijke ontwikkeling was. Het was een opeenvolging van toevalligheden, in het begin vooral een aantal sterfgevallen. Het had allemaal nimmer zo kunnen gebeuren, maar het had ook weer snel uiteen kunnen vallen, bijvoorbeeld na de dood van Filips de Schone. Vooral Ferdinand van Aragon heeft geprobeerd de gang van zaken toen een andere draai te geven. Later waren er gedurende de beginperiode van Karel V de grote opstanden in Castilië en 3

4 Valencia. Dat het allemaal toeval zou zijn geweest, voldoet natuurlijk ook weer niet als antwoord. Het feit dat het gelopen is, zoals het is gelopen, betekent ook dat er partijen waren die belang hadden bij deze gang van zaken. Er waren de politieke belangen. In eerste instantie was het dubbelhuwelijk onderdeel van een diplomatieke strategie van zowel Ferdinand van Aragon, als keizer Maximiliaan van Oostenrijk, de vader van Filips de Schone, om de agressie van de Franse koning tegen te gaan. Die was in 1494 Italië binnengevallen en botste daar met de belangen van beide vorsten. Aragon had belangen in Italië: het koninkrijk Sicilië en ook steeds meer in het koninkrijk Napels; Maximiliaan had belangen in de Veneto en in het hertogdom Milaan, en hij streefde naar invloed op de paus in verband met de keizerskroning; Karel VIII vanwege zijn familieclaim op Napels. Later zal de Franse opvolger Lodewijk XII nog met een eigen familieclaim op Milaan komen. Al een paar jaar later zouden Ferdinand en Filips de Schone echter ieder afzonderlijk verdragen sluiten met de Franse koning waardoor de betekenis van het dubbelhuwelijk al in een ander licht kan worden gezien. De internationale politiek van rond 1500 was er een van zeer snel wisselende bondgenootschappen. De Franse vijandschap zou vanaf de jaren 20 van de 16 e eeuw natuurlijk weer wel een dominante rol gaan spelen bij de ontwikkelingen rond de Spaans-Nederlandse samenwerking. Aan de andere kant waren er de economische banden. Er zijn Spaanse historici die het dubbelhuwelijk niet verklaren aan de hand van de strijd in Italië en de verhoudingen tussen Ferdinand van Aragon, Karel VIII van Frankrijk en Maximiliaan van Oostenrijk. Zij leggen de nadruk op een andere as. Al vanaf de 15 e eeuw was er een nieuwe band aan het ontstaan tussen Castilië, Engeland en de Lage Landen. Dit was wel deels een samenwerking met ook de Fransen als tegenstander, maar het ging hierbij meer om de handelsbelangen: vooral wol en textiel waren de motoren van deze relatie. Het dubbelhuwelijk moet dan ook gezien worden in het kader van het huwelijk van Johanna s zuster Catalina met de Engelse kroonprins, eerst met Arthur, daarna met de latere Hendrik VIII. Zo werden Castilië, Engeland en de Lage Landen verbonden. Dit zou betekenen dat de economische ontwikkelingen ook later van invloed kunnen zijn op de dynastieke betrekkingen. Wellicht is het ook juist het feit dat er twee assen samenvielen, er de oorzaak van dat het dubbelhuwelijk werd gesloten: zo vielen binnen Spanje de belangen van Castilië en Aragon samen, en binnen de Habsburgse familie de belangen van vader en zoon. Het zou een verklaring kunnen zijn voor het uiteindelijk doorgaan van een plan dat al in 1488 voor het eerst ter sprake was gekomen. 4

5 Voor Filips de Schone betekent de Spaanse erfenis de noodzaak om goede contacten te onderhouden met zowel Engeland als Frankrijk. Hier zit het echte politieke probleem. Frankrijk is het grootste gevaar, maar Filips probeert naar wegen te zoeken om dit land te vriend te houden. Frankrijk was ook verreweg het machtigste land. Het is wellicht de grootste paradox van de Spaans-Nederlandse dynastieke band: deels bedoeld als wapen tegen de Fransen, zou de band het meeste hebben aan vreedzame verhoudingen met Frankrijk. Filips de Schone lijkt zichzelf in die paradox vastgedraaid te hebben. Zo hoopte hij lange tijd op een huwelijk tussen zijn zoon Karel en een Franse prinses. De Franse koning zou goed weten te profiteren van die zwakheid Ook onder Karel V en Filips II blijven de betrekkingen met Frankrijk het grote probleem. Ook Karel begint zijn regering met toenaderingspogingen en eindigt met geweld en ook bij Filips II speelt de Franse politiek een centrale rol.. Filips moet dus zijn twee belangrijke buurlanden zoveel mogelijk te vriend houden, allereerst om de Lage Landen met een gerust hart te kunnen verlaten, maar hij heeft ook goede verhoudingen met beide landen nodig om de communicatie te onderhouden, over land, maar ook over zee. Communicatie speelde een belangrijke rol bij het in stand houden van een personele unie van twee gebieden die niet direct met elkaar verbonden waren. Veel later zie je hoe Filips II eigenlijk met het sturen van de onoverwinnelijke Armada een laatste poging doet om Engeland in zijn eigen kamp terug te krijgen. Hij had er ook zelfs koningin Elisabeth voor willen trouwen. En hij was er haar halfzuster Mary Tudor al een keer voor getrouwd. Het verlies van Engeland als Habsburgse bondgenoot vormde aan het einde van de zestiende eeuw een groot probleem voor de communicatie tussen Spanje en de Lage Landen. Hierdoor verzwakte ook één van de twee assen die aan de basis gelegen zouden hebben van de dynastieke band. Maar nu lopen we een heel stuk vooruit op de gebeurtenissen. 3. Spaanse militairen in de Lage Landen Voor de Lage Landen gaat verder gelden dat een bondgenootschap met de Spanjaarden gezien kan worden als een manier om militaire steun te verkrijgen tegen de twee grootste dreigingen: de Franse koning, en de hertog van Gelre. Al onder Filips de Schone gaan er Spaanse troepen deelnemen aan de oorlogen in de Nederlanden. Onder Karel V zal dit alleen maar toenemen. Zowel de groei van de Nederlanden van Karel V tot het aantal van 17 (geen precies getal natuurlijk), als de verdediging van deze landen ten opzichte van Frankrijk, zijn deels te danken aan de aanwezigheid van duizenden Spaanse militairen, vooral vanaf de jaren 20 van de zestiende eeuw. Scheepladingen vol reizen vanaf de Spaanse noordkust naar de Zeeuwse havens. Er verdinken bovendien ook een keer duizenden militairen op zee. 5

6 Het verleidt mij ertoe om te stellen dat de Nederlandse onafhankelijkheid wellicht is bevochten tegen de Spanjaarden (dit vooral natuurlijk vooral het verhaal in het protestante noorden), maar dat het bestaan überhaupt van die 17 Nederlanden onder Karel V wellicht ook ten dele te danken valt aan de band met Spanje. Zonder die dynastieke band was er misschien geen aparte staat ontstaan en waren de kleine provincietjes opgegaan in het grote Franse koninkrijk en het nog veel grotere Roomse Rijk in het oosten. Ten slotte waren de Lage Landen niets anders dan bij elkaar terecht gekomen delen van zowel het Franse Koninkrijk als het Roomse Rijk. Denk aan Kroon-Vlaanderen en Artesië. Het gaat mij er niet om, dat we nu een standbeeld moeten gaan oprichten voor de Spaanse militairen in de Nederlanden als verdedigers van onze nationale eenheid. Het gaat mij er om dat we beseffen dat de strijd tegen de Spaanse troepen van Filips II, om den vrijheid, en om den gelove, een keerzijde heeft gehad van Spaanse soldaten die de Nederlandse vorsten hebben geholpen bij het totstandbrengen van diezelfde Lage Landen. Het bekendste voorbeeld is dat van de strijd tegen de hertog van Gelre in Karel vertrouwt op zijn Spaanse en Italiaanse soldaten om de klus te klaren. Andere troepen vertrouwde hij niet. Zo waren de Duitse huurlingen te zeer verwant aan die van Gelre. De laatste grote bedreiging van gebieden als Holland en Brabant wordt op deze manier uitgeschakeld en Gelre vormt de laatste grote aanwinst voor de Lage Landen. In 1548 zou Karel vervolgens gebruik maken van zijn rol als keizer van het Roomse Rijk om al zijn Nederlandse gebieden een lossere band met het rijk te geven in een omvorming van de Bourgondische Kreits uit Deels Franse en deels Duitse gebieden kwamen hierin nu voor het eerst bij elkaar. Zijn keizersverkiezing was daarbij natuurlijk voor een belangrijk deel betaald met Spaanse inkomsten en zijn macht in het Roomse Rijk was deels gebaseerd op zijn bezittingen in Spanje en Italië. Een jaar later bepaalde de pragmatieke sanctie dat deze gebieden voortaan bij elkaar zouden moeten blijven. Wat er nu tot de Nederlanden behoorde, en behoort, is eigenlijk bepaald door de toestand in 1548/49, toen Karel V zijn bezittingen wilde gaan doorgeven aan zijn zoon Filips die naar de Nederlanden kwam om ingehuldigd te worden als kroonprins. Het was eigenlijk gewoon een mooie verpakking met een kleurig lintje om alles zo cadeau te gaan doen. Dat bijvoorbeeld Luik er niet bijhoorde en Luxemburg wel, was het gevolg van de politieke ontwikkelingen, niet van een soort oud en natuurlijk gevoel van saamhorigheid tussen al zijn gebieden. De dynastieke band met Spanje is dus direct verbonden met deze ontwikkelingen. 6

7 4. De jaren vijftig De jaren vijftig vormen wellicht de spannendste fase in de geschiedenis van de Spaanse erfenis. We hebben al gezien hoe Karel V eind jaren veertig de Nederlanden tot een bepaalde vorm van eenheid brengt. Hiervoor waren veel Spaanse soldaten nodig geweest. Deze Spaanse troepen bleven steeds langer en de plaatselijke bevolking kreeg steeds meer problemen met hun aanwezigheid. In de jaren vijftig volgt er een nieuwe periode van grote oorlogen tegen Frankrijk, met nog meer Spaanse troepen. Van verdedigers tegen de Fransen krijgen de Spaanse soldaten nu een slechte naam. Ze plunderen, en gebruiken geweld tegen de eigen bevolking. De grootste golf van kritiek op hen volgt wanneer Filips II Spaanse troepen in de Nederlanden laat, nadat er vrede gesloten is met de Fransen. Met de Franse dreiging nu voorlopig weg, wil niemand meer iets met die Spaanse soldaten te maken hebben. Hun eigen succes had ze overbodig en gehaat gemaakt. Zonder Franse vijand verviel tijdelijk ook het andere deel van de basis van de Spaans-Nederlandse samenwerking: de Franse vijandschap. Ook economisch zien we een ommekeer. Eind jaren veertig is de handel tussen Spanje en de Lage Landen op een hoogtepunt beland. Nooit waren er bijvoorbeeld zoveel balen wol in de Nederlandse havens aangekomen. De oorlogen van de jaren vijftig gaan die handel echter langdurig onderbreken. Dit betekent ondermeer dat de handelaren op zoek gaan naar andere activiteiten en andere markten. Ook hier dus weer een probleem dat de worstels van de dynastieke band aantast, namelijk de Atlantische economische lijn tussen Castilië, Engeland en de Lage Landen. Het derde probleem, hieraan verbonden, is de verslechtering van de communicatie. De oorlogen zorgen voor steeds minder goede verbindingen tussen beide gebieden. Ook dat bemoeilijkt het voortbestaan van een dynastieke unie tussen twee uit elkaar gelegen gebieden. Het wordt voor de Habsburgers ook steeds moeilijker om troepen naar de Lage Landen te sturen. Waar ten tijde van Karel V veelal de zeeweg werd gekozen, diende men later vooral gebruik te maken van de zogenaamde Spaanse weg. De troepen moesten dan lopend vanuit Italië langs de randen van het Franse koninkrijk door naar Luxemburg. Ze kwamen daar vervolgens uitgeput en berooid aan, met nauwelijks nog goede kleren en schoenen. 5. De breuk Dit alles betekent dat eigenlijk al rond de troonsbestijging van Filips II de situatie in de Nederlanden aan het veranderen was. Daar komen dan de bekende problemen nog bij: Filips als vreemde vorst die de taal niet sprak, de religieuze vervolging en de ontevreden hoge adel in de Lage Landen die grotendeels uitgesloten wordt van het politieke gezag, ook na het 7

8 vertrek van Filips uit de Nederlanden in Die hoge adel had ook te lijden gehad onder de hervorming van de bisdommen. Hun familieleden konden de belangrijkste functies niet goed meer domineren, nu er gevraagd werd om goed opgeleide geestelijken. Met de komst van de hertog van Alva zullen de problemen alleen maar erger worden. De Spaanse militairen gaan dan optreden tegen de eigen bevolking en worden dan helemaal de gehate vijanden van het volk. We moeten echter niet vergeten dat een deel van zijn troepen bestond uit Spanjaarden die vooral in de jaren vijftig hadden gevochten tegen de Fransen. Dit hadden ze deels gedaan onder bevel van Nederlandse edelen zoals Egmont en Oranje. In de tijd van Alva zouden ze tegenover elkaar komen te staan. Dezelfde soldaten die in e jaren vijftig de Fransen buitenhielden, plunderden in de jaren 70 Mechelen, Zutphen en Naarden Het aantal Spaanse soldaten in de Nederlanden zal overigens ook tijdens de Opstand nooit ver boven de komen. Het zal nimmer zelfs maar een vijfde deel van het koninklijke leger zijn geweest. Maar vooral in de rethoriek van de opstandelingen wordt er altijd over de Spaanse legers geschreven. De lange aanwezigheid van het Spaanse leger had er verder voor gezorgd dat er al lange tijd een beperkte Spaanse militaire bureaucratie in de Nederlanden was gekomen. Dit zou vanaf Alva enorm toenemen in belang. De Nederlandse instellingen bleven bestaan, maar er kwam een Spaanse bureaucratie naast, die steeds meer macht naar zich toetrok. Denk maar aan de bloedraad waarbij drie Spanjaarden de dienst uitmaakten. De raad viel niet binnen de gangbare structuren maar bleef een soort adviesraad voor de hertog. Ook hier zien we weer hoe bepaalde ontwikkelingen al een voorgeschiedenis hadden voordat de Opstand uitbrak. Of de breuk tussen Spanje en een deel van de Nederlanden onvermijdelijk was of niet, valt volgens mij op dezelfde manier te beantwoorden als de vraag over het begin van de dynastieke band. Het had ongetwijfeld anders kunnen lopen. Het feit dat het grootste deel van de Lage Landen uiteindelijk weer onder Filips II terecht kwam, toont aan dat dit ook met de rest had kunnen gebeuren. Er zijn geen redenen te bedenken waarom dat niet het geval had kunnen zijn. Zoals de Nederlanden als eenheid geen natuurlijk resultaat waren van een van tevoren bepaalde historische ontwikkeling, zo was de breuk dat evenmin. Wel kunnen we stellen dat in beide gevallen de band met Spanje een essentiële rol heeft gespeeld. De geschiedenis van de Lage Landen valt zonder de Spaanse erfenis van de 16 e eeuw niet te verklaren. Maar dan moeten we er wel onbevooroordeeld naar kijken. Geen roze bril, maar ook geen zwarte. 8

NEDERLAND IN DE 16e EEUW

NEDERLAND IN DE 16e EEUW NEDERLAND IN DE 16e EEUW In de 16e eeuw vielen de Nederlanden onder de Spaanse overheersing. Er bestonden grote verschillen tussen de gewesten (= provincies), bv: - dialect - zelfstandigheid van de gewesten

Nadere informatie

Filips IV van Spanje: Valladolid, 8 april 1605 Madrid, 17 september 1665

Filips IV van Spanje: Valladolid, 8 april 1605 Madrid, 17 september 1665 Filips IV van Spanje: Valladolid, 8 april 1605 Madrid, 17 september 1665 Hij was koning van Spanje van 1621 tot 1665, landsheer van de Zuidelijke Nederlanden en koning van Portugal (als Filips III) tot

Nadere informatie

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Dit hoofdstuk gaat over opstand in Amerika, Frankrijk en Nederland. Deze opstanden noemen we revoluties. Opstand in Amerika (1775). De

Nadere informatie

Stofomschrijving Deze opdracht hoort bij 2.1-3.1 en 3.2 van De Republiek in tijd van Vorsten (Geschiedenis Werkplaats).

Stofomschrijving Deze opdracht hoort bij 2.1-3.1 en 3.2 van De Republiek in tijd van Vorsten (Geschiedenis Werkplaats). Het verhaal van 1588 Bodystorming Inleiding Het jaar 1588 is een belangrijk jaar in de geschiedenis van de Republiek. De gebeurtenissen die eraan vooraf gaan worden als feiten voorgelezen en tussen de

Nadere informatie

Filips I van Castilië, ook wel Philips de Schone

Filips I van Castilië, ook wel Philips de Schone Filips I van Castilië, ook wel Philips de Schone Filips, bijgenaamd de Schone (Frans: Philippe le Beau) (Brugge, 22 juni 1478 - Burgos, 25 september 1506) was heerser over de landen die tezamen de Habsburgse

Nadere informatie

Maria van Bourgondië: Brussel, 13 februari 1457 Wijnendale, 27 maart 1482

Maria van Bourgondië: Brussel, 13 februari 1457 Wijnendale, 27 maart 1482 Maria van Bourgondië: Brussel, 13 februari 1457 Wijnendale, 27 maart 1482 Zij was hertogin van Bourgondië, Brabant, Limburg, Luxemburg en Gelre, gravin van Vlaanderen, Artesië, Holland, Zeeland, Henegouwen,

Nadere informatie

Lodewijk van Male: kasteel van Male, bij Brugge, 25 oktober 1330 vermoord Sint-Omaars, 30 januari 1384

Lodewijk van Male: kasteel van Male, bij Brugge, 25 oktober 1330 vermoord Sint-Omaars, 30 januari 1384 Lodewijk van Male: kasteel van Male, bij Brugge, 25 oktober 1330 vermoord Sint-Omaars, 30 januari 1384 Kasteel van Male, geboorteplaats van Lodewijk van Male Hij was enig kind en alzo opvolger van Lodewijk

Nadere informatie

Karel VI van Frankrijk: Parijs, 3 december 1368 aldaar, 21 oktober 1422

Karel VI van Frankrijk: Parijs, 3 december 1368 aldaar, 21 oktober 1422 Karel VI van Frankrijk: Parijs, 3 december 1368 aldaar, 21 oktober 1422 Koning van Frankrijk Periode: 16 september 1380-21 oktober 1422 Voorganger: Karel V Opvolger: Karel VII Karel VI, bijgenaamd de Waanzinnige

Nadere informatie

Het verhaal van de 80 jarige oorlog!

Het verhaal van de 80 jarige oorlog! Het verhaal van de 80 jarige oorlog! Filips II erft het grote "Europese Rijk" van zijn vader Karel V. Om te beginnen gaat hij strenge belastingen heffen. 1 Na een aantal jaar vertrekt hij naar Spanje,

Nadere informatie

Het begin van staatsvorming en centralisatie. Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats?

Het begin van staatsvorming en centralisatie. Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats? Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats? Voorbeeld 1: Engeland De bezittingen van de Engelse koning Hendrik II in Frankrijk rond 1180 zijn

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme

Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme Werkstuk door een scholier 1970 woorden 12 oktober 2005 6,7 72 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdvraag: Hoe beschrijven en verklaren we

Nadere informatie

Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn

Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn Filips II In 1566, meer dan vierhonderd jaar geleden, zijn veel mensen boos. Er is onrust in de Nederlanden. Er zijn spanningen over het geloof, veel mensen

Nadere informatie

4 De Nederlandse opstand

4 De Nederlandse opstand 4 De Nederlandse opstand Kenmerken Nederlanden: * veel water * weinig goede wegen * weinig steden * veel dorpen * aparte gewesten * gewesten zeer zelfstandig Habsburgse Nederlanden 1477-1581 * 17 gewesten

Nadere informatie

ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN

ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN STUDIONLINE JAARGANG 2, NR. 10 ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN DL 2 D O M I N E E O N L I N E. O R G Vierhonderd jaar geleden vergaderde de synode in Dordrecht. Je weet inmiddels wat een synode is: een

Nadere informatie

Hoofdstuk 2: De Nederlandse Opstand (1555 1588)

Hoofdstuk 2: De Nederlandse Opstand (1555 1588) Hoofdstuk 2: De Nederlandse Opstand (1555 1588) Geschiedenis VWO 2011/2012 www.lyceo.nl 1555-1588 Politiek: Nederland onafhankelijk Economie: Amsterdam wordt de stapelmarkt van Europa Welke staatsvorm?

Nadere informatie

Calvijn. Vrede van Augsburg. Margaretha van Parma. Hertog van Alva. De keurvorst van Saksen. Karel V. Buitenlandse zaken en oorlog

Calvijn. Vrede van Augsburg. Margaretha van Parma. Hertog van Alva. De keurvorst van Saksen. Karel V. Buitenlandse zaken en oorlog In welk jaar publiceerde Luther zijn 95 stellingen? Welke Frans-Zwitserse hervormer kreeg veel aanhang in de Nederlanden? Welke vrede bepaalde, dat de vorst de religie van zijn volk bepaalt? 1517 Calvijn

Nadere informatie

Tijd van regenten en vorsten 1600 1700. 6.2 Wie heeft de macht? Deel 2. Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht?

Tijd van regenten en vorsten 1600 1700. 6.2 Wie heeft de macht? Deel 2. Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht? Onderzoeksvraag: Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht? Kenmerkende aspect: Het streven van vorsten naar absolute macht. De bijzondere plaats in staatskundig opzicht

Nadere informatie

De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702 Kennistoets bij hoofdstuk 3 Havo

De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702 Kennistoets bij hoofdstuk 3 Havo Kennistoets bij hoofdstuk 3 Havo Opdracht 1 De sterke economische groei die de Gouden Eeuw kenmerkt, kwam hoofdzakelijk ten goede aan het gewest Holland. Welke militaire oorzaak kun je benoemen? Holland

Nadere informatie

Werkblad Introductie. 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij.

Werkblad Introductie. 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij. Werkblad Introductie 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 2. PETJE OP, PETJE AF: WAAR OF NIET? Zijn de volgende zinnen

Nadere informatie

Albrecht van Oostenrijk: (Wiener Neustadt, 15 november 1559 Brussel, 13 juli 1621

Albrecht van Oostenrijk: (Wiener Neustadt, 15 november 1559 Brussel, 13 juli 1621 Albrecht en Isabella Heersers van de Nederlanden Periode: 1598 1621 Voorganger: Filips II Opvolger: Filips IV Albrecht van Oostenrijk: (Wiener Neustadt, 15 november 1559 Brussel, 13 juli 1621 Ook Albert

Nadere informatie

Keizer Leopold I: Wenen, 9 juni aldaar, 5 mei 1705

Keizer Leopold I: Wenen, 9 juni aldaar, 5 mei 1705 Keizer Leopold I: Wenen, 9 juni 1640 - aldaar, 5 mei 1705 Leopold I (Leopold Ignatius Joseph Balthasar Felician; Hongaars: I. Lipót), was bijna een halve eeuw heerser als Rooms-Duitse keizer, koning van

Nadere informatie

Keizer Frans I Stefan: Nancy, 8 december 1708 Innsbruck, 18 augustus 1765

Keizer Frans I Stefan: Nancy, 8 december 1708 Innsbruck, 18 augustus 1765 Keizer Frans I Stefan: Nancy, 8 december 1708 Innsbruck, 18 augustus 1765 Hij was van 1729 tot 1737 als Frans III Stefan hertog van Lotharingen, van 1737 tot 1765 als Frans II Stefan of Frans Stefan groothertog

Nadere informatie

1 Friesland 2 Stad en Lande 3 Drenthe 4 Overijssel 5 Gelre 6 Limburg 7 Sticht 8 Holland 9 Zeeland 10 Brabant 11 Vlaanderen 12 Artesië

1 Friesland 2 Stad en Lande 3 Drenthe 4 Overijssel 5 Gelre 6 Limburg 7 Sticht 8 Holland 9 Zeeland 10 Brabant 11 Vlaanderen 12 Artesië Werkblad Ω Hoe Nederland ontstond Ω Les : Nederland nu en toen een Rond 500 krijgt ons land de naam de Lage Landen of de Nederlanden. Ons land ligt namelijk erg laag. Het gebied is zo groot als Nederland,

Nadere informatie

Keizer Karel VII Albrecht: Brussel, 6 augustus 1697 München, 20 januari 1745

Keizer Karel VII Albrecht: Brussel, 6 augustus 1697 München, 20 januari 1745 Keizer Karel VII Albrecht: Brussel, 6 augustus 1697 München, 20 januari 1745 Karel VII Albert, een lid van het Huis Wittelsbach, was keurvorst van Beieren vanaf 1726 en Rooms-Duitse keizer van 24 januari

Nadere informatie

Staatsvorming hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

Staatsvorming hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 15 December 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/62234 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken

Nadere informatie

Journal of Nobility Studies

Journal of Nobility Studies Journal of Nobility Studies virtus 20 2013 virtus 20 2013 Coen Wilders * Soeverein ten dienste van de Habsburgse dynastie 232 Luc Duerloo, Dynasty and Piety. Archduke Albert (1598-1621) and Habsburg Political

Nadere informatie

germaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk).

germaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk). Jeanne d'arc Aan het begin van de 15de eeuw slaagden de Fransen er eindelijk in om de Engelsen uit hun land te verdrijven. De strijd begon met een vrouw die later een nationale heldin werd, van de meest

Nadere informatie

Albert I van België: Brussel, 8 april Marche-les- Dames, 17 februari 1934

Albert I van België: Brussel, 8 april Marche-les- Dames, 17 februari 1934 Albert I van België: Brussel, 8 april 1875 - Marche-les- Dames, 17 februari 1934 Hij was prins van België, hertog van Saksen, prins van Saksen-Coburg-Gotha, was van 23 december 1909 tot 17 februari 1934

Nadere informatie

Jan zonder Vrees (hertog): Dijon, 28 mei 1371 Montereau, 10 september 1419

Jan zonder Vrees (hertog): Dijon, 28 mei 1371 Montereau, 10 september 1419 Jan zonder Vrees (hertog): Dijon, 28 mei 1371 Montereau, 10 september 1419 Hij was hertog van Bourgondië. Hij werd geboren in Dijon en was de oudste zoon van Filips de Stoute, hertog van Bourgondië en

Nadere informatie

Lodewijk XIII van Frankrijk: Fontainebleau, 27 september Saint-Germain-en-Laye, 14 mei 1643

Lodewijk XIII van Frankrijk: Fontainebleau, 27 september Saint-Germain-en-Laye, 14 mei 1643 Lodewijk XIII van Frankrijk: Fontainebleau, 27 september 1601 - Saint-Germain-en-Laye, 14 mei 1643 Lodewijk XIII, bijgenaamd de Rechtvaardige (le Juste), koning van Frankrijk van 1610 tot aan zijn dood,

Nadere informatie

1 Friesland 2 Stad en Lande 3 Drenthe 4 Overijssel 5 Gelre 6 Limburg 7 Sticht 8 Holland 9 Zeeland 10 Brabant 11 Vlaanderen 12 Artesië

1 Friesland 2 Stad en Lande 3 Drenthe 4 Overijssel 5 Gelre 6 Limburg 7 Sticht 8 Holland 9 Zeeland 10 Brabant 11 Vlaanderen 12 Artesië Werkblad Ω Hoe Nederland ontstond Ω Les : Nederland nu en toen Rond 500 krijgt ons land de naam de Lage Landen of de Nederlanden. Ons land ligt namelijk erg laag. Het gebied is zo groot als Nederland,

Nadere informatie

Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon. les 1: Wie waren de graven van Loon

Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon. les 1: Wie waren de graven van Loon Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon les 1: Wie waren de graven van Loon Na deze les kan je de geschiedenis van het graafschap Loon aanduiden op je tijdbalk; kan je informatie opzoeken

Nadere informatie

Noord-Nederlandse gewesten. Smeekschift

Noord-Nederlandse gewesten. Smeekschift Habsburgs gezag Vanaf dat moment stonden de zuidelijke Nederlanden onder Habsburgs gezag. Noord-Nederlandse gewesten Door vererving en verovering vielen vanaf dat moment ook alle Noord- Nederlandse gewesten

Nadere informatie

Bij de tijd Groep 6 thema 3, les 1 De Opstand Werkblad 1. dit is Klaas. Klaas is veer-tien jaar. hij loopt al heel lang.

Bij de tijd Groep 6 thema 3, les 1 De Opstand Werkblad 1. dit is Klaas. Klaas is veer-tien jaar. hij loopt al heel lang. Bij de tijd Groep 6 thema 3, les 1 De Opstand Werkblad 1 Rouwdouwen Kleur de woorden: sol-daat = geel vecht = rood vrij-heid = groen held = blauw dit is Klaas Klaas is veer-tien jaar hij loopt al heel

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door S. 1030 woorden 18 mei 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis samenvatting H2 1: Wetenschappelijke Revolutie 17 e eeuw Kenmerken: Observeren

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen HAVO 2012 tijdvak 1 maandag 21 mei 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 30 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 75 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

verwerkingsopdrachten Willem-Alexander

verwerkingsopdrachten Willem-Alexander verwerkingsopdrachten Willem-Alexander Van kind tot koning Vragen bij Stamboom van het Koninklijk huis (bladzijde 6 en 7) 1 Als je goed kijkt, zie een schild met het wapen van Nederland. Op het schild

Nadere informatie

Afb Ingekleurde kaart van de zeven provinciën, naar een gravure van Jan Janssonius, Belgii Foederati nova descriptio (1658).

Afb Ingekleurde kaart van de zeven provinciën, naar een gravure van Jan Janssonius, Belgii Foederati nova descriptio (1658). HC 1 Afb. 1.1. Ingekleurde kaart van de zeven provinciën, naar een gravure van Jan Janssonius, Belgii Foederati nova descriptio (1658). DE REPUBLIEK DER ZEVEN VERENIGDE Het gebied dat we nu kennen als

Nadere informatie

Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel

Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij

Nadere informatie

Karel IV van Spanje: Portici, 11 november Rome, 20 januari 1819.

Karel IV van Spanje: Portici, 11 november Rome, 20 januari 1819. Karel IV van Spanje: Portici, 11 november 1748 - Rome, 20 januari 1819. Karel Anton Pascal Frans Xavier Johan Nepomuceen Jozef Januarius Serafijn Didacus (Spaans: Carlos) was van 1788 tot 1808 koning van

Nadere informatie

Leopold I van België: Coburg, 16 december 1790 Laken, 10 december 1865

Leopold I van België: Coburg, 16 december 1790 Laken, 10 december 1865 Leopold I van België: Coburg, 16 december 1790 Laken, 10 december 1865 Leopold Joris Christiaan Frederik van Saksen-Coburg en Gotha, prins van Saksen-Coburg-Saalfeld (later van Saksen-Coburg en Gotha),

Nadere informatie

De ondergang van de Spaanse Armada een spannend verhaal

De ondergang van de Spaanse Armada een spannend verhaal De ondergang van de Spaanse Armada een spannend verhaal Een volk in opstand, een boze koning, een dappere koningin, een onoverwinnelijke vloot en... een storm. Dit is het spannende verhaal van de Spaanse

Nadere informatie

Napoleon. bekendste persoon uit de geschiedenis

Napoleon. bekendste persoon uit de geschiedenis Napoleon bekendste persoon uit de geschiedenis Napoleon behoort tot de meest bekende personen uit de geschiedenis. Hij wist zich van eenvoudige komaf op te werken tot keizer van Frankrijk en heerser over

Nadere informatie

Karel de Grote Koning van het Frankische Rijk

Karel de Grote Koning van het Frankische Rijk Karel de Grote Koning van het Frankische Rijk Eén van de bekendste koningen uit de Middeleeuwen is Karel de Grote. Hij leeft zo'n 1300 jaar geleden, waar hij koning is van het Frankische rijk. Dat rijk

Nadere informatie

Hertogen, Graven, Baronnen en Heren rond de Baronie van Acquoy ca Door A. F. Verstegen. 1. Heerlijkheid Hagestein. 2.

Hertogen, Graven, Baronnen en Heren rond de Baronie van Acquoy ca Door A. F. Verstegen. 1. Heerlijkheid Hagestein. 2. Hertogen, Graven, Baronnen en Heren rond de Baronie van Acquoy ca. 1555 Door A. F. Verstegen 1. Heerlijkheid Hagestein 2. Land van Vianen 1 3. Graafschap Culemborg 2 3 4. Land van Arckel 5. Graafschap

Nadere informatie

De Franse keizer Napoleon voerde rond 1800 veel oorlogen in Europa. Hij veroverde verschillende gebieden, zoals Nederland en België. Maar Napoleon leed in 1813 een zware nederlaag in Duitsland. Hij trok

Nadere informatie

Eindexamen havo geschiedenis 2012 - I

Eindexamen havo geschiedenis 2012 - I De Republiek in een tijd van vorsten Het gewest Holland was in de vijftiende eeuw niet in staat in de eigen behoefte aan graan te voorzien. 1p 1 Welke oplossing werd voor dit probleem gevonden? Gebruik

Nadere informatie

Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt

Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt De Gouden Eeuw duurde niet precies honderd jaar. Hij begon aan het eind van de 16de eeuw, beleefde zijn hoogtepunt rond 1675 en was in de 18de eeuw voorbij. De Gouden

Nadere informatie

Johanna van Constantinopel: tussen 1194 en 1200 Marquette, 5 december 1244

Johanna van Constantinopel: tussen 1194 en 1200 Marquette, 5 december 1244 Johanna van Constantinopel: tussen 1194 en 1200 Marquette, 5 december 1244 Johanna van Constantinopel, gravin van Vlaanderen en Henegouwen van 1205 tot 1244, was de oudste dochter van graaf Boudewijn IX

Nadere informatie

Eduard III van Engeland: Windsor Castle, 13 november 1312 Richmond upon Thames, 21 juni 1377

Eduard III van Engeland: Windsor Castle, 13 november 1312 Richmond upon Thames, 21 juni 1377 Eduard III van Engeland: Windsor Castle, 13 november 1312 Richmond upon Thames, 21 juni 1377 Eduard III (Engels: Edward) was koning van Engeland van 1327 tot 1377. Hij was de oudste zoon van Eduard II

Nadere informatie

Tijd van monniken en ridders (500 1000 n. Chr.) 3.4 De islam in Europa. Allah. Het ontstaan en de verspreiding van de islam.

Tijd van monniken en ridders (500 1000 n. Chr.) 3.4 De islam in Europa. Allah. Het ontstaan en de verspreiding van de islam. 570 n Chr Profeet Mohammed geboren in Mekka 610 n Chr Openbaringen Allah via de aartsengel Gabriël, De woorden worden opgeschreven in de Koran 622 n Chr Vlucht Mohammed naar Medina, begin islamitische

Nadere informatie

Landenspel. Duur: 30 minuten. Wat doet u?

Landenspel. Duur: 30 minuten. Wat doet u? Landenspel Korte omschrijving werkvorm: In deze opdracht wordt de klas verdeeld in vijf groepen. Iedere groep krijgt een omschrijving van een land en een instructie van de opdracht. In het lokaal moeten

Nadere informatie

Ontstaan van de Gouden Eeuw (1588-1648)

Ontstaan van de Gouden Eeuw (1588-1648) 1 Ontstaan van de Gouden Eeuw (1588-1648) H!to"sche context Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 meneervanempel.nl 2 Hoofdvraag Waardoor ontstond in de Republiek de Gouden Eeuw, 1588-1648?

Nadere informatie

2. Bourtange I. Kijk naar het plaatje en lees bovenstaande titel. Waar zou de luistertekst over gaan? Kruis het juiste antwoord aan.

2. Bourtange I. Kijk naar het plaatje en lees bovenstaande titel. Waar zou de luistertekst over gaan? Kruis het juiste antwoord aan. 2. Bourtange I. Kijk naar het plaatje en lees bovenstaande titel. Waar zou de luistertekst over gaan? Kruis het juiste antwoord aan. 1. Boeren gebruiken een tang om de nagels van hanen bij te knippen.

Nadere informatie

Fulco V van Anjou: ca Jeruzalem, 12 november 1143

Fulco V van Anjou: ca Jeruzalem, 12 november 1143 Fulco V van Anjou: ca. 1091 Jeruzalem, 12 november 1143 Fulco V de Jonge ook wel Fulco I van Jeruzalem was een zoon van graaf Fulco IV van Anjou en Bertrada van Montfort. Hij was graaf van Anjou van 1109

Nadere informatie

Dagboek Sebastiaan Matte

Dagboek Sebastiaan Matte Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen

Nadere informatie

Maria Theresia van Oostenrijk: Wenen, 13 mei 1717 aldaar overleden op, 29 november 1780

Maria Theresia van Oostenrijk: Wenen, 13 mei 1717 aldaar overleden op, 29 november 1780 Maria Theresia van Oostenrijk: Wenen, 13 mei 1717 aldaar overleden op, 29 november 1780 Maria Theresia van Oostenrijk, (Hongaars: Mária Terézia, Kroatisch: Marija Terezija), was regerend aartshertogin

Nadere informatie

Lodewijk XV van Frankrijk: Versailles, 15 februari 1710 aldaar overleden op 10 mei 1774

Lodewijk XV van Frankrijk: Versailles, 15 februari 1710 aldaar overleden op 10 mei 1774 Lodewijk XV van Frankrijk: Versailles, 15 februari 1710 aldaar overleden op 10 mei 1774 Lodewijk XV regeerde als koning van Frankrijk en van Navarra van 1 september 1715 tot zijn dood. Hij besteeg de troon

Nadere informatie

Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler?

Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Iedereen heeft wel eens van Adolf Hitler gehoord. Hij was de leider van Duitsland. Bij zijn naam denk je meteen aan de Tweede Wereldoorlog. Een verschrikkelijke

Nadere informatie

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00. 1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

DINGEN DIE JE MOET WETEN

DINGEN DIE JE MOET WETEN 50 Maar wat gebeurde er precies? Welke landen en mensen waren belangrijk? Dit boek staat vol met weetjes, landkaarten en foto s over een tragische periode in de wereldgeschiedenis. JIM ELDRIDGE ISBN 978

Nadere informatie

De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702 Kennistoets bij hoofdstuk 3 Vwo

De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702 Kennistoets bij hoofdstuk 3 Vwo Kennistoets bij hoofdstuk 3 Vwo Opdracht 1 De sterke economische groei die de Gouden Eeuw kenmerkt, kwam hoofdzakelijk ten goede aan het gewest Holland. Daar is een militaire oorzaak voor. Benoem die oorzaak

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Ro Samenvatting door S. 1180 woorden 29 maart 2016 6,4 11 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Hoofdstuk 5 De Ro Paragraaf 1 t/m 7 1 Van dorp

Nadere informatie

Keizer Ferdinand II: Graz, 9 juli 1578 Wenen, 15 februari 1637

Keizer Ferdinand II: Graz, 9 juli 1578 Wenen, 15 februari 1637 Keizer Ferdinand II: Graz, 9 juli 1578 Wenen, 15 februari 1637 Ferdinand II, was de zoon van Karel II van Oostenrijk, broer van keizer Maximiliaan II, de vader van keizer Matthias. Hij behoorde tot het

Nadere informatie

Lodewijk XVIII van Frankrijk: Kasteel van Versailles, 17 november 1755 Parijs, 16 september 1824

Lodewijk XVIII van Frankrijk: Kasteel van Versailles, 17 november 1755 Parijs, 16 september 1824 Lodewijk XVIII van Frankrijk: Kasteel van Versailles, 17 november 1755 Parijs, 16 september 1824 Kasteel van Versailles Koning van Frankrijk Co-vorst van Andorra Periode : 1814-1824 Voorganger: Napoleon

Nadere informatie

Naam: DE FRANSE TIJD Napoleon-Willem l

Naam: DE FRANSE TIJD Napoleon-Willem l Naam: DE FRANSE TIJD Napoleon-Willem l De Franse tijd in Nederland. In 1795 trokken de Franse legers van Napoleon over onze grenzen. Ineens stonden duizenden Franse soldaten al aan onze rivieren. De Nederlandse

Nadere informatie

Willem van Oranje. Over Willem. Info. Bekenden van Willem. Willem van Oranje. Tijdlijn Info Foto s. wsw. Dillenburg. Willem van Oranje Lente, 1545

Willem van Oranje. Over Willem. Info. Bekenden van Willem. Willem van Oranje. Tijdlijn Info Foto s. wsw. Dillenburg. Willem van Oranje Lente, 1545 Over Willem Willem krijgt op 11-jarige leeftijd door het overlijden van een neef een grote erfenis. Daar hoort ook bij dat hij verhuist van zijn ouders in de naar de grote stad. Daar wordt hij opgevoed

Nadere informatie

Keizer Frederik III: Innsbruck, 21 september Linz, 19 augustus 1493

Keizer Frederik III: Innsbruck, 21 september Linz, 19 augustus 1493 Keizer Frederik III: Innsbruck, 21 september 1415 - Linz, 19 augustus 1493 Frederik III, uit het Huis Habsburg, was vanaf 1440 koning van Duitsland en vanaf 1452 tot 1493 keizer van het Heilige Roomse

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b Bijlage VMBO-KB 2012 tijdvak 2 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-12-2-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een beschrijving van een politieke stroming (rond 1870): Zij

Nadere informatie

1. Wie of wat? Vul in. Kies uit: eed - kabinet kroonprins prins staatsbezoek. Bezoek van de koning aan een ander land.

1. Wie of wat? Vul in. Kies uit: eed - kabinet kroonprins prins staatsbezoek. Bezoek van de koning aan een ander land. Naam: Wat vieren we op 15 november? Koningsdag Vroeger werd dit de feestdag van de dynastie genoemd. Het is de datum van het naamfeest van Leopold en Albert. 1. Wie of wat? Vul in. Kies uit: eed - kabinet

Nadere informatie

DE MIDDELEEUWEN. Gemaakt Door: Amy van der Linden Leonardo Middenbouw groep 6

DE MIDDELEEUWEN. Gemaakt Door: Amy van der Linden Leonardo Middenbouw groep 6 DE MIDDELEEUWEN Gemaakt Door: Amy van der Linden Leonardo Middenbouw groep 6 INHOUDSOPGAVE Middeleeuwen. Karel de Grote. Middeleeuwse straffen. De pest. Dokters in de Middeleeuwen. Beroepen in de Middeleeuwen.

Nadere informatie

De klassieke tijdlijn

De klassieke tijdlijn De klassieke tijdlijn In de lessen geschiedenis heb je waarschijnlijk al gehoord over de tijdlijnen, of de historische periodes en waarschijnlijk ook over exacte datums zoals 476. In dit documentje kom

Nadere informatie

Tijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus

Tijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus 138 Tijdwijzer Het begin Op deze tijdbalk past niet de hele geschiedenis van de mens. Er lopen namelijk al zo n 100.000 jaar mensen rond op aarde. Eigenlijk zou er dus nog 95.000 jaar bij moeten op de

Nadere informatie

Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7

Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7 Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7 Hierbij treft u een toelichting aan bij de beelden die in de tijdbalk van Argus Clou Geschiedenis groep 7 zijn opgenomen. Inhoud Thema 1 Boze

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - II

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - II Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In 1792 begon de eerste Coalitieoorlog. 1p 1 Welk politiek doel streefde Oostenrijk met de strijd tegen Frankrijk na? Gebruik

Nadere informatie

EEN WEG, WETENSCHAP EN ERFENIS

EEN WEG, WETENSCHAP EN ERFENIS AGENDA BIBLIOGRAFIE LINKS SITE MAP EEN WEG, WETENSCHAP EN ERFENIS GESCHIEDENIS WEG BEELDEN VOLG ONS OP 2011 DE SPAANSE WEG AGENDA BIBLIOGRAFIE LINKS SITE MAP Wij zijn een vereniging die zich als doel stelt

Nadere informatie

Tijdvak II. november 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak II. november 2013 8: 30-10:00. SCHOOLONDERZOEK Tijdvak II GESCHIEDENIS november 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

verzoeking = verleiden om verkeerde dingen te doen dewijl = omdat wederstand doen = tegenstand bieden de overhand behouden= de overwinning behalen

verzoeking = verleiden om verkeerde dingen te doen dewijl = omdat wederstand doen = tegenstand bieden de overhand behouden= de overwinning behalen Zondag 52 Zondag 52 gaat over de zesde bede. Leid ons niet in verzoeking, maar verlos ons van de boze. Want van U is het Koninkrijk en de kracht en de heerlijkheid, in der eeuwigheid. Amen. Lees de tekst

Nadere informatie

Maximiliaan II Emanuel van Beieren: München, 11 juli 1662 aldaar, 26 februari 1726

Maximiliaan II Emanuel van Beieren: München, 11 juli 1662 aldaar, 26 februari 1726 Maximiliaan II Emanuel van Beieren: München, 11 juli 1662 aldaar, 26 februari 1726 Maximiliaan Emanuel Lodewijk Maria Jozef Cajetanus Anton Nicolaas Frans Ignatius Felix, kortweg Max Emanuel en bijgenaamd

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Hoofdstuk 2 Samenvatting door Y. 1162 woorden 6 september 2012 10 1 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo 2.1 In Frankrijk regeerde absolute vorsten. Rond

Nadere informatie

Hendrik I van Brabant: Leuven, ca Keulen, 5 september 1235

Hendrik I van Brabant: Leuven, ca Keulen, 5 september 1235 Hendrik I van Brabant: Leuven, ca. 1165 - Keulen, 5 september 1235 Hendrik I was hertog van Brabant vanaf 1183 en hertog van Neder-Lotharingen vanaf 1190. Hij wordt ook Hendrik de Krijgshaftige genoemd.

Nadere informatie

Het concilie van Konstanz

Het concilie van Konstanz 1 Het concilie van Konstanz Reformatieconcilie Het Concilie van Konstanz (1414-1418) staat bekend als een zogenaamd reformatieconcilie. Algemeen besefte men namelijk in de 14e en de 15e eeuw hoe dringend

Nadere informatie

100 jaar geleden. t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna.

100 jaar geleden. t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna. 100 jaar geleden t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna. t Is oorlog! Binderveld, Kozen, Nieuwerkerken en Wijer 100 jaar geleden is een

Nadere informatie

1 Het ontstaan van het Koninkrijk 10. 2 De geboorte van een prins 16. 3 De jeugd van prins Willem-Alexander 20

1 Het ontstaan van het Koninkrijk 10. 2 De geboorte van een prins 16. 3 De jeugd van prins Willem-Alexander 20 Inhoud Stamboom van het Koninklijk Huis 6 Inleiding 9 e 1 Het ontstaan van het Koninkrijk 10 2 De geboorte van een prins 16 3 De jeugd van prins Willem-Alexander 20 4 De studententijd van prins Willem-Alexander

Nadere informatie

De Bijbel open 2013 25 (29-06)

De Bijbel open 2013 25 (29-06) 1 De Bijbel open 2013 25 (29-06) Vandaag bespreken we een vraag die ik kreeg over 1 Koningen 2. Daarin gaat het over de geschiedenis van Adonia, een oudere broer van Salomo, die zojuist koning was geworden.

Nadere informatie

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info Paspoort Ik houd mijn spreekbeurt over paspoorten. Sommige van jullie zijn vast wel eens naar het gemeentehuis geweest om met jullie vader of moeder een paspoort te halen. Ik moest ook een keer mee en

Nadere informatie

Week 3. De Reformatie Cursus vroegmoderne tijd 2011 d.c.vanderlinden@uu.nl http://vanderlinden.weebly.com

Week 3. De Reformatie Cursus vroegmoderne tijd 2011 d.c.vanderlinden@uu.nl http://vanderlinden.weebly.com Week 3. De Reformatie Cursus vroegmoderne tijd 2011 d.c.vanderlinden@uu.nl http://vanderlinden.weebly.com Inhoud college Bespreking opdracht 4 Pauze Bespreking opdracht 5 Opdracht 4 Studenten kunnen uitleggen

Nadere informatie

1c. Losse opdracht- Memoryspel

1c. Losse opdracht- Memoryspel 1c. Losse opdracht- Memoryspel Instructie: Op de volgende pagina van deze instructie vindt u het memory-spel met de portretten van de hoofdrolspelers tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Op elk portret staat

Nadere informatie

Victor Emanuel II van Italië: Turijn, 14 maart Rome, 9 januari 1878

Victor Emanuel II van Italië: Turijn, 14 maart Rome, 9 januari 1878 Victor Emanuel II van Italië: Turijn, 14 maart 1820 - Rome, 9 januari 1878 Victor Emanuel II (Vittorio Emanuele Maria Alberto Eugenio Ferdinando Tommaso ); was koning van Sardinië vanaf 1849, en hij verkreeg

Nadere informatie

Hendrik VI van Engeland: bij Windsor, 6 december 1421 Londen, 20 mei 1471

Hendrik VI van Engeland: bij Windsor, 6 december 1421 Londen, 20 mei 1471 Hendrik VI van Engeland: bij Windsor, 6 december 1421 Londen, 20 mei 1471 Hendrik VI was koning van Engeland van 1422 tot 1461 en van 1470 tot 1471. 1ste opvolger voor de Engelse kroon Periode: 1421-1422

Nadere informatie

Dodenherdenking. Beuningen, 4 mei 2015

Dodenherdenking. Beuningen, 4 mei 2015 Dodenherdenking Beuningen, 4 mei 2015 Voor het eerst in mijn leven bezocht ik twee weken geleden Auschwitz en Birkenau. Twee plekken in het zuiden van Polen waar de inktzwarte geschiedenis van Europa je

Nadere informatie

Gaston van Orléans: Fontainebleau, 25 april 1608 Blois, 2 februari 1660

Gaston van Orléans: Fontainebleau, 25 april 1608 Blois, 2 februari 1660 Gaston van Orléans: Fontainebleau, 25 april 1608 Blois, 2 februari 1660 Gaston Jean Baptiste van Frankrijk, hertog van Orléans, prins van Frankrijk. Hij werd geboren als het vijfde kind en derde zoon van

Nadere informatie

Emma van Waldeck-Pyrmont: Arolsen, 2 augustus 1858 Den Haag, 20 maart 1934

Emma van Waldeck-Pyrmont: Arolsen, 2 augustus 1858 Den Haag, 20 maart 1934 Emma van Waldeck-Pyrmont: Arolsen, 2 augustus 1858 Den Haag, 20 maart 1934 Adelheid Emma Wilhelmina Theresia, geboren als Adelaïde Emma Wilhelmina Therèse zu Waldeck und Pyrmont, prinses van Waldeck-Pyrmont,

Nadere informatie

Wie was de eerste prins van Oranje? Leer het aan de hand van het Wilhelmus.

Wie was de eerste prins van Oranje? Leer het aan de hand van het Wilhelmus. Wie was de eerste prins van Oranje? Leer het aan de hand van het Wilhelmus. 2013 is het jaar van de Troonsopvolging en de viering van het 200 jarig Koninkrijk, maar hoe is het allemaal begonnen? Wie was

Nadere informatie

Sessie 64. Meningen over Johan van Oldenbarnevelt. Mening in 1618. Mening Nu. Niet waar of Valt niet te zeggen

Sessie 64. Meningen over Johan van Oldenbarnevelt. Mening in 1618. Mening Nu. Niet waar of Valt niet te zeggen Sessie 64. Meningen over Johan van Oldenbarnevelt Mening in 1618 Mening Nu Niet waar of Valt niet te zeggen Sessie 64. Uitspraken over Johan van Oldenbarnevelt Johan van Oldenbarnevelt verdiende het om

Nadere informatie

Lodewijk II van Nevers: Nevers, ± 1304 Slag bij Crécy, 26 augustus 1346

Lodewijk II van Nevers: Nevers, ± 1304 Slag bij Crécy, 26 augustus 1346 Lodewijk II van Nevers: Nevers, ± 1304 Slag bij Crécy, 26 augustus 1346 Lodewijk II van Nevers of Lodewijk I van Vlaanderen, ook Lodewijk van Crécy genoemd, was graaf van Vlaanderen en van Nevers (1322-1346),

Nadere informatie

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar Gemeente van de Heer Jezus Christus, Jongeren, ouderen, kinderen van God, Zoals ik voor de lezing al gezegd heb; het gaat vanmorgen niet over trouwen of getrouwd zijn, dat is alleen een voorbeeld verhaal.

Nadere informatie

Karel de Stoute: Dijon, 10 november 1433 Nancy, 5 januari 1477

Karel de Stoute: Dijon, 10 november 1433 Nancy, 5 januari 1477 Karel de Stoute: Dijon, 10 november 1433 Nancy, 5 januari 1477 Hij was hertog van Bourgondië, Brabant, Limburg en Luxemburg, graaf van Vlaanderen, Artesië, Bourgondië, Henegouwen, Holland, Zeeland en Namen,

Nadere informatie

Wenceslaus I van Luxemburg: Praag, 25 februari 1337 Luxemburg, 8 december 1383

Wenceslaus I van Luxemburg: Praag, 25 februari 1337 Luxemburg, 8 december 1383 Wenceslaus I van Luxemburg: Praag, 25 februari 1337 Luxemburg, 8 december 1383 Wenceslaus I was eerst graaf van Luxemburg en daarna hertog van Luxemburg, Brabant en Limburg. Graaf en Erfhertog van Luxemburg

Nadere informatie

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500 1600) / Renaissance

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500 1600) / Renaissance Tijdvakken Tijd van ontdekkers en hervormers (1500 1600) / Renaissance K.A. * Het begin van de Europese overzeese expansie * Het veranderende mens- en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een

Nadere informatie