Borgen voor morgen. Voorbeelden van verankering van gemeentelijk klimaatbeleid. >> Als het gaat om energie en klimaat

Transcriptie

1 Borgen voor morgen Voorbeelden van verankering van gemeentelijk klimaatbeleid >> Als het gaat om energie en klimaat

2 Borgen voor morgen Voorbeelden van verankering van gemeentelijk klimaatbeleid Werkt u aan gemeentelijk klimaatbeleid? Dan is deze brochure voor u. Door lokaal aan de slag te gaan, kunt u een bijdrage leveren aan het wereldwijde klimaatprobleem. Centraal staat het begrip borging, de verankering van het klimaatbeleid in de gemeentelijke organisatie. Succesvol klimaatbeleid vraagt om gedeelde verantwoordelijkheid. Bijna iedere gemeenteambtenaar kan immers helpen om de gemeente- lijke klimaatdoelen te halen. Deze brochure is tot stand gekomen door interviews met ambtenaren van negen gemeenten. Grote en kleine gemeenten, koplopers en gemeenten die wat minder ver zijn met borging. In de interviews stond de volgende vraag centraal: Hoe borgt u het klimaatbeleid? Met klimaatbeleid bedoelen we de doelstellingen en maatregelen om klimaatdoelen te halen. Doelstellingen Nederland heeft concrete doelstellingen voor het tegengaan van klimaatverandering vastgelegd in het kabinetsbeleid Schoon en Zuinig : reductie van de CO2-uitstoot van 30 procent in 2020, ten opzichte van 1990; 20 procent van de energievoorziening wordt duurzaam opgewekt in 2020; 2 procent energiebesparing per jaar. Veel gemeenten werken hard om deze doelstellingen te halen. Een aantal streeft zelfs naar een klimaatneutrale gemeente op lange termijn. Het onderstaande schema geeft de basisopbouw weer van deze brochure. Het gaat om borging in: diverse beleidsterreinen; de gemeentelijke organisatie; uitvoering van beleid. Elk van deze onderwerpen is in een aantal praktijkvoorbeelden beschreven. Daaruit blijkt dat u borging op heel verschillende manieren kunt invullen. Klimaatneutrale gemeente Utrecht wil als stad in 2003 CO2-neutraal zijn. Dit doel voor de lange termijn is vertaald in een doelstelling voor de korte termijn van zes procent CO2-reductie in 2012 ten opzichte van Dat is een afname van ton over die periode. Utrecht wil dat de gemeentelijk organisatie in 2012 CO2-neutraal is. We geven in deze brochure goede voorbeelden. Daarmee willen wij u stimuleren om werk te maken van borging. Dat is van groot belang, omdat klimaatbeleid bij uitstek een kwestie is van een lange adem. We zullen immers jarenlang hard moeten werken om de doelstellingen voor de lange termijn te halen. Met alleen losse projecten lukt dat niet. Borgen voor morgen dus! Klimaatbeleid en duurzaamheid mogen geen modegril worden, want dan ben je erg kwetsbaar. Peter Heskes, gemeente Den Haag Draagvlak Capaciteit Financiën Monitoring Uitvoering Borging Beleid Korte én lange termijn Externe integratie Strategisch én operationeel Onder borging verstaan wij de manier waarop klimaatbeleid structureel een plaats krijgt in beleid, organisatie en uitvoering. Hoe kunt u klimaatbeleid vastleggen in beleidsplannen en het beleidsproces organiseren? Maar ook: hoe kunt u ervoor zorgen dat er concrete resultaten geboekt worden? De toedeling van verantwoordelijkheden en bevoegdheden en het vastleggen daarvan in de administratieve organisatie is belangrijk. Daarnaast is intern draagvlak voor het klimaatbeleid in alle fasen essentieel. In feite gaat het dan om borging van het beleid in de hoofden van de ambtenaren. Zonder hun medewerking en uiteraard die van bedrijven, burgers en maatschappelijke organisaties zullen de klimaatdoelstellingen buiten bereik blijven. Wie doet wat? Vastleggen bijdragen Rol klimaatcoördinator Organisatie

3 Borging in beleid Borging in beleid gaat over het vastleggen van het klimaatbeleid in beleidsplannen, beleidsuitspraken en in beleidsinstrumenten. Wanneer het klimaatbeleid alleen in een klimaatnota komt te staan, is er weinig kans dat de hele gemeentelijke organisatie zich verantwoordelijk gaat voelen. Maar dat is wél nodig om de integrale klimaatdoelen te halen. Aandacht voor korte én lange termijn In de eerste plaats is het essentieel om niet alleen naar de korte termijn, maar ook naar de lange termijn te kijken. Externe integratie In de tweede plaats dienen de klimaatdoelstellingen terug te komen in andere beleidsterreinen, zoals stedenbouw, verkeer en vervoer en in het economisch beleid. Niet alleen het milieubeleid gaat immers over klimaat. Het klimaatbeleid moet daarom gemeentebreed worden vastgelegd om op alle fronten de kansen die er zijn te benutten. Ondermeer stedelijke ontwikkeling biedt deze kansen. Strategisch en operationeel Een derde aandachtspunt van borging in beleid is dat klimaat zowel op strategisch niveau als op uitvoeringsniveau een plaats krijgt. Op strategisch niveau dienen klimaatdoelstellingen terug te komen in bijvoorbeeld de stadsvisie en de ruimtelijke structuurvisie, maar ook in het verkeers- en vervoersplan en in het milieubeleidsplan. Op uitvoeringsniveau is het belangrijk om het klimaatbeleid aandacht te geven in de beleidsinstrumenten waar dagelijks mee gewerkt wordt, bijvoorbeeld in beheerplannen, bestekken en checklists. Klimaat wordt dan een vast onderdeel van het werk van medewerkers op uitvoeringsniveau. Zo krijgt het klimaatbeleid een plek in de praktijk van alledag. Klimaat is als onderwerp nog niet gemeentebreed ingesleten, maar we zijn op de goede weg. Carola Hoogland-Karman, gemeente Apeldoorn Lange termijn Gemeente Bernheze wil op lange termijn klimaatneutraal worden. Daarvoor stelt de gemeente een routekaart op. De Routekaart Bernheze Klimaatneutraal geeft aan hoe de lange termijn doelstelling bereikt wordt en welke stappen daarvoor nodig zijn. Het doel is niet alleen duidelijkheid scheppen over de af te leggen weg naar klimaatneutraliteit. Een nevendoel is commitment voor de lange termijn, in het bijzonder bij het bestuur. Voor de kortere termijn (tot 2012) staan doelstellingen in Energiek Bernheze, het uitvoeringsprogramma voor het klimaatbeleid. Integratie Amsterdam heeft de doelstelling klimaatneutraal bouwen vastgelegd in beleidsinstrumenten zoals bijvoorbeeld het Amsterdamse Plaberum (een instrument voor de inbreng van ambities in het ruimtelijke planproces) en de Handleiding klimaatneutraal bouwen. Het doel daarvan is dat bij stedelijke ontwikkeling energie en klimaat als vanzelfsprekend meegenomen worden in de planvorming. Protocol Voor duurzaam bouwen maakt de gemeente Apeldoorn privaatrechtelijke prestatieafspraken. Intern is vastgelegd wat de verschillende afdelingen daarbij moeten doen. Dat heeft zijn nut bewezen, bijvoorbeeld bij de toetsing aan GPR-gebouw (Gemeentelijke Praktijk Richtlijn). Deze toets bleek toen regelmatig achterwege te blijven, omdat stukken niet gearchiveerd werden en daardoor al verdwenen voordat een toets kon worden uitgevoerd. Daarom is er nu een protocol opgesteld. Het bureau Duurzaamheid, dat verantwoordelijk is voor het klimaatbeleid, heeft ervoor gezorgd dat er personele capaciteit is voor de toetsing aan GPR-gebouw. Offerteaanvragen Eén van de acties om klimaatbeleid een plaats te geven bij duurzaam inkopen, is het maken van standaardteksten, zoals Amsterdam en Apeldoorn doen. Dat helpt gemeentelijke diensten die offerteaanvragen opstellen of bestekken beoordelen.

4 Borging in de organisatie Borging van klimaatbeleid in de organisatie gaat over verantwoordelijkheden en bevoegdheden. De klimaatcoördinator heeft daarbij een spilfunctie. Hieronder komen een aantal onderwerpen aan de orde die van belang zijn voor borging in de organisatie. Overzicht: wie doet wat? Om een goede borging te realiseren binnen de organisatie moet in ieder geval voor iedereen duidelijk zijn wie wat doet. Niet minder belangrijk is, dat duidelijk is wie waarvoor verantwoordelijk is. Die verdeling van taken en verantwoordelijkheden hoort thuis in managementplannen, maar ook in afdelings-plannen en in de functieomschrijvingen van individuele medewerkers. Vastleggen bijdrage van anderen aan het klimaatbeleid In de tweede plaats is voor de borging in de organisatie van belang hoe de bijdrage van anderen aan het halen van de klimaatdoelstellingen is vastgelegd. Intern bijvoorbeeld door dit vast te leggen in afdelingsplannen. Maar ook door periodiek te rapporteren aan het management over hoe de zaken ervoor staan. Een stuurgroep klimaatbeleid op directieniveau is een uitstekend hulpmiddel om ervoor te zorgen dat de verschillende diensten de taken goed verdelen. De klimaatcoördinator kan als secretaris van die stuurgroep de afspraken vastleggen. Afspraken met externe partijen moet u natuurlijk ook vastleggen, door overeenkomsten af te sluiten met bijvoorbeeld woningbouwcorporaties. Klimaattafel-overeenkomst De Amsterdamse klimaattafel-overeenkomst is een instrument waarbij partijen (samen met de gemeente) een overeenkomst sluiten (aan de klimaattafel) om klimaatdoelstellingen te verwezenlijken. Overzicht Bernheze heeft in één overzichtelijk organisatorisch schema het klimaatbeleid en wie er aan werkt samengevat. In het schema staan onder meer: doelen; inspanningen; resultaten; projectleiders van verschillende afdelingen; uren en kosten. Afdelingsplannen De klimaatcoördinator in Heerlen bezoekt afdelingen en vraagt wat zij kunnen en willen bijdragen aan het halen van de klimaatdoelstellingen. De uitkomst daarvan komt in de afdelingsplannen te staan inclusief het aantal uren dat die afdeling voor de uitvoering beschikbaar stelt. Milieumedewerkers Projecten in Lochem worden voor een groot deel niet door de milieumedewerkers uitgevoerd. Zo werkt Openbare Werken aan duurzame verlichting. Onderwijs is verantwoordelijk voor energiemaatregelen bij nieuwbouw van scholen. Medewerkers zijn enthousiast te maken als het gaat om extra ambities, innovaties in hun vakgebied én wanneer een breed publiek het resultaat van hun werk kan zien. De milieuambtenaar blijft vaak zijdelings betrokken bij projecten en stelt zich dienstbaar op. De klimaatcoördinator moet niet Don Quichot, maar Steven Spielberg zijn: anderen projecten laten uitvoeren en zelf regie voeren. Hans van der Logt, gemeente Heerlen Natuurlijk werkt het ook om nieuwe ambities simpelweg in te voeren na bestuurlijke goedkeuring. Bijvoorbeeld: duurzaam inkopen is nu nog nieuw, maar wanneer men er aan gewend is geraakt, staat niemand er nog bij stil. Rol en positie klimaatcoördinator Belangrijk voor borging in de organisatie is ook de rol van de klimaatcoördinator: procesaanjager en -bewaker, stimulator of ook uitvoerder van projecten. De rol van de klimaatcoördinator bij projecten die door anderen intern getrokken worden, kan ook variëren: stimuleren, het aanleveren van kennis of bijvoorbeeld het wijzen op subsidies. Niet alleen de rol, maar ook de positie van de klimaatcoördinator binnen de gemeentelijke organisatie is belangrijk. Korte lijnen naar de ambtelijke top en het bestuur helpen om effectief en slagvaardig te kunnen werken. Klimaatcoördinator In Deventer kiest men er bewust voor om aan te sluiten bij wat men al doet binnen andere afdelingen. Zo wil Openbare Ruimte aan de slag met energiezuinige straatverlichting en hebben zij ideeën over wat met dit onderwerp gedaan kan worden. De betrokken collega s blijken vervolgens vaak gemotiveerd om aan de slag te gaan met het onderwerp. De taak van de klimaatcoördinator is het zorgen voor een bestuurlijk vastgestelde doelstelling en voor doelen op langere termijn met een goede planning. Klimaatbureau Het klimaatbureau van Amsterdam staat dicht bij het bestuur. Er is vaak meerdere malen per week rechtstreeks contact tussen de programmamanager van het klimaatbureau en de coördinerend wethouder voor klimaat. Ambtelijk opdrachtgever is de directeur van de dienst, maar er is geen tussenlaag tussen bestuur en klimaatbureau. Het klimaatbureau legt de verantwoordelijkheid en uitvoering van taken vervolgens zoveel mogelijk bij diverse diensten.

5 Borging in de uitvoering Naast de borging van het klimaatbeleid in beleid en organisatie, speelt ook de uitvoering een grote rol. We noemen daarvoor vier randvoorwaarden. Breed draagvlak Om beleid en afspraken effectief te laten zijn, moet de wil aanwezig zijn om klimaatbeleid tot een succes te maken. Op de werkvloer en bij het management, maar ook bij het bestuur en bij externe partijen is draagvlak nodig. Belangrijk daarbij is dat successen worden gevierd en breed worden uitgedragen. Daardoor gaat het onderwerp ook echt leven, zowel intern als extern in de lokale samenleving. In Lochem zoeken we steeds de publiciteit. Bij het indraaien van spaarlampen in de raadszaal nodigden we bijvoorbeeld de pers uit om aandacht te krijgen voor onze klimaatambities. Peter Kelder, gemeente Lochem Veel gemeenten zien het verleiden van externe partijen als bedrijven en burgers als de grootste uitdaging. Sleutels voor succes zijn overtuigingskracht, diplomatie, enthousiasme en ook tijd. Overhaaste acties of het overvragen van partijen leidt meestal niet tot draagvlak. Capaciteit Uitvoering van beleid vergt menskracht, maar ook kennis en vaardigheden. De minimaal benodigde menskracht voor succesvol klimaatbeleid is niet in één getal uit te drukken. Wanneer u denkt dat er structureel te weinig capaciteit is, dan kan een vergelijking met de capaciteit in andere gemeenten van dezelfde omvang uitkomst bieden ( benchmark ). Daarmee kunt u aan het management en bestuur laten zien in hoeverre soortgelijke gemeenten, meer ambtelijke capaciteit hebben om het beleid op te zetten en uit te voeren. Kennis in de eigen organisatie of inhuur van expertise zijn ook vormen van capaciteit. Zolang u de regie maar niet uit handen geeft. Financiën Zonder geld geen klimaatbeleid, zelfs wanneer partijen buiten de gemeentelijke organisatie een groot deel van de kosten voor hun rekening nemen. Om de financiën goed te borgen is het belangrijk dat u tijdig aansluit bij de bestuurlijke cyclus van vooren najaarsnota. Langs die weg kunnen budgetten worden geregeld in de begroting. Vervolgens kan dan de financiële vertaling naar afdelingsplannen plaatsvinden. Een andere aanbeveling is om vooral op zoek te gaan naar financiële experts binnen de gemeentelijke organisatie. Zij kunnen u adviseren, want zij kennen de weg als geen ander. Monitoring Wanneer onduidelijk is wat de resultaten van het beleid zijn, kunt u ook moeilijk aantonen dat u op de goede weg bent. Monitoring is essentieel om zicht te krijgen op de voortgang van het beleid. Bovendien is het een goed communicatiemiddel om te laten zien wat u al bereikt heeft. Zowel beleidsprestaties als de werkelijke vermindering van uitstoot van broeikasgassen kunt u met monitoring laten zien. In Amsterdam hebben wij een nulmeting uitgevoerd. Dit jaar verschijnt het eerste CO2-jaarverslag. Gerrit Jolink, gemeente Amsterdam Draagvlak Gezamenlijke verantwoordelijkheid betekent ook het samen delen van publieke aandacht. Zo is de wethouder Economische Zaken in Lochem de projectleider voor de Kring duurzaam ondernemen. Bij het nieuwe gemeentehuis is de wethouder Huisvesting verantwoordelijk voor de energieambitie. Deze heeft zelf verwoord dat duurzaamheid het zwaarste criterium moet zijn bij de aanbesteding en dat is ook gelukt. Alle wethouders kunnen zich op die manier profileren met succesvolle klimaatprojecten. Capaciteit Deventer heeft een gespecialiseerd bureau subsidie laten aanvragen voor het plaatsen van zonnepanelen op daken van openbare gebouwen. In korte tijd is zo een grote subsidie toegekend voor het plaatsen van zonnepanelen op het dak van maar liefst vijftig openbare gebouwen. Financiën In Apeldoorn is met de directeur Middelen (financiën) de volgende afspraak gemaakt: voor gemeentelijke panden mogen energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd die korter is dan de levensduur van de maatregel, worden uitgevoerd op kosten van de afdeling Financiën. Kosten- en batenoverzicht Enschede ontwikkelt een instrument, dat inzicht geeft in de kosten en baten van investeringen in energiebesparing. Doel daarvan is om de lusten en lasten eerlijk te verdelen, zodat er meer draagvlak voor maatregelen ontstaat. Bij sportgebouwen is het nu bijvoorbeeld zo, dat het Vastgoedbedrijf Enschede (VBE) de panden verhuurt aan de afdeling Sport van de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling. Investeringen in energiebesparing komen in de huidige situatie ten laste van het vastgoedbedrijf, terwijl de afdeling Sport van de lusten profiteert. Deze laatste betaalt namelijk de energierekening. Monitoring In Utrecht wordt een programmabeheerssysteem opgezet om de voorgang van de uitvoering van projecten te volgen. Daarnaast worden de periodieke managementrapportages en bestuursrapportages gebruikt om zonodig de voortgang van het klimaatbeleid bij te stellen.

6 Ten slotte Hoe kunt u klimaatbeleid nu het beste borgen? Er liggen duidelijk kansen in beleid, in organisatie én in de uitvoering om het klimaatbeleid te versterken. Zoals eerder opgemerkt, is klimaatbeleid een kwestie van een lange adem. Dat betekent dat borging hard nodig is. Een enthousiaste klimaatcoördinator of milieuwethouder is enorm waardevol. Maar het beleid kan ook snel verwateren wanneer deze sleutelfiguren vertrekken. Leg daarom goed vast wat de doelen zijn en wie wat gaat doen. Het consequent werken aan draagvlak en het veiligstellen van financiën vergroten ook de kans op succes op lange termijn. Maakt u ook werk van borgen voor morgen? Meer informatie Bij de regionale klimaatadviseurs kunt u terecht met al uw vragen over het lokaal klimaatbeleid. Zij verzorgen ook workshops Organisatorisch Borging Klimaatbeleid (Assessment Klimaatbeleid) voor u. Contactpersonen vindt u op de website van Agentschap NL onder Over ons of via het secretariaat Lokaal en Regionaal Klimaatbeleid: +31 (0) Brochure Financiële regelingen voor lokaal klimaatbeleid is te vinden op onder Publicaties. Voor de training Sturen op samenhang lokaal klimaatbeleid; kunt u contact opnemen met Ruud van Gisteren: , ruud.vangisteren@agentschapnl.nl Stappenplan Klimaatneutrale gemeentelijke/provinciale organisatie is te vinden op onder Instrumenten

7 Dit is een publicatie van: Agentschap NL NL Energie en Klimaat Croeselaan 15 Postbus RE Utrecht T +31 (0) Agentschap NL juni 2010 Publicatie-nr. 2FLOK1006 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving. De divisie NL Energie en Klimaat versterkt de samenleving door te werken aan de energie- en klimaatoplossingen van de toekomst.