REXX-scripting voor IBM-mainframe bij ING

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "REXX-scripting voor IBM-mainframe bij ING"

Transcriptie

1 Departement Handelswetenschappen en Bedrijfskunde Gegradueerde in Toegepaste Informatica REXX-scripting voor IBM-mainframe bij ING CAMPUS Geel Tijl Van den Broeck Academiejaar De houder van dit diploma is gerechtigd tot het voeren van de titel van Bachelor

2 2 WOORD VOORAF Tijdens mijn stage bij ING Insurance in Antwerpen heb ik 12 weken lang praktijkervaring opgedaan met een IBM-mainframe omgeving. Hier werd mij de mogelijkheid geboden om te tonen wat ik werkelijk waard ben in het bedrijfsleven. Ik heb daarbij verschillende mensen ontmoet en dankzij hen heb ik mijn stageopdrachten tot een succesvol einde kunnen brengen. Eerst en vooral wens ik Filip Van Gorp, mijn externe stagebegeleider, te bedanken om mij op te vangen en te begeleiden gedurende mijn stageperiode. Ik kon bij hem steeds terecht met vragen en problemen. Ondanks de verhuis van zijn werk naar Brussel maakte hij toch steeds tijd voor me vrij. Tevens wens ik mijn interne stagebegeleidster Kristine Mangelschots te bedanken voor haar hulp. Zij stond steeds ter beschikking om vragen te beantwoorden, teksten te controleren, Verder wil ik ook nog alle collega s bij ING Insurance danken. In het bijzonder Dirk Thys en Lily Craps. Daarnaast wens ik de Katholieke Hogeschool Kempen en de docenten Fons Baetens en Jef Verhaegen te bedanken om deze stageplaats voor mij te regelen. Ik dank ook alle andere docenten die mij met mijn opleiding hebben geholpen. Als laatste dank ik ook mijn ouders om mij de kans te geven de opleiding Toegepaste Informatica te volgen en mijn vriendin voor de steun tijdens het schrijven en het kritische nalezen.

3 3 SAMENVATTING Dit eindwerk is een verslag van mijn ervaringen met het IBM-mainframe platform (z/series) bij ING Insurance te Antwerpen. Mijn stageopdracht bestond uit het schrijven van verschillende REXX-programma s voor de productieomgeving. Een eerste programma hield verband met de omzetting van hun back-up proces naar REXXscripts. Het proces was oorspronkelijk in SAS geschreven. SAS is een programmeertaal in licentie door de bank, terwijl REXX in scripting voorziet voor IBM-mainframe. De hele backupketen moest herschreven worden tot en met de recoverystappen. Het tweede programma betrof een tool maken die de verplaatsing van meerdere volumes kon uitvoeren. Hierbij heb ik rekening gehouden met eventuele rollback mogelijkheden voor als er iets verkeerd gaat. Mijn laatste opdracht omvatte het in samenspraak creëren van een procedure om het nieuwe printersysteem van ING België op het mainframe werkende te krijgen, zonder bestaande programma s daarvoor te moeten aanpassen. In dit verslag zal u na een snelle introductie in de mainframe wereld kunnen lezen over de verschillende programma s en procedures die ik heb ontworpen.

4 4 ALFABETISCHE LIJST GEBRUIKTE AFKORTINGEN EN SYMBOLEN BBL Bank Brussel Lambert BCD Binary Coded Decimal CEDS Common European Desktop Services CICS Customer Information Control System CIDS Common Insurance Desktop Services CLI Command Line Interface CMOS Complementary Metal-Oxide-Semiconductor CSV Comma Separated Value DASD Direct Access Storage Device DAT Dynamic Address Translation DB2 Database Management System 2 DD Data Definition DRP Disaster Recovery Procedure DSN Dataset Name ESCON Enterprise Systems Connection FICON Fibre Connection GB Gigabyte HCD Hardware Configuration Definition I/O Input/Output IBM International Business Machines Corporation IIB ING Insurance België ING Internationale Nederlanden Groep IPL Initial Program Load ISPF Interactive System Productivity Facility JCL Job Control Language JES Job Entry System JVM Java Virtual Machine LAN Local Area Network LPAR Logical Partition LRU Least Recently Used MB Megabyte MCM Multiple Chip Module MIPS Miljoen Instructies Per Seconde OPS/IT Operations/Information Technology PAE Physical Address Execution PD Packed Decimal PDS Partitioned Dataset PDTIME Packed Decimal Time POR Power On Reset PR/SM Processor Resource/System Manager RAID Redundant Array of Independant Disks RAM Random Access Memory REXX Restructured Extended Executor SAN Storage Area Network SAS Statistical Analysis System SDSF System Display and Search Facility SNA Systems Network Architecture SRDF Symmetrix Remote Data Facility

5 5 TSO/E TWS VM VPS VS VSE VTAM VTOC zaap z/os Time Sharing Option/Extensions Tivoli Workload Scheduler Virtual Machine VTAM Printer Support System Volume Serial Virtual Storage Extended Virtual Telecommunications Access Method Virtual Table Of Contents zseries Application Assist Processor zseries Operation System

6 6 INHOUDSOPGAVE WOORD VOORAF SAMENVATTING... 3 ALFABETISCHE LIJST GEBRUIKTE AFKORTINGEN EN SYMBOLEN... 4 INHOUDSOPGAVE... 6 INLEIDING PROFIEL STAGEBEDRIJF INLEIDING ING GROEP ING INSURANCE ORGANIGRAM IBM MAINFRAME ENGINEERING HET HOE EN WAT? VAN EEN MAINFRAME INLEIDING OVERZICHT VAN DE INFRASTRUCTUUR EMC² Symmetrix IBM z/890 type A IBM 3494 Tape Library Z/OS EXPLAINED Inleiding Logical Partitions (LPAR) z/os Datasets VTOC en CATALOG TSO/E ISPF JCL en JES SDSF IPL TIMEFINDER PRINCIPES TAAKOMSCHRIJVING OPDRACHT DRP ACHTERGRONDINFORMATIE UITWERKING VAN DIT PROCES Stap 1: 16u Stap 2: 0u 2u... 32

7 7 3.3 CONCRETE OPDRACHTOMSCHRIJVING UITWERKING OPDRACHT Overzichtsschema B8D300A B8D300B B8D300C B8D300D B8D300E B8D300F B8D300G B8D300H B8D310x-Reeks B8D320A B8D320B B8D320C B8D320D B8D320E TAAKOMSCHRIJVING OPDRACHT VOLSMIGR ACHTERGRONDINFORMATIE CONCRETE OPDRACHTOMSCHRIJVING UITWERKING VAN DE OPDRACHT TAAKOMSCHRIJVING OPDRACHT VPS ACHTERGRONDINFORMATIE CONCRETE OPDRACHTOMSCHRIJVING UITWERKING VAN DE OPDRACHT CEDS-IIB_printing.xls Converteren naar CSV Uploaden via FTP VPSGENER BESLUIT LITERATUURLIJST BOEKEN LOSBLADIGE WERKEN ELEKTRONISCHE BRONNEN MONDELINGE BRONNEN... 62

8 8 INLEIDING Gedurende drie maanden heb ik stage gelopen bij ING Insurance te Antwerpen in de afdeling IBM Mainframe System Engineering. Ik heb de mogelijkheid gekregen om verschillende ervaringen op te doen met een mainframe omgeving. In het eerste hoofdstuk schets ik het profiel van mijn stagebedrijf alsook de afdeling waar ik stage heb gelopen. Vervolgens geef ik een overzicht van de IT-infrastructuur waarmee ik in contact kwam. Ik bespreek hierbij uitgebreid alle facetten van de hardware en software. In dit eindwerk maak ik gebruik van de terminologie die eigen is aan het mainframe. Ik licht dit in dit hoofdstuk zoveel mogelijk toe. De volgende drie delen gaan over mijn verschillende stageopdrachten en de uitwerking daarvan. Ik beschrijf hierin de automatisatie van het back-up proces, het verplaatsen van volumes en het printerbeheer onder mainframes. Zet u al maar schrap om te leren dat mainframes heel wat anders zijn dan stoffige archaïsche machines uit de jaren 60!

9 9 1 PROFIEL STAGEBEDRIJF 1.1 Inleiding Dit deel beschrijft in het kort mijn stagebedrijf en de afdeling waar ik stage heb gelopen. 1.2 ING Groep ING Groep is een wereldwijd opererende financiële instelling van Nederlandse oorsprong. Zij heeft meer dan medewerkers in dienst. Ze heeft vestigingen in 50 landen en ongeveer 60 miljoen klanten over heel de wereld waaronder particulieren, bedrijven en overheden. Lang niet alle instellingen die onder de ING Groep vallen werken met de naam ING maar dit is slechts een kwestie van tijd. In de bankwereld zijn er namelijk altijd fusies en samenwerkingen aan de gang. De ING Groep streeft vooral het click-call-face principe na. Dit principe houdt in dat een klant altijd contact moet kunnen opnemen via Internet, telefoon of rechtstreeks met een kantoor of medewerker. Zo kan men aan de klant onbeperkte toegang, optimaal gemak, onmiddellijke en nauwkeurige uitvoering, persoonlijk advies, maatwerk en competitieve tarieven aanbieden. Met deze strategie probeert ING een stabiele groei met behoud van winstgevendheid te bereiken. Dit wordt eveneens ondersteund door de enorme financiële kracht van de Groep en de variëteit aan producten en diensten. Het missiestatement van ING Groep is dan ook niet voor niets: ING wil een vooraanstaande, wereldwijd opererende, klantgerichte, innovatieve en kostenefficiënte financiële dienstverlener zijn, die haar klanten diensten aanbiedt via het distributiekanaal van hun keuze, in markten waar ING waarde kan creëren. (ING GROEP, 2004) 1.3 ING Insurance ING Insurance is één van de topverzekeraars in de Belgische markt. Ze heeft een ruim aanbod van schade-, levens- en beleggingsverzekeringen. Jarenlange ervaring van de grondleggers van ING Insurance is hiervan de oorzaak. ING Insurance is ontstaan uit de Vaderlandsche, RVS en BBL Verzekeringen. ING beschikt nu over het vermogen om de ervaring om te zetten in goed afgestemde verzekeringsproducten. ING Insurance maakt deel uit van de ING Groep en daardoor kunnen de producten worden verdeeld door één van de 900 ING kantoren in België of door professionele verzekeringsmakelaars. Ik heb de mogelijkheid gekregen om mijn stageopdracht tot stand te brengen in één van de hoofdzetels van ING Insurance, namelijk in Antwerpen. (ING INSURANCE, 2004)

10 Organigram IBM Mainframe Engineering Hieronder vindt u een beknopt organigram van de afdeling waarin ik mijn stage liep. ING Belgium OPS/IT Business Information Systems Marc Boghe IT Services Louis Mahy Systems Engineering Eric Van Isterdael IBM MF Engineering Luc Van den Bulck System Administrator Filip Van Gorp System Engineer Lily Craps System Engineer Dirk Thys Stagair Tijl Van den Broeck Figuur 1-1Organigram IBM Mainframe Engineering (ORGANIGRAM, 2005) De afdeling IBM Mainframe Engineering staat in voor het dagelijkse beheer van de IBMmainframe bij de verschillende centra van ING België.

11 11 2 HET HOE EN WAT? VAN EEN MAINFRAME 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk zal ik het eerst hebben over de infrastructuur die bij ING Insurance gebruikt wordt. Vooral over de hardware zal ik in detail treden om zo goed mogelijk de omgeving te schetsen waarin dit eindwerk tot stand kwam. Vervolgens zal ik zo kort mogelijk de essentie van de software voor mainframes schetsen. Daaronder vallen bijvoorbeeld de verschillende begrippen van het besturingssysteem. Ook de werking van enkele back-upsystemen wordt al even aangeraakt. Dit omdat een deel van mijn opdracht over het back-upproces ging.

12 Overzicht van de infrastructuur Hieronder geef ik een kort overzicht van de IT-infrastructuur waarmee ik in contact kwam tijdens mijn stage. De volledige IT-infrastructuur van ING is natuurlijk véél uitgebreider dan dit. 4 x FICON EMC² Symmetrix 8830 Disk Subsystem 2 x 1GBit OSA Express (Ethernet) IBM z/890 A MIPS 10 x ESCON ING Netwerk Ethernet IBM 3494 Tape Library IP Based Xerox printers Figuur 2-1 ING Insurance Core IT-infrastructuur

13 EMC² Symmetrix 8830 De EMC² Symmetrix 8830 is een high end Disk Subsystem dat aangesloten is op een SAN. Een Disk Subsystem is een soort server die enkel en alleen beheer en opslag van data uitvoert. Een SAN is een speciaal soort netwerk dat specifiek gecreëerd is om de opslag van data en de toewijzing van een dataopslagplaats centraal te organiseren. Door gebruik te maken van fiberoptische verbindingen - tussen verschillende servers en de Symmetrix machine - kunnen de servers hun toegewezen opslagplaats benaderen alsof het één van hun harde schijven was. Naast het voordeel van centraal beheer is er ook een enorm snelheids- en afstandsvoordeel dankzij een SAN. Dankzij de snelle fibre channel (100MB/s, zie Figuur 2-2 Vergelijking snelheden harde schijf verbindingen ) connecties kan men genieten van snelle en lange afstandsverbindingen. Een server hoeft dus niet vlak naast zijn dataopslagsysteem te staan, maar kan gerust enkele honderden meters of zelfs kilometers verder staan (zie Figuur 2-3 Vergelijking afstanden verbindingstypes ). Figuur 2-2 Vergelijking snelheden harde schijf verbindingen Figuur 2-3 Vergelijking afstanden verbindingstypes Het snelheidsvoordeel van een Disk Subsystem aan een SAN is niet alleen te wijten aan zijn verbindingen maar vooral aan zijn cache. Deze cache gebruikt het Least Recently Used (LRU) algoritme om recent gebruikte informatie te stockeren in supersnel intern geheugen. De responstijden zijn hierdoor heel laag en er is geen dataverlies bij het uitvallen van de elektriciteit. Als de elektriciteit uitvalt zal het systeem toch nog alle data weg kunnen schrijven dankzij een batterij-systeem. Het is ook mogelijk om een zogenaamde permacache te creëren. Hierbij kan een harde schijf - of een deel ervan - permanent in de cache bijgehouden worden, zonder dat het verwijderd wordt door het LRU-algoritme Één van de belangrijkste taken van het IT-personeel in eender welk bedrijf is het voorzien van back-ups. Dankzij dit Symmetrix systeem kan men het merendeel van de back-ups van de data centraal maken. Dit geld zowel voor open systemen (AIX, NT, SUN, Linux, ) als voor mainframes. Een deel van mijn stageopdracht gaat over het back-up proces bij ING Insurance van de IBM-mainframe omgeving.

14 14 Naast centrale back-ups is er nog het voordeel dat een Disk Subsystem op termijn kostenbesparend werkt, ondanks de hoge aankoopprijzen. Er wordt namelijk minder capaciteit verkwist met een Disk Subsystem. Als je 40GB nodig hebt op server A en 60GB op server B terwijl ze beiden harde schijven hebben van 80GB dan kunt u zich afvragen wat u met de overige capaciteit moet doen. Bij een SAN-server kunt u met een simpele webinterface de ruimte kostenbesparend beheren zoals u in Figuur 2-4 Beheren SAN kunt zien. SAN EMC² Symmetrix Tape Library Server LAN Mainframe Webbrowser Workstation Server 1: 256 GB Server 2: 662 GB Server 3: 129 GB Mainframe: 2.6 TB Figuur 2-4 Beheren SAN De verschillende harde schijven die in de Symmetrix machine zitten kunnen ook ingesteld worden om RAID (Redundant Array of Independant Disks) te gebruiken. Zo wordt er binnen ING Insurance gebruik gemaakt van RAID 1, dat ook bekend staat als mirroring. Dit principe zorgt ervoor dat elk volume eveneens op een ander volume terug te vinden is. Er worden steeds twee kopieën bijgehouden van de data zodat er niets verloren gaat als een harde schijf stuk gaat. (DATA-MANAGEMENT, 2003, p. 14, 17, 20-25, 46-52) IBM z/890 type A04 De IBM z/890 is een compatibele evolutie van de oude S/390-serie waarin vele hardware- en softwarematige verbeteringen zijn in aangebracht. De eerste z/series werden geïntroduceerd in Ik zal kort enkele van de belangrijkste kenmerken schetsen van de z/890. Geheugenadressering van de z/890 gebeurt met 64 bit waarbij virtuele geheugenadressering wordt gebruikt. Dit laatste is vooral nuttig binnen LPAR s, waarover later meer. Dankzij deze adressering kan er aanspraak gemaakt worden op maximaal 32 GB RAM-geheugen, terwijl dit bij traditionele 32 bit adressering slechts 4GB is.

15 15 De z/890 beschikt over meerdere processors van het type Power 5 van IBM. Net zoals in de consumentenmarkt tussen Intel, AMD, VIA en Apple valt de snelheid hier niet te vergelijken in het aantal megahertz. Een vergelijking maken is haast onmogelijk want ook het aantal miljoen instructies per seconde is geen vergelijkingsbron vanwege de RISC architectuur. Misschien kan toch een vergelijking gemaakt worden met een Apple G5, de PPC970 die Apple gebruikt is gebaseerd op de Power 4 (de voorganger van de Power 5). Wanneer Linux op beide systemen wordt gebruikt als besturingssysteem is de snelheid van een mainframe vele malen groter. De processoren zijn superscalair ontwikkeld. Een scalaire processor kan één instructie per cyclus afwerken. Superscalair houdt in dat er meerdere instructies per cyclus afgewerkt kunnen worden, dit staat ook bekend als parallel processing. Er zitten vijf processors op de MCM (Multiple Chip Module). Dit is de kaart waarop de processors geplaatst zijn. Van deze processors zijn er maximaal vier actief met hun eigen instructies. Van deze vijf is er altijd één als back-up voorzien, in het geval dat één van de andere processors het begeeft. Het aantal MIPS van een IBM-mainframe wordt overigens niet bepaald door wat erin zit, maar door wat IBM ervan activeert. Afhankelijk van hoeveel je betaald wordt de rekenkracht verhoogd of verlaagd. Het verhogen of verlagen van de rekenkracht kan over het algemeen dynamisch gebeuren zonder een reset van het systeem. De z/890 van ING België is ingesteld op 350 MIPS (miljoen instructies per seconde). Om de recente ontwikkelingen in webapplicaties en de programmeertaal Java te volgen heeft IBM de z/890 uitgebreid met enkele speciale onderdelen, zoals de zseries Application Assist Processor (zaap). Dit is een processor die ingesteld wordt om uitsluitend gebruikt te worden voor het geoptimaliseerd uitvoeren van JVM (Java Virtual Machine) instructies. Ook voor DB2 en CICS, het relationele database beheersysteem en online transactiesysteem van IBM, is er hardwarematige ondersteuning ingebouwd. Dagelijks gebruikte encryptiesystemen kunnen eveneens rekenen op hardware ondersteuning. Zelfs voor taken zoals debugging zijn er door de hardware ondersteunde trace-commando s voorzien. De rekenkracht van dit alles lijkt dan wel indrukwekkend, in praktijk is deze van minder belang want het grootste en meest onderkende voordeel van een mainframe is het vermogen om veel I/O (Input/Output) operaties uit te voeren. De opslagapparaten (in dit geval de Symmetrix) zijn per definitie aangesloten met een FICON aansluiting. FICON is een ESCON (het datatransportprotocol van IBM) implementatie via fiberoptische aansluitingen en kabels die een snelheid van 100MB/s kunnen leveren. Er kunnen maximum 40 FICON kanalen aangesloten worden via uitbreidingskaarten in de I/O sloten. Met de FICON aansluitingen is de z/890 gekoppeld aan de Symmetrix Een IBMmainframe gebruikt meestal volumes (harde schijven) van het type Deze volumes worden geëmuleerd op de Symmetrix machine. De z/890 ziet dan een 1500tal volumes die elk ongeveer ± 2,8Gb groot zijn. Dit geeft een totale capaciteit van ± 4 TB. De verschillende volumes zijn meestal gemirrored (RAID 1). Enkel de test KLOON LPAR volumes staan niet in een mirror (later meer over het begrip LPAR). (WHITE, e.a., 2004:2, 3, 5, 7, 9-11, 18-21, 23-27, 31, 39, 44, 46, 49; VAN GORP, 2005:Mondelinge mededelingen)

16 IBM 3494 Tape Library De IBM 3494 is een taperobotsysteem dat uitbreidbaar is en verschillende tapes kan stockeren. Er kunnen tot 16 blokken (frames) toegevoegd worden om tapes in op te slagen. De tape drives zelf worden eveneens in de IBM 3494 geplaatst, zo kunnen er 12 drives in een blok (frame) geplaatst worden. De robot kan daardoor naar verschillende tapes tegelijk schrijven en lezen. Op één tape (type magstar) kan 40 GB data ongecomprimeerd opgeslagen worden, gecomprimeerd tot zelfs 120 GB per tape. Bij de IBM 3494 van ING Insurance zijn er vijf frames bijgeplaatst zodat er in totaal 1493 tapes kunnen bewaard en benaderd worden. (DATA-MANAGEMENT, 2003, p , 63-64)

17 z/os explained Inleiding In dit gedeelte probeer ik zo simpel mogelijk enkele concepten van de z/890 en zijn besturingssystemen uit te leggen Logical Partitions (LPAR) Een deel van mijn stageopdracht gaat over back-ups van de productie LPAR van de IBMmainframe. Een LPAR is een Logical Partition. Aan deze LPAR kunt u resources van het mainframe toewijzen. Onder resources verstaan we hier bijvoorbeeld het maximum percentage van de processors dat een LPAR mag gebruiken. Zelfs één processor toewijzen aan een LPAR is mogelijk. Ook kunnen de FICON kanalen toegewezen worden aan een van de LPAR s. De LPAR s werken zelfstandig als een volledig alleenstaand systeem binnen de mainframe. Het concept valt te vergelijken met het principe van een virtuele machine (bijvoorbeeld VMWare), maar bij een LPAR gebeurt de scheiding reeds op microcode niveau. De microcode (ook PR/SM genaamd in de mainframe wereld) is vergelijkbaar met het CMOS in een gewone computer. Bij systeemupgrades, aanpassingen van LPAR s en dergelijke moeten de instellingen toegepast worden bij de Power On Reset (POR). De POR is een volledige reset van het systeem. De parameters die u kunt wijzigen worden op voorhand klaargezet, in tegenstelling tot de CMOS bij de gewone computers. Bij ING Insurance België vinden we vier LPAR s terug: productie, kloon, test en IFSA. Zie ook Figuur 2-5 Verdeling LPAR resources z/890. (WHITE, e.a., 2004: )

18 18 Symmetrix IBM z/ MIPS Geheugen I/O-sloten (oa. FICON, ) Microcode (PR/SM) 86 % 5 % 4 % 5 % PROD KLOON TEST IFSA Figuur 2-5 Verdeling LPAR resources z/ z/os z/os is één van de mogelijke besturingssystemen voor de z/series machines van IBM. Ik ga hier dieper op in omdat dit het besturingssysteem is dat door ING Insurance wordt gebruikt. z/os is een zeer stabiel besturingssysteem dat de verschillende aspecten van moderne besturingssystemen op een efficiënte manier afhandelt. z/os ondersteunt multiprogramming en multiprocessing. Multiprogramming biedt de mogelijkheid om een proces te pauzeren, de informatie ervan op te slagen, vervolgens een ander proces uit te voeren en dan weer verder gaan met het gepauzeerde proces. Multiprocessing laat toe om dit alles te doen met verschillende processors gelijktijdig. Dat brengt natuurlijk enige problemen mee die z/os opvangt met Control Blocks. Terwijl het systeem instructies uitvoert, wordt alle uitvoerinformatie van de instructies daarin opgeslagen. Het geheugen wordt in z/os geregeld op een manier die vergeleken kan worden met Physical Address Execution (PAE) bij MS Windows. PAE is alleen mogelijk als Windows gestart wordt met de parameter /PAE in boot.ini om meer dan 4GB geheugengebruik toe te laten. Het echte werkgeheugen, dat bij mainframes real storage wordt genoemd, wordt gekoppeld aan virtuele geheugenadressen. (MADDEN, 2004) Per gebruiker wordt er een address space gemaakt. Deze address space bestaat uit een virtuele versie van het volledige 64 bit bereik van het geheugen (ongeveer 16 exabytes, zie Figuur 2-6 Evolutie adressering bij IBM Mainframe Operating Systems). Het z/os besturingssysteem koppelt met behulp van DAT (Dynamic Address Translation) deze adressen weer door aan het échte adres, en beheert de toewijzingen van het geheugen.

19 19 Dit DAT-systeem was nodig om compatibiliteit te bewaren met oudere programma s. Vele programma s uit de jaren 60 - die nog steeds gebruikt worden - zijn geschreven om uitgevoerd te worden in de eerste 16 MB van het geheugen (zie Figuur 2-6 Evolutie adressering bij IBM Mainframe Operating Systems ). Met behulp van virtuele adressering is het perfect mogelijk deze programma s nog steeds te gebruiken zonder problemen. In alle address spaces zijn ook common areas aanwezig. Dit zijn uitwisselingsgebieden in het geheugen die andere applicaties van andere gebruikers kunnen benaderen. Zo kan er gemakkelijk informatie in het geheugen tussen programma s uitgewisseld worden. (EBBERS, e.a., 2005:54, 61-65) Figuur 2-6 Evolutie adressering bij IBM Mainframe Operating Systems Zelfs een IBM-mainframe heeft behoefte aan een virtueel geheugen bij een tekort aan real storage (werkgeheugen). Het virtuele geheugen wordt in z/os geregeld door het indelen van de instructies en de data. Dat gebeurt met frames bij de real storage (werkgeheugen) en met slots bij de auxiliary storage (DASD volumes gebruikt als geheugen). Net zoals bij alle andere besturingssystemen noemt het verplaatsen van deze slots en frames paging. Voor het verwijderen van frames is gekozen voort het Least Frequently Used algoritme. (EBBERS, e.a., 2005:55-61)

20 20 Enkele alternatieven voor z/os zijn: VSE (Virtual Storage Extended) die de evolutie is van het oude Disk Operating System van de IBM S/360. Linux for zseries, dit is een aangepaste versie van Linux die werkt op de z/series. z/tpf, een speciaal besturingssysteem om extreem hoge hoeveelheden van transacties te kunnen verwerken. Dit systeem werd ontwikkeld voor luchtvaartmaatschappijen en stond vroeger ook bekend als Airline Control Program. z/vm, dit is een OS dat het dynamisch aanmaken en verwijderen van virtuele machines softwarematig toelaat. z/vm verschilt van LPAR s met het feit dat z/vm softwarematig werkt en LPAR s ingesteld worden in de microcode. (EBBERS, e.a., 2005:42-44) Datasets Een dataset is een collectie van logisch gerelateerde records die bewaard worden op één volume of een set van volumes. Een dataset is vergelijkbaar met een bestand op een PC. Bij het aanmaken van een dataset moeten we vooraf opgeven hoe groot de dataset maximaal gaat worden. Dit kan gebeuren aan de hand van het aantal bytes, het aantal tracks of zelfs het aantal cylinders van één of meerdere volumes. Één track staat hierbij gelijk aan bytes en één cylinder bestaat uit 15 tracks. Een volume is hierbij ook bekend als een DASD (Direct Access Storage Device), meestal van het type De adressering van een volume gebeurt hexadecimaal. Een volume dat STORMGT als volumenaam heeft kan bijvoorbeeld het adres 3A28 hebben. Bij z/os wordt er niet gewerkt met een New Line of Carriage Return teken op het einde van een regel zoals bij andere besturingssystemen het geval is. Er wordt gewerkt met fixed of variable lengtesysteem. Hierbij wordt bepaald wat de lengte van één regel (of record) is. Bij het variable systeem wordt er voor elke regel een record descriptor geplaatst waarin de lengte staat. In praktijk werkt men vaak met vaste lengte van 80 tekens. De naamgeving van een dataset gaat als volgt: XXXXXXXX.YYYYYYYY.ZZZZZZZZ.AAAAAAAA.BBBBBBBB Een dataset kan dus maximaal uit vijf delen bestaan en elk deel mag maximaal acht tekens groot zijn en niet beginnen met een cijfer of een speciaal teken zoals /, \, %, _, Enkele voorbeelden van correcte namen zijn dan ook: VINF3CUC.UITWIJK.CODE, STORMGT.JCLCODE, Een traditionele structuur met mappen is niet gekend en er is ook geen equivalent onder z/os. Een uitzondering hierop is een PDS (Partitioned Dataset), ook soms een library genaamd. Een PDS is een deel dat voorzien wordt om er sequentiële deelbestanden (members) in te plaatsen. Er kan slechts één niveau van members in een PDS zitten, een PDS in een PDS is niet mogelijk. Een member wordt aangeduid tussen ronde haken, bijvoorbeeld: XXXXXXXX.PDS(MEMBER) (EBBERS, e.a., 2005: )

21 VTOC en CATALOG Het eerste record van elk volume bevat de Volume Table of Contents (VTOC) waarin de namen van alle datasets van het volume staan. De grootte en de locatie van de VTOC wordt bepaald met het programma ICKDSF. Dit programma wordt onder andere gebruikt in het back-up proces dat verder in mijn eindwerk beschreven staat. Het spreekt voor zich dat meerdere datasets op een volume een grotere VTOC vragen. (EBBERS, e.a., 2005: ) Om een dataset te vinden moet je de naam weten van de dataset, het volume waarop het zich bevindt en welk type volume (meestal ). In z/os is er een systeem ontwikkeld om te weten waar een dataset staat door het in een speciale database te plaatsen. Deze database is bekend als the catalog. Dankzij het CATALOG-systeem kunt u met alleen de naam een dataset benaderen. Men kan ook datasets bewust niet opnemen in deze catalogus wanneer dat niet nodig is. (EBBERS, e.a., 2005: ) TSO/E Het Time Sharing Option/Extensions (TSO/E) systeem laat gebruikers toe om een interactieve sessie met het z/os besturingssysteem op te starten. Het z/os besturingssysteem kent namelijk twee manieren om programma s uit te voeren en te verwerken. Enerzijds online door middel van TSO/E, anderzijds met behulp van batch jobs (hierover later meer). De TSO/E-omgeving is een Command Line Interface (CLI). Het aanmaken, openen en benaderen van datasets gebeurt hier. In praktijk wordt TSO/E echter zelden gebruikt. Men werkt vaak met programma s die een interface naar TSO/E aanbieden zoals ISPF. (EBBERS, e.a., 2005:79-84) ISPF ISPF (Interactive System Productivity Facility) is een programma dat een interface aanbiedt naar TSO/E toe en alles transparant regelt. Alle acties van de gebruiker in ISPF worden vertaald naar TSO/E en vice-versa. ISPF is een bijzonder uitgebreid en zeer functioneel programma. Het biedt onder meer ondersteuning voor het bekijken, aanmaken, bewerken, verwijderen, hernoemen, kopiëren, verplaatsen en aanpassen van parameters van datasets. De werking van ISPF kan verduidelijkt worden aan de hand van Figuur 2-7 Overzicht ISPF menu.

22 22 Figuur 2-7 Overzicht ISPF menu Het schrijven van alle code voor dit eindwerk gebeurde met de editor van ISPF. (EBBERS, e.a., 2005:84-101) JCL en JES Zoals eerder vermeld is het naast het werken met een interactieve sessie via TSO/E ook mogelijk om met batch jobs te werken. Een batch job is vaak een job die dagelijks, wekelijks of maandelijks dient te gebeuren en die zo min mogelijk draait wanneer er reeds interactieve sessies bezig zijn. De overschotten aan berekeningskracht worden gebruikt voor het uitvoeren van deze batch jobs. Vaak gebeuren deze jobs ook s nachts.

23 23 JES (Job Entry System) is een spooling systeem voor alle jobs. Elke batch job komt hier terecht. De Initiator van z/os bepaalt een aantal zaken: Welke jobs eerst uitgevoerd moeten worden aan de hand van prioriteiten. Hoeveel cyclussen elke job toegewezen krijgt. Wanneer datasets toegewezen kunnen worden en wanneer ze terug vrijkomen. Om al deze beslissingen te kunnen nemen wordt er JCL-code gebruikt. In deze Job Control Language (JCL) vertelt u aan het systeem op voorhand welke datasets u nodig hebt en welke programma s gebruikt worden en hun parameters. z/os gebruikt bij het koppelen van datasets aan programma s een symbolisch systeem (zie Figuur 2-8 Symbolische koppeling dataset namen ). Het zorgt voor automatische hernoeming en naamkoppeling van datasets in het programma tegenover de echte datasets. Figuur 2-8 Symbolische koppeling dataset namen Hieronder geef ik enkele labels die vaak gebruikt worden in JCL-code en hun betekenis. JOB: Het label JOB specificeert het beginnen van een job. Mogelijke parameters zijn bijvoorbeeld de gebruiker waaronder de job moet uitgevoerd worden (USER), de klasse van de job (CLASS) en de uitvoerklasse (MSGCLASS). EXEC: Het label EXEC wordt gebruikt om het programma dat gebruikt wordt in een stap van een job aan te duiden. Parameters zoals PARM, voor parameters aan het programma door te geven, zijn mogelijk. DD: Data Definition is de label die gebruikt wordt om de fysieke datasets te koppelen aan die van het programma (zie Figuur 2-8 Symbolische koppeling dataset namen ). Er zijn verschillende parameters zoals de dataset naam (DSN), het volume (VOL=SER), de aard van gebruik zoals alleen lezen of schrijven(disp) en nog veel meer mogelijk.

Onverwachte voordelen van Server Virtualisatie

Onverwachte voordelen van Server Virtualisatie Onverwachte voordelen van Server Virtualisatie Ronald van Vugt NetWell ronald@netwell.info www.netwell.info Herkent u dit? Of u vandaag nog twee servers beschikbaar wilt stellen Geen goede testomgeving

Nadere informatie

Les 11: systeemarchitectuur virtuele machines

Les 11: systeemarchitectuur virtuele machines Les 11: systeemarchitectuur virtuele machines Geavanceerde computerarchitectuur Lieven Eeckhout Academiejaar 2008-2009 Universiteit Gent Virtuele machines Motivatie Interfaces Virtualisatie: inleiding

Nadere informatie

Waarmaken van Leibniz s droom

Waarmaken van Leibniz s droom Waarmaken van Leibniz s droom Artificiële intelligentie Communicatie & internet Operating system Economie Computatietheorie & Software Efficiënt productieproces Hardware architectuur Electronica: relais

Nadere informatie

Zelftest Informatica-terminologie

Zelftest Informatica-terminologie Zelftest Informatica-terminologie Document: n0947test.fm 01/07/2015 ABIS Training & Consulting P.O. Box 220 B-3000 Leuven Belgium TRAINING & CONSULTING INTRODUCTIE Deze test is een zelf-test, waarmee u

Nadere informatie

Geheugenbeheer. ICT Infrastructuren 2 december 2013

Geheugenbeheer. ICT Infrastructuren 2 december 2013 Geheugenbeheer ICT Infrastructuren 2 december 2013 Doelen van geheugenbeheer Reloca>e (flexibel gebruik van geheugen) Bescherming Gedeeld/gemeenschappelijk geheugen Logische indeling van procesonderdelen

Nadere informatie

Linux voor S/390 (IBM z-series)

Linux voor S/390 (IBM z-series) LinuxFocus article number 328 http://linuxfocus.org Linux voor S/390 (IBM z-series) door Cüneyt Göksu Over de auteur: Database Specialist, werkt al meer dan 12 jaar met alle commerciële

Nadere informatie

Functionele beschrijving: scannen naar Exact Globe.

Functionele beschrijving: scannen naar Exact Globe. Functionele beschrijving: scannen naar Exact Globe. Algemeen Met de KYOCERA scannen naar Exact Globe beschikt u over een efficiënte oplossing om uw documenten te scannen naar Exact Globe. Met deze oplossing

Nadere informatie

Bestandssystemen. yvan vander sanden. 16 maart 2015

Bestandssystemen. yvan vander sanden. 16 maart 2015 Bestandssystemen yvan vander sanden 16 maart 2015 Bij elk operating system is het belangrijk te begrijpen hoe schijven en bestandssystemen werken. Schijven moeten geformatteerd worden met een specifiek

Nadere informatie

Virtualizatie bij SIN

Virtualizatie bij SIN Virtualizatie bij SIN Inhoud 1 Waarom...2 2 Mogelijkheden:...2 3 Features:...2 3.1 Xen server...2 3.2 HyperV...3 3.3 ESXi...3 4 Pros Cons voor SIN:...3 4.1 Xen Server...3 4.2 HyperV...3 4.3 ESXi...3 5

Nadere informatie

Functionele beschrijving: scannen naar UNIT4 DocumentManager

Functionele beschrijving: scannen naar UNIT4 DocumentManager Functionele beschrijving: scannen naar UNIT4 DocumentManager Algemeen Met de KYOCERA Scannen naar UNIT4 DocumentManager beschikt u over een efficiënte oplossing om uw documenten te scannen naar UNIT4 DocumentManager

Nadere informatie

BACK-UP & DISASTER RECOVERY Een geoptimaliseerd end-to-end verhaal in onze Enterprise cloud

BACK-UP & DISASTER RECOVERY Een geoptimaliseerd end-to-end verhaal in onze Enterprise cloud BACK-UP & DISASTER RECOVERY Een geoptimaliseerd end-to-end verhaal in onze Enterprise cloud stel uw data veilig De data van uw bedrijf zijn heilig. Daar is elke ondernemer het over eens. Een bedrijf zonder

Nadere informatie

Het besturingssysteem of operating system, vaak afgekort tot OS is verantwoordelijk voor de communicatie van de software met de hardware.

Het besturingssysteem of operating system, vaak afgekort tot OS is verantwoordelijk voor de communicatie van de software met de hardware. Het besturingssysteem of operating system, vaak afgekort tot OS is verantwoordelijk voor de communicatie van de software met de hardware. Het vormt een schil tussen de applicatiesoftware en de hardware

Nadere informatie

Technische Specificaties nieuwe Unix Applikaties

Technische Specificaties nieuwe Unix Applikaties Technische Specificaties nieuwe Unix Applikaties In 2010 werden 7 Unix servers geconsolideerd naar een nieuwe Unix omgeving, waar gebruik gemaakt wordt van srp s (vergelijkbaar met zone, of container).

Nadere informatie

Hoe zet u virtualisatie slim in bij forensische onderzoeksomgevingen?

Hoe zet u virtualisatie slim in bij forensische onderzoeksomgevingen? Hoe zet u virtualisatie slim in bij forensische onderzoeksomgevingen? ir. Ronald van Vugt ronald@netwell.eu Aanleiding Deze presentatie is ontstaan naar aanleiding van een nieuw architectuur ontwerp voor

Nadere informatie

Functionele beschrijving: scannen naar van Brug software.

Functionele beschrijving: scannen naar van Brug software. Functionele beschrijving: scannen naar van Brug software. Algemeen Met de KYOCERA scannen naar van Brug Software beschikt u over een efficiënte oplossing om uw documenten te scannen naar het Notarieel

Nadere informatie

HOW TO RESTORE A SYSTEM IMAGE IN WINDOWS SERVER 2012

HOW TO RESTORE A SYSTEM IMAGE IN WINDOWS SERVER 2012 HOW TO RESTORE A SYSTEM IMAGE IN WINDOWS SERVER 2012 Contents WINDOWS SERVER 2012 BUILT-IN BACKUP APPLICATION TO RESTORE A SYSTEM IMAGE.... 2 RESTORE OPTIONS IN WINDOWS SERVER BACKUP... 2 SYSTEM RECOVERY

Nadere informatie

1 Client/Server. 2 Geschiedenis. 3 Toekomst

1 Client/Server. 2 Geschiedenis. 3 Toekomst Deel 1 Inleiding 1 Client/Server 2 Geschiedenis 3 Toekomst Het client-server model is een model voor de samenwerking tussen twee of meer programma's, die zich op verschillende computers kunnen bevinden.

Nadere informatie

Flex_Rooster WERKBOEK. INTRODUCTIE iseries. Dit werkboek is eigendom van ICS opleidingen en mag niet worden meegenomen.

Flex_Rooster WERKBOEK. INTRODUCTIE iseries. Dit werkboek is eigendom van ICS opleidingen en mag niet worden meegenomen. Flex_Rooster WERKBOEK INTRODUCTIE iseries Dit werkboek is eigendom van ICS opleidingen en mag niet worden meegenomen. ICS Opleidingen Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt

Nadere informatie

Functionele beschrijving: Scannen naar AFAS Profit.

Functionele beschrijving: Scannen naar AFAS Profit. Functionele beschrijving: Scannen naar AFAS Profit. Algemeen Met de Kyocera Scannen naar AFAS Profit beschikt u over een efficiënte oplossing om uw documenten te scannen naar AFAS Profit. Met deze oplossing

Nadere informatie

BACK-UP & DISASTER RECOVERY Een geoptimaliseerd end-to-end verhaal in onze Enterprise cloud

BACK-UP & DISASTER RECOVERY Een geoptimaliseerd end-to-end verhaal in onze Enterprise cloud BACK-UP & DISASTER RECOVERY Een geoptimaliseerd end-to-end verhaal in onze Enterprise cloud stel uw data veilig De data van uw bedrijf zijn heilig. Daar is elke ondernemer het over eens. Een bedrijf zonder

Nadere informatie

Functionele beschrijving: scannen naar UNIT4 Cura Documentmanagement.

Functionele beschrijving: scannen naar UNIT4 Cura Documentmanagement. Functionele beschrijving: scannen naar UNIT4 Cura Documentmanagement. Algemeen Met KYOCERA scannen naar UNIT4 Cura Documentmanagement beschikt u over een efficiënte oplossing om uw documenten te scannen

Nadere informatie

Functionele beschrijving: scannen naar Trivium FORTUNA.

Functionele beschrijving: scannen naar Trivium FORTUNA. Functionele beschrijving: scannen naar Trivium FORTUNA. Algemeen Met KYOCERA scannen naar Trivium FORTUNA beschikt u over een efficiënte oplossing om uw documenten te scannen naar Trivium FORTUNA. Met

Nadere informatie

NAS staat voor Network Attached Storage ofwel gegevens opslag verbonden aan een netwerk. Wat niet in de afkorting of de omschrijving van NAS voorkomt is dat een NAS intelligentie bezit. Intelligentie in

Nadere informatie

Arjen Glas Stage: Viaict. Opdracht virtualisatie I44

Arjen Glas Stage: Viaict. Opdracht virtualisatie I44 Arjen Glas Stage: Viaict Opdracht virtualisatie I44 Inhoud Software... 3 Wat wordt er gevirtualiseerd... 4 Hardware... 6 Opslag... 7 Fouttolerantie. High availability, Scalability... 8 Verdere relevante

Nadere informatie

Een desktopcomputer kan uit de volgende onderdelen zijn opgebouwd:

Een desktopcomputer kan uit de volgende onderdelen zijn opgebouwd: Soorten Personal Computers De drie meest voorkomende computers zijn: * Desktop * Laptop * Tablet Een desktopcomputer kan uit de volgende onderdelen zijn opgebouwd: Systeemkast Beeldscherm Toetsenbord Printer

Nadere informatie

ASR Mainframe Monitoring mbv BMC Dataserver

ASR Mainframe Monitoring mbv BMC Dataserver ASR Mainframe Monitoring mbv BMC Dataserver Louis Konings ICT I&O Technical Services Mainframe ASR Nederland ASR Mainframe Monitoring mbv BMC Dataserver Louis Konings 16-Sept-2010 1 Agenda Inleiding BMC

Nadere informatie

Vraag 1 (2 punten) (iii) Een lees-opdracht van virtueel adres 2148 seg 0, offset 2148 - idem

Vraag 1 (2 punten) (iii) Een lees-opdracht van virtueel adres 2148 seg 0, offset 2148 - idem Tentamen A2 (deel b) 24-06-2004 Geef (liefst beknopte en heldere) motivatie bij je antwoorden; dus niet enkel ja of nee antwoorden, maar ook waarom. Geef van berekeningen niet alleen het eindresultaat,

Nadere informatie

Procedure om een backup te maken via VEEAM + schedule

Procedure om een backup te maken via VEEAM + schedule Backup procedure Procedure om een backup te maken via VEEAM + schedule Configuratie De VEEAM software draait rechtstreeks op onze supermicro Disc enclosure. Zo kan er een optimale snelheid gegarandeerd

Nadere informatie

Cloud2 Online Backup

Cloud2 Online Backup Cloud2 Online Backup Tips configuratie AhsayOBM software Gebruikersrechten instellen: Zorg ervoor dat de gebruikersnaam en wachtwoord goed zijn ingevoerd, en dat het account voldoende rechten heeft op

Nadere informatie

Oefening 1: hardware block devices (zoals harde schijven) herkennen

Oefening 1: hardware block devices (zoals harde schijven) herkennen Inhoudstafel Oefening 1: hardware block devices (zoals harde schijven) herkennen...1 Oefening 2: werken met partities...1 Oefening 3: opkuis en automatisatie...1 Oefening 4: werken met file systems...2

Nadere informatie

MKG Whitepapers augustus 2015

MKG Whitepapers augustus 2015 Document: Onderdeel: MKG Configuratie Whitepaper MKG Workgroup Server Een whitepaper definieert de ondersteunde en gegarandeerde installatie en configuratie van een product. Alle niet genoemde producten

Nadere informatie

Info-books. Toegepaste Informatica. Deel1c : Systeemsoftware (Win XP), netwerken en hardware. BI1c. Jos Gils Erik Goossens

Info-books. Toegepaste Informatica. Deel1c : Systeemsoftware (Win XP), netwerken en hardware. BI1c. Jos Gils Erik Goossens Info-books BI1c Toegepaste Informatica Deel1c : Systeemsoftware (Win XP), netwerken en hardware Jos Gils Erik Goossens Hoofdstuk 5 Met diskettes en harde schijven werken 5.1 Probleemstelling Gegevens worden

Nadere informatie

Efficiëntie? Dat is werken

Efficiëntie? Dat is werken Efficiëntie? Dat is werken met actuele informatie. Punt. Isabel Corporate Synchroniser Isabel Corporate Synchroniser Hoe efficiënt werkt u vandaag? Vandaag is het uitwisselen van bestanden tussen Isabel

Nadere informatie

Lesblok 34 Diskdump 157 Lesblok 35 Joomla! 161 Lesblok 36 Webmin 164 Lesblok 37 Samenvattende oefening 166

Lesblok 34 Diskdump 157 Lesblok 35 Joomla! 161 Lesblok 36 Webmin 164 Lesblok 37 Samenvattende oefening 166 Inhoud 5 Inleiding 7 Lesblok 01 Achtergronden 11 Lesblok 02 Installatie 15 Lesblok 03 Instellingen in de grafische omgeving 21 Lesblok 04 Instellingen van het bureaublad 25 Lesblok 05 Virtual Box 29 Lesblok

Nadere informatie

Installeren van het programma:

Installeren van het programma: Versie: 1.0 Gemaakt door: Whisper380 Eigenaar: Whisper380-computerhulp.net Datum: 20-2-2011 Inhoudsopgave Installeren van het programma:...3 Configureren van het programma:...7 Mappen aanmaken:...9 Groepen

Nadere informatie

informatica. hardware. overzicht. moederbord CPU RAM GPU architectuur (vwo)

informatica. hardware. overzicht. moederbord CPU RAM GPU architectuur (vwo) informatica hardware overzicht moederbord CPU RAM GPU architectuur (vwo) 1 moederbord basis van de computer componenten & aansluitingen chipset Northbridge (snel) Southbridge ("traag") bussen FSB/HTB moederbord

Nadere informatie

Virtualisatie met SAN 12/10/2010

Virtualisatie met SAN 12/10/2010 Virtualisatie met SAN 12/10/2010 1 Wat is virtualisatie? Extra laag tussen hard en software OS onafhankelijk van de hardware Laat verschillende OS toe op éénzelfde hardware 2 Klassieke situatie Een server

Nadere informatie

Peelland ICT Online Back-up

Peelland ICT Online Back-up Peelland ICT Online Back-up Peelland ICT biedt volledig in eigen beheer online back-up aan. Hiermee voorzien wij onze klanten van de laatste nieuwe back-up mogelijkheden en technieken. Risico s conventionele

Nadere informatie

Handleiding VirtualBox

Handleiding VirtualBox Pagina 1 van 18 Handleiding VirtualBox Inhoud 1) Wat is VirtualBox?... 2 2) Installatie... 2 3) Schermopbouw VirtualBox... 6 4) Downloaden van Linux ISO... 7 5) Virtuele Machine aanmaken... 7 6) Besturingssysteem

Nadere informatie

Functionele beschrijving: Scannen naar Pro Management

Functionele beschrijving: Scannen naar Pro Management Functionele beschrijving: Scannen naar Pro Management Algemeen Met de KYOCERA scannen naar oplossing beschikt u over een efficiënte oplossing om uw documenten te scannen naar Pro Management. Met deze oplossing

Nadere informatie

Midi PDF Bladmuziek lezer

Midi PDF Bladmuziek lezer Inleiding. Ruim 20 ordners aan bladmuziek, meeste daarvan uitgeprint van een PDF. Even snel een nummer opzoeken wil dan ook niet, terwijl ik alles wel op alfabetische volgorde heb. Dat was het niet helemaal

Nadere informatie

AHSAY OBM QUICK START GUIDE

AHSAY OBM QUICK START GUIDE AHSAY OBM QUICK START GUIDE Contents AHSAY OBM QUICK START GUIDE... 2 ALGEMENE INSTELLINGEN... 2 RECHTEN INSTELLEN... 2 BACKUP VAN NETWERKSCHIJVEN... 4 INSTELLEN VAN DE IN-FILE DELTA... 6 DE ENCRYPTIESLEUTEL...

Nadere informatie

IBM Tivoli Storage Manager Licentie structuur

IBM Tivoli Storage Manager Licentie structuur Ad van Leeuwen Client Technical Professional Tivoli 18 april 2013 IBM Tivoli Storage Manager Licentie structuur Document number TSM licentie modellen Standaard model: PVU s Aantal cpus x aantal cores x

Nadere informatie

STAGEDAG SAM DIEPSTRATEN

STAGEDAG SAM DIEPSTRATEN STAGEDAG SAM DIEPSTRATEN 4-4- 2014 Stagedag Sam Diepstraten Christoffel Breda Sam gaat leren: Deel 1 (+) Hoe een computer er van binnen uitziet. (+) Hoe het systeem is opgebouwd en hoe alles in elkaar

Nadere informatie

vcloud getting started

vcloud getting started vcloud getting started Previder vdc Versie: 1.0 2013 11 22 [11:48] Versie: 1.0 Pagina 1 van 10 Inhoudsopgave 1 Getting started... 3 1.1 Inleiding... 3 1.1.1 Standaard omgeving met NAT routing... 3 1.1.2

Nadere informatie

Windows Basics. yvan vander sanden. 22 februari 2015

Windows Basics. yvan vander sanden. 22 februari 2015 Windows Basics yvan vander sanden 22 februari 2015 Windows is nog altijd een veel gebruikt operating system. Als technicus moet je bekend zijn met het Windows operating system om gebruikers te kunnen helpen,

Nadere informatie

Erik Poll Martijn Warnier. http://www.cs.kun.nl/~erikpoll/linux

Erik Poll Martijn Warnier. http://www.cs.kun.nl/~erikpoll/linux Introductie Linux/UNIX Erik Poll Martijn Warnier http://www.cs.kun.nl/~erikpoll/linux Concrete doel van vandaag Basisvaardigheden UNIX/Linux werken met de command line shell file beheer proces beheer Betere

Nadere informatie

CareConnect Fin Pre-requirements

CareConnect Fin Pre-requirements Pre-requirements Inhoudstafel A. Algemeen... 3 B. Type installaties... 3 C. Hardware en software vereisten... 4 1. PC Clients... 4 2. Terminal Server Clients (Thin Clients)... 4 3. Server... 4 D. Operating

Nadere informatie

Private Cloud: Virtuele servers op basis van Windows Azure Pack

Private Cloud: Virtuele servers op basis van Windows Azure Pack Private Cloud: Virtuele servers op basis van Windows Azure Pack Virtuele servers op basis van Windows Azure Pack De Private Cloud oplossing van 2tCloud is gebaseerd op de geavanceerde Windows Azure Pack

Nadere informatie

Productmeeting EqualLogic

Productmeeting EqualLogic Productmeeting EqualLogic Storage - algemeen Donderdag 8 november 2007 Peter Van Waeleghem Agenda Opslag van gegevens Principe Technologie Optimalisatie van de opslag RAID Opslag via een netwerk Extra

Nadere informatie

Voor de database wordt een Access 2000 bestand gebruikt, met voorlopig 1 tabel:

Voor de database wordt een Access 2000 bestand gebruikt, met voorlopig 1 tabel: Eenvoudig voorbeeld. Er wordt verondersteld dat er met VS 2008 EXPRESS gewerkt wordt. Voor de database wordt een Access 2000 bestand gebruikt, met voorlopig 1 tabel: (Sommige schermafdrukken zijn afkomstig

Nadere informatie

Een desktopcomputer kan uit de volgende onderdelen zijn opgebouwd:

Een desktopcomputer kan uit de volgende onderdelen zijn opgebouwd: SAMENVATTING HOOFDSTUK 1 Een computersysteem De twee meest gebruikte modellen computers zijn: * Desktop * Laptop Een desktopcomputer kan uit de volgende onderdelen zijn opgebouwd: Systeemkast Beeldscherm

Nadere informatie

Geheugen en Adressering. Binding. Binding (2) Logische en Fysieke adresruimten. relocatie register. Dynamic loading

Geheugen en Adressering. Binding. Binding (2) Logische en Fysieke adresruimten. relocatie register. Dynamic loading Geheugen en Adressering Binding Geheugen (main memory, primary storage) is noodzakelijk voor de uitvoering van programma's. te beschouwen als array van adresseerbare bytes (of woorden). verschillende processen

Nadere informatie

Computerarchitectuur en netwerken Toets 1 4 okt

Computerarchitectuur en netwerken Toets 1 4 okt 11.00 13.00 De open vragen moet je beantwoorden op tentamenpapier. De multiple-choice antwoorden moet je op het vragenblad invullen in de rechtervakjes en dat blad inleveren. Schrijf je naam, studentnummer

Nadere informatie

Virtualisatie. en KVM. Oscar Buse 14 februari 2017 NLUG

Virtualisatie. en KVM. Oscar Buse 14 februari 2017 NLUG Virtualisatie en KVM Oscar Buse 14 februari 2017 NLUG Overzicht onderwerpen Terminologie. Historie. Definitie van virtualisatie? KVM, QEMU en libvirt. KVM - command line en grafisch. Virtuele netwerken.

Nadere informatie

Elbo Technology BV Versie 1.1 Juni 2012. Gebruikershandleiding PassanSoft

Elbo Technology BV Versie 1.1 Juni 2012. Gebruikershandleiding PassanSoft Versie 1.1 Juni 2012 Gebruikershandleiding PassanSoft Versie 1.1 Juni 2012 2 Inhoud: Opstart scherm PassanSoft... 1 Het hoofdmenu van PassanSoft wordt geopend... 4 Verklaring extra knoppen weergegeven

Nadere informatie

Zelftest JCL. Document: n0006test.fm 25/01/2017. ABIS Training & Consulting P.O. Box 220 B-3000 Leuven Belgium

Zelftest JCL. Document: n0006test.fm 25/01/2017. ABIS Training & Consulting P.O. Box 220 B-3000 Leuven Belgium Zelftest JCL Document: n0006test.fm 25/01/2017 ABIS Training & Consulting P.O. Box 220 B-3000 Leuven Belgium TRAINING & CONSULTING INLEIDING BIJ DE ZELFTEST JCL Deze test is een hulpmiddel om te bepalen

Nadere informatie

Symantec Backup Exec System Recovery to VMware ESX Machine

Symantec Backup Exec System Recovery to VMware ESX Machine 1 Symantec Backup Exec System Recovery to VMware ESX Machine How to.. 2 Inhoud: Symantec Backup Exec System Recovery to VMware ESX Machine... 1 Backup Exec Livestate to VMware:... 3 Doel stelling:... 3

Nadere informatie

Technische nota AbiFire Rapporten maken via ODBC

Technische nota AbiFire Rapporten maken via ODBC Technische nota AbiFire Rapporten maken via ODBC Laatste revisie: 23 januari 2018 Inhoudsopgave 1 Inleiding... 2 2 Systeeminstellingen in AbiFire... 3 2.1 Aanmaken extern profiel... 3 2.2 Toewijzing extern

Nadere informatie

MS Virtual pc 2007 Handleiding

MS Virtual pc 2007 Handleiding MS Virtual pc 2007 Handleiding Start de Virtual PC 2007 console en klik op [New...] om een nieuwe virtuele pc aan te maken. De wizzard voor het aanmaken van een nieuwe, virtuele pc start op. New Virtual

Nadere informatie

Testomgevingen beheer

Testomgevingen beheer Testomgevingen beheer Testen brengt het verwachte resultaat en de huidige toestand bij elkaar. Het geeft aanknopingspunten om de planning te maken, het product te verbeteren en om zorgen bij belanghebbenden

Nadere informatie

Nederlandse versie. Inleiding. Hardware. Activeren RAID mogelijkheden. PU103 Sweex 2 Port Serial ATA RAID PCI Card

Nederlandse versie. Inleiding. Hardware. Activeren RAID mogelijkheden. PU103 Sweex 2 Port Serial ATA RAID PCI Card PU103 Sweex 2 Port Serial ATA RAID PCI Card Inleiding Allereerst hartelijk bedankt voor de aanschaf van de Sweex 2 Port Serial ATA RAID PCI Card. Met deze kaart kun je gemakkelijk twee Serial ATA poorten

Nadere informatie

HET BESTURINGSSYSTEEM

HET BESTURINGSSYSTEEM HET BESTURINGSSYSTEEM Een besturingssysteem (ook wel: bedrijfssysteem, in het Engels operating system of afgekort OS) is een programma (meestal een geheel van samenwerkende programma's) dat na het opstarten

Nadere informatie

Hyper-V vs ESX in het datacenter

Hyper-V vs ESX in het datacenter Hyper-V vs ESX in het datacenter Gabrie van Zanten www.gabesvirtualworld.com GabesVirtualWorld.com Welke hypervisor voor het datacenter? Virtualisatie is volwassen geworden Virtualisatie in het datacenter

Nadere informatie

SERVICE LEVEL AGREEMENT SERVICE LEVEL AGREEMENT ADDENDUM VIRTUALISATIE VERSIE

SERVICE LEVEL AGREEMENT SERVICE LEVEL AGREEMENT ADDENDUM VIRTUALISATIE VERSIE SERVICE LEVEL AGREEMENT SERVICE LEVEL AGREEMENT ADDENDUM VIRTUALISATIE VERSIE 2014-05-28 Inhoudsopgave 1. Definities...3 1.1. Control Panel...3 1.2. CPU...3 1.3. CPU core...3 1.4. Dienst...3 1.5. I/O-operaties...3

Nadere informatie

High Availability & Disaster Recovery

High Availability & Disaster Recovery Disaster Recovery Problematiek en denkpistes voor oplossingen Cevi Usernamiddag 8 december 2009 9 december 2009 Cevi bedrijfspresentatie High Availability & Disaster Recovery Een theoretische benadering

Nadere informatie

Inhoudsopgave: Whisper380-computerhulp

Inhoudsopgave: Whisper380-computerhulp Versie: 1.0 Gemaakt door: Whisper380 Eigenaar: Datum: 17-10-2010 Inhoudsopgave: Inhoudsopgave:... 2 Het programma downloaden.... 3 Het programma downloaden... 4 De installatie van het programma... 6 Het

Nadere informatie

BIJLAGE 8.1 Referentiebibliotheek

BIJLAGE 8.1 Referentiebibliotheek BIJLAGE 8.1 Referentiebibliotheek Op basis van de bij de potentiële klanten uitgevoerde behoeftebevraging zijn er geen indicaties dat de afgenomen volumes significant lager zouden liggen dan de volumes

Nadere informatie

CrashPlan PROe installatie handleiding. Versie 2.2-17-04-2016. Mac-Up! - CrashPlan PROe Installatie Handleiding - 1

CrashPlan PROe installatie handleiding. Versie 2.2-17-04-2016. Mac-Up! - CrashPlan PROe Installatie Handleiding - 1 CrashPlan PROe installatie handleiding Versie 2.2-17-04-2016 Mac-Up! - CrashPlan PROe Installatie Handleiding - 1 1 - Ga naar de gedownloade CrashPlanPROe_Mac-Up!.zip (staat standaard in jouw Downloads

Nadere informatie

INHOUD. KHLim dep IWT MeRa 1/22

INHOUD. KHLim dep IWT MeRa 1/22 INHOUD 1.Aanmaken van een nieuw S7 project... 2 1.1 Openen van een nieuw project.... 2 1.2 invoegen van een S7 station... 2 1.3 openen van de hardware... 3 1.4 Invoegen van een Rack... 3 1.5 Downloaden

Nadere informatie

FAT32 disk structuur 2007 stam.blogs.com

FAT32 disk structuur 2007 stam.blogs.com FAT32 disk structuur 2007 stam.blogs.com Master Boot Record De Master Boot Record is vrijwel hetzelfde voor alle besturingssystemen. Het ligt binnen de eerste sector van de harddisk: Cylinder 0, Head 0,

Nadere informatie

Externe Toegang installeren en gebruiken onder Mac OS X

Externe Toegang installeren en gebruiken onder Mac OS X Externe Toegang installeren en gebruiken onder Mac OS X Deze handleiding beschrijft de inlog en uitlogprocedure voor Externe Toegang. Daarnaast beschrijft het de mogelijkheden binnen de virtuele werkplek

Nadere informatie

Eddy Piedfort BACKUPS

Eddy Piedfort BACKUPS Eddy Piedfort BACKUPS Vereisten van Off-Line / Backup Betrouwbaar Snel Frequent: Dagelijks een nieuwe backup op een ander medium Geconsolideerd Flexibel: op maat van uw organisatie en infrastructuur =>=>=>

Nadere informatie

Elektronisch factureren

Elektronisch factureren Elektronisch factureren Inleiding Elektronisch Factureren in RADAR is mogelijk vanaf versie 4.0. Deze module wordt niet standaard meegeleverd met de RADAR Update maar is te bestellen via de afdeling verkoop

Nadere informatie

Functionele beschrijving: Scannen naar Fidura-oplossing

Functionele beschrijving: Scannen naar Fidura-oplossing Functionele beschrijving: Scannen naar Fidura-oplossing Algemeen Met KYOCERA scannen naar Fidura beschikt u over een efficiënte oplossing om uw documenten te scannen naar Fidura. Met deze oplossing kunnen

Nadere informatie

Software Test Plan. Yannick Verschueren

Software Test Plan. Yannick Verschueren Software Test Plan Yannick Verschueren November 2014 Document geschiedenis Versie Datum Auteur/co-auteur Beschrijving 1 November 2014 Yannick Verschueren Eerste versie 1 Inhoudstafel 1 Introductie 3 1.1

Nadere informatie

Belangrijkste ideeën/concepten uit OS, incl. proces

Belangrijkste ideeën/concepten uit OS, incl. proces Operating System Overview (Hfst 2) Wat is een OS? Wat was een OS? Evolutie van OS. OS als virtuele machine OS als beheerder van hulpbronnen (resources) Belangrijkste ideeën/concepten uit OS, incl. proces

Nadere informatie

Windows Basis - Herman Van den Borre 1

Windows Basis - Herman Van den Borre 1 Windows Vista Basis Herman Van den Borre Praktische zaken Lessen Vrijdagmorgen 9u00 11u45 Pauze 10u15-10u30 Handboek Windows Vista Basis Roger Frans Uitgeverij Campinia Media ISBN: 978.90.356.1212.9 Prijs:

Nadere informatie

Actian PSQL v12 server installatiegids

Actian PSQL v12 server installatiegids Actian PSQL v12 server installatiegids Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Actian PSQL installeren...1 1.1 Om te beginnen...1 1.2 Systeemeisen...1 1.2.1 Server...1 1.2.2 Client...2 1.3 Installatie...3 1.3.1 Installatie

Nadere informatie

KPN Server Back-up Online

KPN Server Back-up Online KPN Server Back-up Online Snel aan de slag met Server Back-up Online Server Versie 6.1, built 2011 d.d. 20-08-2012 Inhoudsopgave 1 Inleiding... 3 1.1 Ondersteunde besturingssystemen... 3 2 Installatie...

Nadere informatie

ICT voorzieningen HU voor onderzoekers Deel 1: Opslag Waar laat je je data tijdens het onderzoek? Hoort bij proces Draaien project

ICT voorzieningen HU voor onderzoekers Deel 1: Opslag Waar laat je je data tijdens het onderzoek? Hoort bij proces Draaien project ICT voorzieningen HU voor onderzoekers Deel 1: Opslag Waar laat je je data tijdens het onderzoek? Hoort bij proces Draaien project Waar laat je je data* tijdens het onderzoek? (*voor hoeveelheden tot plusminus

Nadere informatie

AFO 142 Titel Aanwinsten Geschiedenis

AFO 142 Titel Aanwinsten Geschiedenis AFO 142 Titel Aanwinsten Geschiedenis 142.1 Inleiding Titel Aanwinsten Geschiedenis wordt gebruikt om toevoegingen en verwijderingen van bepaalde locaties door te geven aan een centrale catalogus instantie.

Nadere informatie

Rent+ Pre-requirements

Rent+ Pre-requirements Pre-requirements Inhoudstafel A. Algemeen... 3 B. Type installaties... 3 C. Hardware en software vereisten... 4 1. PC Clients... 4 2. Terminal Server Clients (Thin Clients)... 4 3. Server... 4 D. Operating

Nadere informatie

Installatiehandleiding Business Assistent

Installatiehandleiding Business Assistent Installatiehandleiding Business Assistent Wijzigingsgeschiedenis Versie Datum Omschrijving Status 0.1 25-09-2014 Eerste opzet van het installatie Concept document. 1.0 04-11-2014 Geen: Commercieel maken

Nadere informatie

Applications & Clients

Applications & Clients Applications & Clients APPLICATIONS & CLIENTS OS Financieel Wind ows XP Windows Home of Starter Editions Windows XP Windows Vista Windows Vista Business, Enterprise 32-bits zonder SP, SP1 32-bits Windows

Nadere informatie

Inrichting Systeem: Locaties & Toegang

Inrichting Systeem: Locaties & Toegang Inrichting Systeem: Locaties & Toegang EasySecure International B.V. +31(0)88 0000 083 Info@EasySecure.nl Support.EasySecure.nl v2.0.11 22-09-2014 In deze handleidingen worden de volgende functies binnen

Nadere informatie

Van Small Business Server naar Cloud Small Business Services. Uw vertrouwde Small Business Server in de cloud

Van Small Business Server naar Cloud Small Business Services. Uw vertrouwde Small Business Server in de cloud Van Small Business Server naar Cloud Small Business Services Uw vertrouwde Small Business Server in de cloud Oud scenario - Small Business Server 2011 Waarom afscheid nemen? Alweer 6(!) jaar oud Kans op

Nadere informatie

SI-Profinet. Unidrive M200-M400 en Siemens S PLC (TIA portal)

SI-Profinet. Unidrive M200-M400 en Siemens S PLC (TIA portal) Omschrijving: In dit document wordt stap voor stap uitgelegd hoe met TIA portal de communicatie opgezet kan worden tussen een Siemens S7-500 PLC en een Unidrive M400 met V2 module. Dit document behandelt

Nadere informatie

Nieuwe UEFI Bios en GPT

Nieuwe UEFI Bios en GPT Nieuwe UEFI Bios en GPT 1 schijven. Koopt U een nieuwe Personal Computer (desktop of Notebook) dan komt U vanzelf deze nieuwe zaken tegen. Dit verhaal gaat niet op voor een andere soort computers zoals

Nadere informatie

SI-Profinet. Unidrive M700 en Siemens S7-300 PLC (Step 7)

SI-Profinet. Unidrive M700 en Siemens S7-300 PLC (Step 7) Omschrijving: In dit document wordt stap voor stap uitgelegd hoe met Simatic Step 7 de communicatie opgezet kan worden tussen een Siemens S7-00 PLC en een Unidrive M700 met V2 module. Dit document behandelt

Nadere informatie

IAAS BACKUPS MAKEN MET IASO

IAAS BACKUPS MAKEN MET IASO IAAS BACKUPS MAKEN MET IASO Contents IAAS BACKUPS MAKEN MET IASO... 2 STAPPEN... 2 BACKUP.MANAGEMENT PORTAL... 3 INLOGGEN IN DE CLOUD MANAGEMENT CONSOLE... 3 ACCOUNTS AANMAKEN... 4 INSTALLEREN EN CONFIGUREREN...

Nadere informatie

SQL SERVER 2008. Werking van Database Snapshots

SQL SERVER 2008. Werking van Database Snapshots KATHOLIEKE HOGESCHOOL KEMPEN GEEL SQL SERVER 2008 Werking van Database Snapshots ELINE STEYVERS BRAM DE SMEDT JOEY LEMMENS WOORD VOORAF Werking van Database Shapshots is bedoeld om mensen wegwijs te maken

Nadere informatie

Geheugenbeheer. ICT Infrastructuren. hoofdstukken 7 en 8.1

Geheugenbeheer. ICT Infrastructuren. hoofdstukken 7 en 8.1 Geheugenbeheer ICT Infrastructuren hoofdstukken 7 en 8.1 Eenvoudig geheugenbeheer OS gebruikt een klein stukje geheugen rest is voor gewone processen OS vrij 0 1000 Eenvoudig geheugenbeheer OS gebruikt

Nadere informatie

Three Ships CDS opschalingsdocument Overzicht server configuratie voor Three Ships CDS

Three Ships CDS opschalingsdocument Overzicht server configuratie voor Three Ships CDS CDS opschalingsdocument Overzicht server configuratie voor CDS 1. Algemeen Dit document geeft een overzicht van een aantal mogelijke hardware configuraties voor het inrichten van een serveromgeving voor

Nadere informatie

Applications & Clients

Applications & Clients Applications & Clients APPLICATIONS & CLIENTS OS Financieel Wind ows XP Windows Home of Starter Editions Windows XP Windows Vista Windows Vista Business, Enterprise 32-bits zonder SP, SP1 32-bits Windows

Nadere informatie

Hardwarevereisten RAID. Geheugen

Hardwarevereisten RAID. Geheugen Hardwarevereisten Wij raden u aan om bij een nieuw aan te schaffen server altijd de op dat moment meest recente processortechnologie te gebruiken. Wilt u Ridder iq installeren op een bestaande server,

Nadere informatie

SuperOffice Systeemvereisten

SuperOffice Systeemvereisten Minimale systeemvereisten voor SuperOffice CRM De minimale systeemvereisten voor SuperOffice CRM zijn tevens afhankelijk van het besturingssysteem en de services/applicaties die op het systeem actief zijn.

Nadere informatie

Marktscan Digikoppeling 2017

Marktscan Digikoppeling 2017 Testrapport Marktscan Digikoppeling 2017 Versie: 1.0 Datum: 18-6-2015 Auteur: egem Datum : 2 juni 2017 Versie : 1.0 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 2 2. Managementsamenvatting... 3 3. Testopzet... 4 3.1

Nadere informatie