De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen. Marieke Kroneman

Transcriptie

1 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 1 handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen Marieke Kroneman Dit handboek werd geschreven in opdracht van Multicultureel Instituut FORUM op basis van verslagen van de verschillende pilots Brug Over Inhoud Samenvatting Inleiding Doelstellingen van de methodiek Brug Over Informatie over radicalisering Groepsbijeenkomsten met Marokkaanse ouders Praten met adolescenten Workshops voor imams De methodiek intergenerationele gesprekken Literatuur

2 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 2 Samenvatting Met behulp van de methodiek Brug Over moet de dialoog tussen Marokkaanse jongeren en ouders versterkt worden. Marokkaanse jongens en vaders, dochters en moeders gaan aan de hand van deze methode met elkaar in gesprek over thema s binnen de opvoeding en hun geloof. De methode heeft als doel het bevorderen van de communicatie tussen ouders en kinderen door het organiseren van bijeenkomsten voor intergenerationele gesprekken tussen ouders en kinderen vanaf 15 jaar. Eén bijeenkomst voor jongeren onderling, één bijeenkomst voor ouders onderling en één bijeenkomst van ouders en jongeren samen. In de bijeenkomsten staan centraal de communicatie over opvoeding, religie, sociale controle, de positie van vrouwen en meisjes, de rol van de moskee en de waarden en normen van de democratische rechtsstaat. Achterliggende doelstelling is het tegengaan van radicalisering onder moslimjongeren. Radicalisering onder moslimjongeren heeft verschillende oorzaken. Het is het gevolg van discriminatie en uitsluiting, het zoeken naar zingeving en de behoefte bij jongeren aan binding. Wanneer de Marokkaanse gemeenschap en in het bijzonder de ouders beter in staat gesteld worden om jongeren in de zoektocht naar een identiteit en zingeving te begeleiden, wordt een belangrijke oorzaak voor radicalisering weggenomen. Open en ondersteunende communicatie door ouders met hun adolescente kinderen is een belangrijke factor in het voorkomen en tegengaan van radicalisering van jongeren. Dit is het aangrijpingspunt voor de methode Brug Over. Een van de manieren om de doelstellingen van Brug Over te bereiken, is het creëren van inzicht bij imams en moskeebesturen in de wankele gezagsverhoudingen binnen veel islamitische gezinnen. Het project Brug Over moet imams en moskeebesturen in staat stellen een bijdrage te leveren aan het verbeteren van verstoorde gezinsverhoudingen. Naast het organiseren van twee onderlinge en een gemengde bijeenkomst voor ouders en jongeren, is ook een workshop waarin wordt geprobeerd de deskundigheid van imams te bevorderen, onderdeel van de methode. Het traject voor de uitvoering van de methode Brug Over bestaat uit zeven stappen. De periode van uitvoering beslaat zo n zes tot acht maanden, afhankelijk van de snelheid waarmee samenwerkingspartners worden gevonden. Bij de uitvoering van verschillende pilots bleek dat na de intergenerationele gesprekken vaak nog behoefte bestaat aan meer verdieping in de vorm van gerichte trainingen of studieweekenden. Het is aan te bevelen in de begroting van een project Brug Over hier al rekening mee te houden. In de traditionele opvoeding, zoals die eind jaren tachtig veel voorkwam bij Marokkaanse gezinnen in Nederland wordt weinig met kinderen gepraat. Ouders hebben vaak niet geleerd om te communiceren met hun kind. Dat bemoeilijkt het gesprek tussen ouders en hun kinderen wanneer die in de puberteit en adolescentiefase komen (13-21 jaar). Juist dan is een dialoog tussen ouders en kinderen over belangrijke levensvragen en taken heel erg nodig. In de methodiek Brug Over staat in de bijeenkomst van ouders onderling het verbeteren van de opvoedingsvaardigheden van ouders centraal. Communiceren met je kind is een belangrijke opvoedingsvaardigheid. De bijeenkomst van de jongeren onderling is bedoeld om hun weerbaarheid in de Nederlandse samenleving en hun betrokkenheid bij de democratische rechtsstaat te bevorderen. Jongeren tussen de 13 en 21 jaar moeten een aantal belangrijke levenstaken vervullen. Onder andere moeten ze leren om zelf beslissingen te nemen en daar zelf de verantwoordelijkheid voor te dragen. De jongere moet los komen van zijn ouders, en in plaats van geleid en gestuurd door de verwachtingen van anderen, leren leven naar zijn/haar eigen verwachtingen maar in harmonie met de omgeving. Jongeren geven aan behoefte te hebben om over deze opgave met hun ouders te praten.

3 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 3 inleiding De hoofdstukken Het project Brug Over. Intergenerationele gesprekken wil bevorderen dat de communicatie verbetert tussen vaders en zonen, moeders en dochters in Marokkaanse gezinnen, ten einde radicalisering te voorkomen. In het kader van dit project werden tussen verschillende proefprojecten uitgevoerd met discussiebijeenkomsten en workshops voor vaders en zonen enerzijds en moeders en dochters anderzijds. Dit vond plaats in Dordrecht, Gorinchem, Utrecht en Amsterdam. Op basis van de ervaringen in deze steden heeft FORUM dit handboek gemaakt. In het handboek staat beschreven welke mogelijkheden er zijn om zelf workshops en discussie- of gespreksbijeenkomsten te organiseren met als doel intergenerationele gesprekken tussen ouders en kinderen op gang te helpen. Doordat gebruik gemaakt is van bestaande literatuur over opvoedingsondersteuning in groepen en over praten met adolescenten, is de methodiek in principe voor alle doelgroepen geschikt. Dit handboek bevat zowel hoofdstukken die pogen een meer theoretische achtergrond te geven bij de methodiek als hoofdstukken die praktisch van aard zijn. In het eerste hoofdstuk worden de doelstellingen van de methodiek Brug Over genoemd en de belangrijkste activiteiten volgens de methodiek en de doelgroep. Daarna volgt in hoofdstuk twee enige informatie over radicalisering. In het derde en vierde hoofdstuk wordt achtereenvolgens informatie over groepsbijeenkomsten met Marokkaanse ouders en informatie over praten met adolescenten gegeven. Hoofdstuk vijf beschrijft enkele voorbeelden van workshops voor imams. Hoofdstuk zes is de beschrijving van de methodiek intergenerationele gesprekken Wilt u snel een indruk krijgen van de methodiek Brug Over dan kunt u zich beperken tot hoofdstuk 1 en 6. Heeft u behoefte aan of bent u geïnteresseerd in de achtergronden, dan leest u ook de hoofdstukken 2 tot en met 5. In dit handboek wordt de methodiek beschreven aan de hand van pilots uitgevoerd met Marokkaanse ouders en jongeren. In Marokkaanse gezinnen in Nederland zijn de verhoudingen tussen ouders en hun kinderen vaak moeizaam. Er is weinig communicatie tussen ouders en kinderen (Meander 2007, Dekovic e.a. 2004). Vanaf dat kinderen in de puberteit komen, staan ze meer stil bij het verwerven van een eigen identiteit (Delfos 2006). Wanneer ze dan met vragen over religie niet bij hun ouders terecht willen of kunnen vanwege slechte verhoudingen is er een kans dat ze met name via internet hun antwoorden zoeken bij radicale stromingen. Volgens de literatuur liggen de oorzaken van radicalisering in: discriminatie, het zoeken naar zingeving en de behoefte bij jongeren aan binding (Harchaoui, 2006). Moeizame communicatie in het gezin is dus zeker niet de enige oorzaak van radicalisering. Maar wanneer de Marokkaanse gemeenschap en in het bijzonder de ouders beter in staat gesteld worden om jongeren in de zoektocht naar een identiteit en zingeving te begeleiden, wordt een belangrijke oorzaak weggenomen. Open en ondersteunende communicatie door ouders met hun adolescente kinderen is een belangrijke factor in het voorkomen en tegengaan van radicalisering van jongeren.

4 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 4 Hoofdstuk 1 Doelstellingen van de methodiek Brug over Het project Brug Over is in het leven geroepen om Marokkaanse jongens en vaders, moeders en dochters met elkaar in gesprek te laten gaan. Dat gesprek zou vooral moeten gaan over thema s als opvoeding, religie, sociale controle en taboe onderwerpen zoals eerwraak en seksualiteit. Met elkaar in gesprek gaan heeft als doel de familiebanden te versterken en de weerbaarheid van de jongeren te vergroten. Wanneer familiebanden sterk zijn, en onderwerpen gerelateerd aan het leven als moslim in een westerse samenleving bespreekbaar zijn, kan de aantrekkingskracht op jongeren van extremistische ideologieën kleiner worden. FORUM heeft voor het versterken van de familiebanden en de vergroting van de weerbaarheid onder moslimjongeren dit handboek intergenerationele gesprekken ontwikkeld. Met behulp van de methodiek moet de dialoog tussen Marokkaanse jongeren en ouders versterkt worden. Wanneer gesproken wordt over vaders en moeders en zonen en dochters dan worden daarmee de generaties bedoeld. Het is niet noodzakelijk voor de uitvoering van de methodiek dat ouders samen met hun eigen zoons of dochters meedoen. Samenwerking met regionale en lokale instellingen, Marokkaanse organisaties, vrijwilligers uit de Marokkaanse gemeenschap, moskeeën, welzijnsinstellingen en jongerenwerk is nodig om de doelen van het project te behalen. In detail luiden de projectdoelen: Betrokkenheid en participatie van de Marokkaanse gemeenschap bij de waarden en normen van een democratische rechtsstaat versterken; Vergroten van de weerbaarheid van Marokkanen tegen extreme groepen die de waarden en normen van de democratische rechtsstaat bedreigen; Creëren van besef bij de ouders dat hun kinderen slachtoffer kunnen worden van radicale groepen en uitingen; Herstellen van vertrouwen en verbetering van de relatie tussen jongeren en hun omgeving; Het creëren van inzicht bij imams en moskeebesturen in de wankele gezagsverhoudingen binnen veel islamitische gezinnen en hen in staat stellen een bijdrage te leveren aan het verbeteren van deze verstoorde relatie. Activiteiten De activiteiten die bij de uitvoering van de methodiek ondernomen worden: Werven van vaders, moeders, zonen en dochters om mee te werken aan het project. Dit werven kan via de kanalen van bestaande organisaties of buiten bestaande netwerken om, afhankelijk van de lokale situatie. Inventarisatie van de behoeften van jongeren en ouders op het gebied van het verbeteren van communicatie tussen verschillende generaties. Een workshop met ouders die zich betrokken voelen bij de uitvoering van de methodiek Brug Over, waarin de waarden en normen van de democratische rechtstaat en thema s als opvoeding, religie, sociale controle, de rol van de moskee en eventueel gevoelige onderwerpen zoals uithuwelijken, eerwraak, huiselijk geweld en de rechten van de vrouw zullen worden besproken. Daarnaast zal er aandacht moeten zijn voor sociale vaardigheden zoals: luistervaardigheid, kritiek geven en ontvangen, onderhandelen, samenwerken, een eigen oordeel vormen etc. Eenzelfde bijeenkomst met (een voorhoede van) jongeren die zich betrokken voelen bij de organisatie van bijeenkomsten van Brug Over om ideeën uit te wisselen over het project en hen te trainen in bijvoorbeeld sociale vaardigheden of gesprekstechnieken. Twee aparte bijeenkomsten: met ouders (vaders en/of moeders) enerzijds en met jongeren (zonen en/of dochters) anderzijds waarbij zij met elkaar in gesprek gaan over de bovengenoemde thema s. Een (grote) bijeenkomst met vaders en/of moeders en zonen en/of dochters samen uit dezelfde gemeente over bovengenoemde thema s, georganiseerd per wijk. De vaders/moeders en zonen/dochters die meededen aan de workshops zullen tijdens de bijeenkomst de rol van aanjager vervullen. Een bijeenkomst voor moskeebesturen en imams om ideeën uit te wisselen over het project Brug Over. Een workshop voor imams (eventueel samen met vaders) over thema s als opvoeding, en intergenerationele communicatie en hun eigen rol in het tegengaan van ongewenste maatschappelijke ontwikkelingen; Vervolgbijeenkomsten voor geïnteresseerde ouders waarin bepaalde onderwerpen in een trainingsbijeenkomst of studiemiddag uitgediept kunnen worden. Doel en doelgroep Doel is het verminderen van het risico van vervreemding en radicalisering onder moslimjongeren door: Het bevorderen van de discussie over voor weerbaarheid relevante thema s tussen islamitische jongeren en ouders uit dezelfde gemeente; Kennisoverdracht over waarden en normen binnen de democratische rechtstaat. De doelgroep wordt gevormd door moslimjongeren vanaf 15 jaar met een Marokkaanse achtergrond en Marokkaanse vaders en moeders. Daarnaast is de medewerking van moskeebesturen en imams belangrijk. Beoogd resultaat Als resultaat van de uitvoering van de methodiek wordt gestreefd naar: Een Marokkaanse gemeenschap die zich betrokken voelt en betrokken is bij de normen en waarden van een democratische rechtstaat en een weerbare samenleving. De groep deelnemende moslimjongeren heeft weer vertrouwen in hun omgeving, zij kunnen zich weerbaar opstellen tegen extremistische invloeden. Imams hebben inzicht in de wankele gezagsverhoudingen binnen veel islamitische gezinnen en leveren een bijdrage aan het verbeteren van deze verstoorde relatie. Ervaringen tot nu toe Er is in de periode ervaring opgedaan in verschillende steden met de methodiek. Bij sommige bijeenkomsten kunnen de emoties hoog oplopen wanneer gesproken wordt over onderwerpen die tot dan toe taboe zijn geweest. Zorg dat mensen na een bijeenkomst

5 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 5 ergens terecht kunnen om door te praten als daar behoefte aan is. Met name bij bijeenkomsten met moeders en dochters kan dit nodig zijn. Het is belangrijk dat de intergenerationele gesprekken een vervolg kunnen krijgen. Door te evalueren met alle betrokkenen kan bepaald worden wat de bijeenkomsten hebben opgeleverd en wat de deelnemers aan de gesprekken nu nog nodig hebben om zelf de stappen te zetten naar een betere communicatie met hun kinderen. Misschien moeten hier nog andere organisaties of instanties bij betrokken worden. Na de bijeenkomsten voor intergenerationele gesprekken moet er nog een bijeenkomst plaats vinden waarin de resultaten van de bijeenkomsten met de samenwerkingspartners (instellingen) worden besproken. Sleutelfiguren uit de doelgroep zelf dienen hierbij ook een rol spelen. casus Het benaderen van vaders via zelforganisaties verloopt moeizaam, er is wantrouwen jegens het project en jegens de bedoelingen van de lokale overheid. Vaders klagen dat hun gezag ontnomen is door de lokale overheid. Deelnemers hebben moeite om meteen in debat te gaan. De eerste fase van een debat wordt vaak bepaald door ongenoegen over de sociaal-economische positie. Discussies tijdens de intergenerationele gesprekken verlopen vaak weinig interactief. Deelnemers houden min of meer een monoloog en reageren niet of alleen indirect op elkaar. Tijdens eens studieweekend voor moeders en dochters worden heel wat zaken aangehaald. Emoties worden geuit en de discussie leidt tot diverse inzichten die om een verdere behandeling vragen o.a. rolpatronen binnenshuis (moeders zeggen dat de vaders de baas zijn, terwijl dochters zien dat hun moeder feitelijk de baas is) en de frustraties van de moeders zelf en de daarmee verbonden belemmeringen voor hun rol als opvoeder. leermoment Het werven van vaders buiten de bestaande kaders kan een goed alternatief zijn. De aanloop naar een intergenerationeel gesprek moet zodanig zijn dat er een sfeer van vertrouwen heeft kunnen ontstaan. Een goede gespreksleider moet ouders en jongeren stimuleren op elkaar te reageren en ervaringen en meningen op de eerste plaats te delen met elkaar in plaats van fel debat te willen voeren. Een studieweekend blijkt een effectief middel te zijn om in korte tijd veel bij mensen in gang te zetten op persoonlijk vlak. Het is van belang een vervolg te plannen zodat er geen open einden blijven bestaan.

6 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 6 Hoofdstuk 2 Radicalisering onder tweede generatie moslimjongeren Jongeren die radicaliseren doen dit door een samenloop van omstandigheden, zoals schoolprestaties, arbeidsmarkt en hun sociale leven. Als jongeren zich binnen deze domeinen niet aanvaard en geaccepteerd voelen, gaan ze zoeken naar waardering en erkenning elders. De kloof tussen school, thuissituatie en moskee wordt dan nog groter. Deze jongeren gaan het contact dat ze met ouderen hebben niet als bevredigend beschouwen. Ze zoeken daarom de antwoorden op hun vragen ergens anders. Deze jongeren zijn meestal erg onzeker omdat hun identiteit niet gewaardeerd wordt. Meerdere van zulke jongeren vormen een groep die zich afzet tegen de maatschappij en vanuit groepsbewustzijn reageert op maatschappelijke en politieke kwesties. Hoewel migranten ouders het nog steeds belangrijk vinden dat hun kinderen zich conformeren aan de tradities uit het land van herkomst, is er toch ook sprake van een individualiseringsproces onder moslimgroepen. Opvattingen over gewenst gedrag worden steeds minder bepaald door godsdienstige voorschriften, groepsbanden en sekse (Buijs e.a. 2006). Ouders staan een grotere autonomie van hun kinderen toe en ook zijn de opvattingen over man-vrouwrollen minder traditioneel. De autoriteit van de vader is niet meer onbetwist ook door zijn vaak zwakke sociaal-economische positie. Jongeren maken steeds meer individuele keuzes bijvoorbeeld op het gebied van muziek, kleding, relaties tussen de seksen en de betrekkingen tussen ouders en kinderen. Daarbij nemen ze meer en meer (West)Europese opvattingen over zoals de nadruk op zelfontplooiing, onafhankelijkheid en autonomie. Deze individualisering betekent ook dat jongeren persoonlijke keuzes in geloofsbeleving en opvatting belangrijker gaan vinden dan het volgen van de voorschriften van religieuze tradities. Overal in West-Europa heeft dit onder autochtonen geleid tot zich afwenden van de instituties van de kerk. Over het algemeen wordt er van uitgegaan dat deze tendens zich ook zal voordoen onder moslims wat uiteindelijk moet leiden tot secularisering, ook onder Marokkanen. Het volgen van persoonlijke keuzes in het geloof kan echter ook betekenen dat jongeren kiezen voor fundamentalisme en radicalisme. Juist in het radicalisme wordt het belang benadrukt van de individuele keuze tegenover de gevestigde religieuze en wereldlijke machthebbers (Buijs e.a. 2006). Individualisering onder moslimjongeren kan dus leiden tot een westers-democratische variant van de islam maar óók tot een radicalistische. De vraag is: wanneer maken migrantenjongeren de keuze voor de radicalistische variant? Hiervoor zijn van belang: de behoefte aan binding bij jongeren wanneer zij een eigen identiteit als Marokkaan in Nederland moeten ontwikkelen. De behoefte aan erkenning door hun eigen ouders en door de Nederlandse omgeving. De behoefte aan erkenning door de ouders wordt bij sommige jongeren slecht vervuld vanwege een generatiekloof tussen eerste generatie ouders en hun kinderen. De kinderen sluiten compromissen met de Nederlandse manier van leven waardoor ze in de ogen van hun ouders teveel vernederlandsen. De erkenning door de Nederlandse samenleving is nog problematischer, immers die eist strikte aanpassing en dreigt met buitensluiting. Versterking van de moslimidentiteit kan bij jongeren het gebrek aan erkenning opvangen en een oplossing bieden voor de behoefte aan binding. Toch blijft de vraag waarom dan juist voor een radicalistische islam te kiezen onbeantwoord. Aan de beantwoording van die vraag komen we nu toe. Moslimjongeren moeten antwoord geven op vragen die hun ouders niet hadden en die te maken hebben met het leven in Nederland, zoals vragen over het gebruiken van make up, seksualiteit, blowen en drinken. Hoe ver mag je gaan om nog moslim te zijn in Nederland? Voor de antwoorden kunnen moslimjongeren kiezen uit verschillende islamvarianten. Als ze een generatiekloof ervaren met hun ouders dan zullen ze daarbij vooral leeftijdgenoten raadplegen. Daarnaast is internet heel belangrijk voor jongeren. Fundamentalistische sites bieden duidelijke en simpele antwoorden over wat toegestaan is als moslim in Nederland en wat niet. Als moslim kun je je daardoor verbonden weten met een grotere gemeenschap van gelovigen. Erkenning kun je putten uit de trots dat de fundamentalistische islam het Ware geloof is. De radicale islam is verder aantrekkelijk omdat: de boodschap is verwoord in een taal en begrippenkader dat de meerderheid van de bevolking ervaart als eigen; ze een aansprekende beschrijving van de werkelijkheid geeft; ze een aanvaardbare uitleg biedt van de oorzaken van problemen; ze een oplossing daarvoor in het vooruitzicht stelt. Vernietigen om te kunnen zuiveren is een belangrijk onderdeel van de meeste uitwerkingen van het radicalisme. Door het goede, zuivere na te streven krijgt het leven zin. Het individu dat alleen machteloos is, wordt deel van gods plan en krijgt daardoor een gevoel van macht. Het tekort aan eigenwaarde bij veel moslimjongeren, kan hiermee worden gecompenseerd. Bovendien biedt het houvast. Buijs concludeert dat vanuit individueel perspectief bekeken, het radicalisme drie functies vervult voor jongeren: 1. Een spirituele functie door antwoord te geven op de vraag naar de zin van het leven; 2. Een maatschappelijke functie door antwoord te geven op de situatie van migratie; 3. Een psychologische functie doordat het het individu geruststelt in een chaotische wereld. Buijs waarschuwt radicalisering uitsluitend te verklaren vanuit psychologische factoren bij jongeren. Radicalisering heeft een bredere voedingsbodem: het is een symptoom van twijfels ten aanzien van de democratische, beleidsinhoudelijke en personele legitimiteit van het systeem. Twijfels die natuurlijk niet alleen onder moslimjongeren aanwezig zijn. In dit handboek echter nemen we voornamelijk de psychologische functie als aangrijpingspunt. Vandaar dat we kunnen stellen dat de oorzaken van radicalisering onder jongeren gelegen zijn in: een behoefte aan binding, de behoefte aan zingeving en door uitsluiting en discriminatie.

7 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 7 Hoofdstuk 3 Groepsbijeenkomsten met Marokkaanse ouders Wanneer we het initiatief nemen om radicalisering tegen te gaan door middel van intergenerationele gesprekken tussen ouders en jongeren dan sluiten we aan bij de opvatting dat het versterken van familiebanden een oplossing is tegen radicalisering. Echter, zonder het hardop uit te spreken gaan we ook uit van een aantal aannames: ten eerste dat radicalisering een negatief verschijnsel is. Dit geldt lang niet voor alle jongeren in zijn algemeenheid. Jongeren zullen onderscheid willen maken tussen gewelddadig radicalisme en het hebben van radicale opvattingen. Een andere aanname is dat we vinden dat ouders een taak hebben in het tegengaan van radicalisering. Ook hier kan niet zondermeer vanuit gegaan worden. Het is de vraag of de ouders uit de Marokkaanse doelgroep van zichzelf vinden dat ze in staat zijn om hun kinderen te begeleiden bij het maken van keuzen voor het belijden van de islam. Voorafgaand aan een traject van intergenerationele gesprekken moeten ouders en jongeren de gelegenheid krijgen zich uit te spreken over deze en aanverwante onderwerpen zodat er geen valse verwachtingen worden gewekt over de doelstellingen van de bijeenkomsten. Ouders en jongeren moeten de gelegenheid krijgen hun eigen behoeften in te brengen. In dit hoofdstuk wordt gesproken over communicatie tussen ouders en kinderen, daarmee wordt ook de leeftijdsgroep 13 tot 21 jaar bedoeld. Opvoeding in Marokkaanse gezinnen Wanneer het over communicatie met je kinderen gaat dan is een belangrijke vraag die bij Marokkaanse ouders speelt: Hoe behoud je je gezag als opvoeder en kun je tegelijkertijd een open relatie krijgen met je kind? In de traditionele opvoeding, zoals die eind jaren tachtig veel voorkwam bij Marokkaanse gezinnen in Nederland wordt weinig met kinderen gepraat. In de traditionele opvoeding worden kleine kinderen vertroeteld. Moeders houden ze altijd bij zich. De omgang van Nederlandse ouders met kleine kinderen wordt gezien als kil. In de traditionele opvoeding leeft het idee dat het geen zin heeft met kleine kinderen te praten, omdat ze nog geen aql (verstand) hebben. Vanaf de lagere school wordt er wel gecommuniceerd, maar dat staat vooral in het teken van leren hoe het hoort. Als het kind de puberteit bereikt, heeft het aql. Ouders zijn dan klaar met opvoeden. De afstand tussen het kind en de ouders, met name de vader, wordt groter. De reden hiervoor is dat als je je gezag wilt bewaren, je niet te intiem met je kind moet omgaan. Ook voor volwassen kinderen blijft respect voor de ouders belangrijk. Je kunt niet overal over praten. In de traditionele opvoeding wordt communiceren met je kind niet geleerd. Daardoor lukt het later als een kind ouder is, ook niet goed meer. Tegenwoordig zijn jongere ouders zich er vaker van bewust dat communicatie begint bij de geboorte. Ook al kan het kind nog niet praten, de communicatie beginnen zij door bijvoorbeeld te spelen met hun kind. Communicatie in de opvoeding Onderzoekster Trees Pels deed verschillende onderzoeken naar opvoeding door Marokkaanse ouders. Ze interviewde Marokkaanse moeders over hun opvattingen over opvoedingsdoelen, hun contacten met de school van hun kinderen en hun visie op integratie. Ook deed ze onderzoek naar de relatie tussen Marokkaanse vaders en hun zonen. Volgens Pels in een lezing voor zeshonderd Marokkaanse vrouwen in Utrecht in het kader van intergenerationele gesprekken, zijn er drie dingen belangrijk in de opvoeding: ouders moeten hun kind van alles leren, van schoenen poetsen tot beleefd zijn; een kind moet grenzen leren. Zijn ouders moeten hem op het goede pad leiden; ouders moeten hun kind liefde en aandacht geven, en het kind steunen. Bij alledrie is communicatie met je kind heel belangrijk. Lang niet alle Marokkaanse ouders van nu hebben zelf met hun eigen ouders leren communiceren. Veel moeders willen een betere band met hun kind en willen beter communiceren. Echter als je dat zelf niet hebt geleerd, dan kun je dat niet zomaar. De moeders bij de bijeenkomst in Utrecht hebben veel vragen. Ze vragen zich bijvoorbeeld af hoe je meer met je kinderen kunt praten, zonder dat die hun respect voor hun ouders verliezen en over hen heen gaan lopen. Moeders vinden het ook moeilijk dat kinderen erg veel willen weten en veel vragen stellen. Hun moeder weet de antwoorden vaak niet. Pels geeft de volgende opvoedingstips: luister en kijk goed naar je kind. Dan kun je beter op hem of haar reageren. als je luistert naar je kind, komt het ook eerder naar je toe als er iets is. alleen al door te luisteren en aandacht te geven kun je al veel doen, ook als je geen antwoorden op de vragen van je kind hebt. Wat de communicatie tussen Marokkaanse ouders en kinderen ook bemoeilijkt is dat veel migrantenouders lastig gedrag van hun kinderen niet zien als een ontwikkelingspsychologische fase maar als een eigenschap van hun kind (Blokland 2007). Ze vinden het moeilijk voor te stellen dat het lastige gedrag een teken is van de groei en ontwikkeling van hun kind en dat dat er dus gewoon bij hoort. Nederlandse ouders zijn beter bekend met de verschillende fasen die hun kind doormaakt en kunnen bepaalde gedragingen daarom beter interpreteren en hanteren. Migrantenouders passen dit fasedenken niet toe. Het gedrag van hun kind is voor hen moeilijker te begrijpen en te accepteren. Ook de nadruk op het bevorderen van zelfvertrouwen en persoonlijke ontplooiing van kinderen en het ontwikkelen van een eigen identiteit sluit vooral aan bij westerse normen over de gewenste persoonlijkheidsontwikkeling van kinderen. In de Marokkaanse cultuur ligt meer de nadruk op wederzijdse afhankelijkheid en loyaliteit en het deel uitmaken van een groep. Ouders verdiepen zich dan ook minder in de persoonlijke gevoelens van hun kind (Blokland 2007).

8 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 8 Groepsbijeenkomsten als opvoedingsondersteuning De visie van FORUM op opvoeding en op ouderschap zijn de basis voor een activiteit als intergenerationele gesprekken. Opvoeding is geen zaak van uitsluitend de ouders alleen, daarvoor is het een te ingewikkelde en te belangrijke taak. Ouders delen de opvoeding met de kinderopvang of peuterspeelzaal, de school, en ook met familie en vrijetijdsvoorzieningen zoals een voetbalvereniging. Opvoeding is ook meer dan alleen voeding en verzorging, zoals veel Marokkaanse ouders van de eerste generatie uit hun eigen jeugd gewend zijn. Bij opvoeding moet onderscheid gemaakt worden tussen voeding en opvoeding. Opvoeding is méér dan alleen eten en een huis. Het is praten met je kind, luisteren, spelen. En betrokkenheid tonen: soms door te straffen en dan weer door je kind te belonen (interview met Marokkaanse vader). Ouderschap is continue verantwoordelijkheid dragen voor een kind zowel thuis in het gezin als daarbuiten. Kinderen spreken hun ouders aan om deze verantwoordelijkheid te dragen. Niet door het letterlijk tegen hun ouders te zeggen maar enkel en alleen door er te zijn. De aanwezigheid van kinderen maakt dat ouders weten dat ze de plicht hebben om verantwoordelijk te zijn. Voor deze verantwoordelijkheid kiezen ouders niet doelbewust. Ze zien zich gesteld voor een verantwoordelijkheid die ze niet kunnen afwijzen. Daardoor is de plicht van de ouder voor de opvoeding van het kind altijd een sprong in het ongewisse (Lambeir & Ramaekers 2007). Ouders gaan een verplichting aan waarvan ze de consequenties en de omvang niet kunnen overzien. Daarom ook hebben ouders recht op steun bij de opvoeding. Steun door informatie, advies of hulp bij vragen over opvoeding, oftewel: opvoedingsondersteuning. Omdat de bijeenkomsten met ouders bedoeld zijn om hen bewust te maken en aan te moedigen om met hun kinderen te praten, zijn de intergenerationele gesprekken het beste op te vatten als een vorm van opvoedingsondersteuning. In de intergenerationele gesprekken gaat het er om de opvoedingsvaardigheden van de ouders te verbeteren. Dit gebeurt op de eerste plaats door ouders bewust te maken van de manier waarop hun kinderen nu in Nederland hun ouders nodig hebben. Wanneer de ouders onderling elkaar aanspreken om hun kinderen meer te steunen dan kan een gevoel van gezamenlijke verantwoordelijkheid ontstaan. Zich gezamenlijk verantwoordelijk voelen voor de opvoeding van hun kinderen, kan ouders het gevoel geven dat ze beter toegerust zijn voor hun opvoederstaak. Dit soort sociale steun kan bestaan uit: informatie of advies hoe te handelen in opvoedingssituaties, bijvoorbeeld: hoe ga je een gesprek aan met je kind. emotionele steun in de vorm van begrip en medeleven en ondersteunende feedback. praktische steun door praktische hulp te bieden, bijvoorbeeld: even een kind opvangen als de ouders onverwacht ergens naartoe moeten. Sociale steun is geen eenrichtingsverkeer. Ouders geven vaak aan elkaar advies of bieden even een helpende hand omdat de ander dat eerder ook al voor jou deed. Sociale steun vergroot zo de verbondenheid tussen mensen. Ieder heeft de ervaring zelf belangrijk te zijn voor anderen en opgenomen te zijn in een sociale omgeving in plaats van in isolement. Bovendien weet de ouder die sociale steun geeft en degene die er gebruik van maakt zich als persoon gekend (Blokland 2007). Ouders die meedoen aan een bijeenkomst met ouders onderling om de communicatie met hun kind te bespreken met anderen, komen in de gelegenheid die wederzijdse sociale steun te ervaren. Sociale steun is een aantoonbare werkzame factor bij het al dan niet ontstaan of voortduren van opvoedingsproblemen. Het is dus belangrijk in bijeenkomsten met ouders te bevorderen dat de kennis en ervaring die zij opdoen tijdens discussies bekrachtigd wordt door een onderlinge verbondenheid en bereidwilligheid elkaar te steunen bij de opvoeding van kinderen. Het is daarbij belangrijk juist te werken met groepen ouders omdat: dit het isolement doorbreekt; ouders steun en herkenning bij elkaar vinden; door ervaringen te delen ouders minder het gevoel hebben er alleen voor te staan; ouders in een groep meer zelfvertrouwen kunnen opbouwen; ouders zich optrekken aan goede voorbeelden van anderen en bundeling van ervaringen en kennis ouders nieuwe inzichten kan bieden. Het delen van ervaringen geeft kracht. Ouders geven steun aan elkaar waardoor hun zelfvertrouwen groeit. Ze ervaren steun aan de verhalen van anderen. In een groep durven ouders ook makkelijker vragen te stellen dan in een gesprek met maar één hulpverlener die ervoor gestudeerd heeft en alles dus per definitie beter weet. Een groepsactiviteit zoals de discussiebijeenkomsten met Marokkaanse vaders en/of moeders zijn, kan meerdere doelstellingen hebben. De bijeenkomst kan tegelijkertijd gericht zijn op het vergroten van kennis, vaardigheden en het vergroten van zelfvertrouwen en steun. De kennisdoelstelling wordt bereikt door informatie te geven over hoe in de Koran radicalisering ter sprake komt. En door informatie te geven over de ontwikkelingsfase waarin pubers en adolescenten zitten. Hoe kun je als ouder het beste je kind steunen in deze leeftijdsfasen? kan onderwerp van kennisoverdracht zijn. Het vergroten van communicatieve vaardigheden kan een doelstelling zijn voor een bijeenkomst over intergenerationele gesprekken. Wanneer ouders communicatief vaardiger worden zijn ze beter in staat een gesprek met hun kind te beginnen. Door het vergroten van het zelfvertrouwen van ouders en het stimuleren van onderlinge steun, voelen ouders zich meer gewaardeerd in hun rol van opvoeder. Ze voelen zich kundiger en beter opgewassen tegen hun taak waardoor ze betere opvoeders worden. Ouders en jongeren hebben echter ook zelf doelen voor het bijwonen van een bijeenkomst. De doelstellingen die vanuit de organisatoren geformuleerd zijn voor de intergenerationele gesprekken zullen meer in algemene termen geformuleerd zijn. Belangrijk is dat ouders daar hun eigen persoonlijke doelstellingen en verwachtingen aan kunnen verbinden. Een bijeenkomst over intergenerationele gesprekken is niet waardevrij. Alleen al het willen bevorderen van een gesprek tussen ouders en kinderen, veronderstelt een bepaalde opvatting over wat goede opvoeding is. De zogenaamde autoritatieve opvoeding waarin de nadruk op controle en regels, gepaard gaat aan het geven van vertrouwen en sociale steun

9 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 9 aan kinderen, is in Nederland de ongeschreven - norm. Zeker als het over jongeren vanaf 12 jaar gaat. Het is belangrijk dat ouders en jongeren die meehelpen om de bijeenkomsten te organiseren, zich realiseren dat opvattingen over wat goede opvoeding is, niet voor iedereen hetzelfde zijn. Daarnaast dient er aandacht te zijn voor de interpretaties die ouders geven aan bepaald gedrag van hun kinderen. Als ouders bijvoorbeeld het geven van complimenten als verwennen beschouwen, dan is het moeilijk voor hen om dit opvoedingsmiddel toe te passen. Of ze zijn bijvoorbeeld van mening dat luisteren naar de eigen mening van kinderen tot brutale kinderen leidt; dan is de bereidheid om in gesprek te gaan ook veel minder. In een ouderbijeenkomst is het belangrijk om stil te staan bij deze achterliggende verwachtingen en interpretaties van ouders (Blokland 2007). Net zoals bij de achterliggende gedachten achter het willen bevorderen van intergenerationele communicatie.

10 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 10 Hoofdstuk 4 * Praten met adolescenten De jeugd stelt de waarden van ouders en van de maatschappij ter discussie. Hiermee heeft ze, ondanks enige ongenuanceerdheid, een belangrijke bijdrage te leveren aan de maatschappij. Communicatie met hen is daarom verrijkend (Delfos, 2006). De leeftijdsfase vanaf ongeveer twaalf jaar tot midden twintig wordt de adolescentie genoemd. De adolescentie begint met de puberteit (ongeveer 13 tot 21 jaar). In dit hoofdstuk worden de termen pubers, jongeren en jeugd door elkaar gebruikt waarmee verwezen wordt naar de periode vanaf twaalf tot midden twintig jaar. De fase van de adolescentie is universeel. De gerichtheid op leeftijdsgenoten in plaats van op de ouders en het zoeken naar vaste waarden en een eigen identiteit, zijn van alle culturen. Doelen die adolescenten moeten bereiken gedurende de adolescentie (Delfos 2006) zelf beslissingen kunnen nemen en verantwoordelijkheid dragen; op een zinvolle manier kunnen omgaan met zijn/haar vrije tijd; een baan of opleiding kiezen die bij hem/haar past; zelf op de gezondheid en het uiterlijk letten vriendschappen onderhouden en rekening houden met anderen; beseffen dat er regels zijn waaraan hij/zij zich heeft te houden; vorm kunnen geven aan een relatie met intimiteit en seksualiteit; op zichzelf kunnen wonen, los van zijn ouders. Bij het project intergenerationele gesprekken over radicalisering zijn vooral de doelen zelf beslissingen kunnen nemen en verantwoordelijkheid dragen en beseffen dat er regels zijn waaraan iemand zich moet houden, relevant. Om te kunnen leven volgens eigen besluiten en regels moeten jongeren in hun adolescentie een vast waardesysteem verwerven dat de basis is voor het nemen van besluiten en het zich houden aan regels. Van de veelheid aan waarden die in de Nederlandse samenleving geleefd worden door verschillende groeperingen en mensen moet de adolescent één samenhangend geheel kiezen waarmee hij/zij als volwassene wil leven. Belangrijk is ook dat de adolescent het geheel aan waarden als van hemzelf of van haarzelf beschouwt en niet als door anderen voorgeschreven. De jongere wordt dan niet langer geleid door verwachtingen van anderen, maar is in staat om door dit woud van verwachtingen heen in harmonie met de omgeving, zelf zijn weg te bepalen (Oosterwegel & Vollebergh 2006). * delen van dit hoofdstuk zijn overgenomen uit Martine Delfos (2006) Ik heb ook wat te vertellen! In de zoektocht naar waarden die bij de jongere passen, kunnen sommigen experimenteren met radicale opvattingen over het praktiseren van de islam, en over de democratische rechtstaat. Alleen al het uiten van dergelijke radicale opvattingen kan voor een jongere een manier zijn om uit te zoeken of deze waarden echt bij hem passen. Uiteindelijk zouden deze opvattingen zo onderdeel kunnen worden van het eigen waardesysteem. Het is zinloos om jongeren in deze leeftijdsfase bepaalde waarden te verbieden of voor te schrijven (wel zullen ouders hun eigen waarden altijd moeten voorleven). Een jongere is er meer mee geholpen wanneer hij of zij uitgedaagd wordt zijn voorkeur voor bepaalde waarden toe te lichten. De angst van ouders dat hun kinderen zonder waarden en normen zullen opgroeien is meestal ook overdreven. In onderstaand fragment komen enkele jongens aan het woord over wat zij belangrijk vinden voor nu en later: Gespreksleider: Als je zelf vader wordt, wat zou je anders en wat zou je hetzelfde doen als je vader? Zoon: Meer praten, meer uitleggen, voorlichten in de puberteit. Gespreksleider: En als je kind nog klein is, ga je ook luiers verwisselen en s nachts opstaan? Drie zonen antwoorden: Ja. Zoon: Je moet je kind van 0 tot 18 volgen. Zoon: Meer aandacht geven. Zoon: Meegaan naar voetbal. Gespreksleider: Wat neem je wel over van je vader? Zoon: Het geloof. Zoon: Het gevoel van verantwoordelijkheid, hard werken. Zoon: Geen slechte dingen doen. (Uit bijeenkomst met Marokkaanse jongens te Dordrecht, 2005) In dit korte fragment uit een discussiebijeenkomst met Marokkaanse jongens over de communicatie tussen ouders en kinderen, is een opvallende tweedeling te zien: de zonen geven aan meer behoefte te hebben aan praten, uitleggen en voorlichten. Ze willen hun eigen kinderen in de toekomst meer aandacht geven, bijvoorbeeld door mee te gaan naar het voetbal. Wanneer gevraagd wordt naar wat ze over willen nemen van hun vader wordt verwezen naar het geloof, verantwoordelijkheid nemen en werken, en het voorhouden van normen en waarden (geen slechte dingen doen). De jongens verschillen niet met hun vaders van mening over wat belangrijk is om door te geven aan je kinderen. Verantwoordelijkheid, het geloof belijden en werken voor de kost vinden de zonen, net als hun vaders, belangrijk. Maar de manier waarop deze waarden aan kinderen moeten worden doorgegeven, daar hebben de zoons wel andere opvattingen over: vaders moeten meer praten, uitleggen en voorlichten. Kortom, de jongens hebben behoefte aan gesprek met hun ouders; niet om tegen de waarden van hun ouders in te gaan maar wel om er uitgebreid(er) over van gedachten te wisselen. Intergenerationele gesprekken Dat jongeren zelf aangeven behoefte te hebben aan praten met hun ouders, mag bijzonder lijken aangezien jongeren vanaf een jaar of 12, 13 hun ouders juist overal buiten lijken te houden. Was het voor hun ouders nog makkelijk om met hun kind te praten toen dat een schoolkind was, als het kind een opgroeiende puber is geworden dan heeft het zo zijn

11 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 11 eigen bezigheden en gedachten. Ouders ervaren hun kind als gesloten. De vrienden komen op de eerste plaats, de ouders pas daarna, lijkt het. In de kindertijd is het contact van een kind met een volwassene ontspannen. Ouders weten nog goed wat er in hun kind omgaat. Voor ouders is het makkelijk om met het jonge kind een gesprek te beginnen. De volwassene heeft op deze leeftijd nog de verantwoordelijkheid voor het gesprek en is beslissend voor de duur en vaak ook het onderwerp. Een puber neemt de macht over het gesprek van de volwassene over. Hij of zij besluit zelf of er een gesprek gevoerd wordt of dat een gesprek door actief of passief verzet wordt gesaboteerd. In gesprek met pubers moet de volwassene moeite doen om echt contact te maken in plaats van alleen te zijn of haar eigen verhaal af te steken (Delfos 2006). Volwassenen moeten leren actief naar pubers te luisteren. Ze moeten willen horen wat het kind te vertellen heeft en daarover doorvragen. Zelfs in het gespreksfragment over zonen en vaders, kan aangetoond worden dat de gespreksleider nog actiever naar de jongens had kunnen luisteren. Gespreksleider: Als je zelf vader wordt, wat zou je anders en wat zou je hetzelfde doen als je vader? Zoon: Meer praten, meer uitleggen, voorlichten in de puberteit. Gespreksleider: En als je kind nog klein is, ga je ook luiers verwisselen en s nachts opstaan? De gespreksleider had kunnen doorvragen naar de onderwerpen waar de zoon met zijn vader meer over wil praten. In plaats daarvan gaat ze niet op zijn antwoord in maar stelt ze meteen een volgende vraag, over een ander onderwerp. Actief luisteren naar jongeren kost inspanning; een jongere laten merken dat je echt naar hem of haar luistert betekent dat je doorvraagt als reactie op zijn of haar verhaal. Natuurlijk heeft de volwassene zelf ook een boodschap over te brengen maar dat is maar één kant van de dialoog. Naast de eigen boodschap moet de volwassene de jongere uitnodigen ook zijn ideeën en gedachten te verwoorden en toe te lichten. Belangrijk bij pubers, schrijft Martine Delfos in haar boek Ik heb ook wat te vertellen! (2006), is om hun denkproces te begeleiden. Hun hersens moeten op aan zodat ze logisch uitdenken en kunnen voelen wat er in henzelf omgaat. De rol van ouders De puberteit is een fase waarin het intellectuele vermogen sterk toeneemt. De puber maakt een sprong in denken mee, zijn of haar hersenen kunnen meer omvatten dan daarvoor. De belangrijkste verandering in de hersenen is dat er meer onderlinge verbanden tussen de informatie in de verschillende cellen mogelijk wordt gemaakt. De mogelijkheid tot overzicht neem enorm toe (Delfos 2006). Omdat de grote intellectuele sprong jongeren vrij plotseling overkomt, zijn ze vaak onhandig in het omgaan met hun nieuwe mogelijkheden. Het is van belang dat de verkregen intellectuele vaardigheden worden geoefend. Door zich te uiten, voelt de jongere zich letterlijk en figuurlijk gehoord. Zeker tegenover volwassenen hebben jongeren het nodig hun mening te kunnen uiten, zonder afgekapt te worden of naar beneden gehaald te worden. Vooral de ouders mogen dit laatste niet doen. Ook al laat de jongere dit niet merken Bijeenkomst van moeders en dochters in Utrecht, 2006: Gevraagd wordt te reageren op de stelling: In Marokkaanse gezinnen wordt er weinig gecommuniceerd met de kinderen. Dit is de reden dat Marokkaanse jongeren sneller ontsporen. Een moeder is het ermee eens. Er wordt veel geschreeuwd, daardoor luisteren kinderen niet. Een tweede moeder is het er niet mee eens. Ze is de negativiteit zat. Veel ouders doen hun best, soms lukt het niet, maar veel jongeren doen het goed. Ze vraagt zich af waarom er altijd naar de ouders gekeken wordt. Er moet samen naar een oplossing gezocht worden. Een dochter reageert: Waarom naar de ouders kijken? Wat denk je zelf? Kinderen hebben ouders. Ik kan niet naar mijn moeder. Nederlandse meisjes kunnen dat wel. Zij kunnen bijvoorbeeld advies vragen over relaties. Een moeder zegt: Onze dochters en zonen hebben problemen. We moeten alles onder ogen zien en oplossingen zoeken. De tweede moeder vraagt aan de dochter waarom ze haar moeder niet leert begrijpen: Waarom vergelijk je je moeder met een Nederlandse moeder, terwijl je weet dat ze een heel andere afkomst heeft? Dochter: Dat begrijp ik ook. Een tweede dochter: Sommige onderwerpen zijn moeilijk te bespreken vanwege schaamte. De tweede moeder weer: Probeer je het wel? Een andere moeder: Mijn dochter kan naar mij komen als ze verliefd is, maar ik zal tegen haar zeggen: Verliefd zijn daar kan je niks aan doen, maar ga niet het slechte pad op. Je moet volhouden en er niet aan toegeven. Dochter: Een moeder gaat schelden als haar dochter zegt dat ze verliefd is. Een moeder: Moet een moeder dan blij zijn als haar dochter verliefd is? De tweede moeder: Jullie (de dochters) willen dat het vanzelfsprekend is dat ouders het accepteren. Wat willen jullie eigenlijk, communicatie of iets anders? Dit fragment gaat over het gevoelige onderwerp seksualiteit. Dat verklaart de heftigheid waarmee vooral de moeders op de dochters reageren. Er lijkt hier een begin te zijn van het vragen stellen aan elkaar, hoewel dat bij de moeders juist benut wordt om zelf hun mening te geven. Zoals bijvoorbeeld de vraag Moet een moeder dan blij zijn als haar dochter verliefd is? Maar ook kan de vraag van een moeder aan een dochter Waarom vergelijk je je moeder met een Nederlandse moeder, terwijl je weet dat ze een heel andere afkomst heeft? het begin zijn van een echte uitwisseling over hoe moeilijk moeders het vinden om hun kinderen op te voeden in Nederland. Een gespreksleider zou dergelijke vragen kunnen gebruiken om echt contact tussen moeders en dochters tot stand te brengen. In een waarom-vraag wordt de aangesprokene ter verantwoording geroepen. Dat is geen prettige positie, maar de gespreksleider had de vraag ook kunnen herformuleren tot Wat zou je graag willen dat Marokkaanse ouders doen in de opvoeding? Ook de beschuldigende uitspraak Jullie willen dat het vanzelfsprekend is dat ouders het accepteren. Had door de gespreksleider omgezet kunnen worden naar een vraag aan de dochters: Is het waar wat deze moeder zegt, dat jullie willen dat je ouders verliefdheid accepteren als iets vanzelfsprekends?.

12 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 12 met alle kritiek die hij of zij op ouders uitoefent, de mening van ouders is enorm belangrijk en de jongere kan er diep door gekwetst worden. Voor het jonge kind is het nodig de mening van de ouders te horen. Bij adolescenten werkt het móeten luisteren naar die mening averechts. Het móeten aanhoren van andermans mening stopt hun eigen denkproces. Door een methode van vragen om nadere uitleg wordt het denkproces van jongeren gestimuleerd en zullen ze in de loop van het gesprek vaak zelf de argumenten noemen die de volwassene hun had willen vertellen. Deze argumenten komen nu echter uit hen zelf en zijn daarom beduidend effectiever (Delfos 2006). Adolescentie in de 21 e eeuw De beroemde Nederlandse pedagoog Marinus J. Langeveld kon de doelen voor het volwassen worden in zijn Beknopte theoretische pedagogiek nog duidelijk omschrijven. Men was volwassen met de keuze voor één vaste partner en een beroep. In de huidige tijd kan dat niet meer. Ook al zullen Marokkaanse jongeren in hun naaste familie dit voorbeeld van een partner en beroep nog kunnen aanwijzen, in de rest van de samenleving waar ze verkeren worden ze geconfronteerd met een enorme hoeveelheid aan meningen en culturen. De maatschappelijke verwachtingen die aan iemand gesteld worden zijn allang niet meer eenduidig (Oosterwegel & Vollebergh 2006). Zal de een zeggen dat het inderdaad om een vaste partner gaat, een ander zal benadrukken dat carrière belangrijk is, of beweren dat je juist zo veel mogelijk van de wereld moet willen zien en zo veel mogelijk verschillende ervaringen moet opdoen. Ook het individu zelf mag kiezen wat hij of zij wil; er zijn nauwelijks taboes voor hoe je je toekomst wil inrichten. Annerieke Oosterwegel en Wilma Vollebergh (2006) vragen zich dan ook in een studie naar Nederlandse Marokkaanse en Turkse jongeren en hun waarden, af of jongeren zich nog langer veilig voelen om op ontdekkingstocht te gaan naar verschillende toekomstmogelijkheden, en of ze op die tocht niet kunnen verdrinken. Dit geldt in het bijzonder voor jongeren die vanwege hun etnische herkomst thuis en daarbuiten tussen twee culturen leven. Voor hen is het waarschijnlijk de grootste opgave om om te kunnen gaan met conflicterende waardesystemen en flexibiliteit te verwerven om in een multiculturele omgeving te kunnen functioneren (Oosterwegel & Vollebergh 2006). Volwassenen die jongeren uitnodigen om hun belevenissen op de ontdekkingstocht naar een eigen waardesysteem onder woorden te brengen, voorkomen dat jongeren - uit angst om te verdrinken - grijpen naar radicale reddingsboeien. Protest tegen regels Het opleggen van een regel is een uitstekende opvoedkundige activiteit; het biedt duidelijkheid en veiligheid. De regel moet dan wel realistisch zijn en opvoedend voor de jongere, niet straffend, en het moet vooral duidelijk zijn dat het een regel is en niet vermomd als afspraak gepresenteerd worden. Het is ook belangrijk dat in de regel het gezin betrokken is omdat de jongere vaak de gevolgen van zijn of haar gedrag voor het gezin over het hoofd ziet. Bij het opleggen van een regel is het gebruikelijk dat de jongere protesteert, maar het protest betekent niet dat de jongere de regel niet zal respecteren. Voor ouders is het vaak schrikken als de jongere protesteert. De ouder verwacht dan dat de regel niet gehanteerd zal worden, maar observatie leert dat de jongere de regel meestal toch wel volgt. Wanneer ouders boos reageren op het protest van de jongere en er ruzie uitbreekt, zal de kans op het niet respecteren van de regel toenemen. Rustig aan de regel vasthouden maar openstaan voor eventuele realistische argumenten op grond waarvan een redelijk geachte regel onredelijk blijkt te zijn, helpt ouders en kind door de puberteit heen (Delfos 2006).

13 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 13 Hoofdstuk 5 bijeenkomsten met imams In de moskee wordt veel gedaan. In de moskee wordt gesproken over opvoeding en over omgaan met elkaar. Opvoeding vindt niet alleen thuis plaats. De geloofsopvoeding vindt vooral in de moskee plaats. De imam geeft les aan ouderen, andere leraren geven les aan de kinderen. Mensen met drukke banen doen naast hun werk ook werk voor de moskee. De mensen uit de gemeenschap zelf geven geld voor de moskee en de leraren. Imams benadrukken dat de Islam een levenswijze is, het is méér dan alleen bidden en vasten. In Utrecht zagen de imams een verantwoordelijkheid voor de moskeeën, zowel van de imams als van de besturen, wat betreft het welbevinden van jongeren. De moskee kan alle jongeren bereiken, maar het is wel nodig dat er meer communicatie tussen de imams komt. Maar ook kan de verantwoordelijkheid niet alleen op de schouders van de imams worden gelegd. De verantwoordelijkheid van de imam is al zwaar. Hij is in principe 24 uur per dag beschikbaar voor de mensen. Een van de doelstellingen van Brug Over is het creëren van inzicht bij imams en moskeebesturen in de wankele gezagsverhoudingen binnen veel islamitische gezinnen. Het project Brug Over moet imams en moskeebesturen in staat stellen een bijdrage te leveren aan het verbeteren van verstoorde gezinsverhoudingen. Naast het organiseren van twee onderlinge en een gemengde bijeenkomst voor ouders en jongeren, moeten daarom ook altijd de moskeeën betrokken worden in het project. De voorbereidingsgroep moet daarvoor aan de moskeebesturen vragen om de imams toe te staan om mee te werken aan de uitvoering van een project. In sommige pilots werkten vaders en imams samen aan de uitvoering van de intergenerationele gesprekken. Soms neemt een imam plaats in een discussiepanel tijdens een van de bijeenkomsten met ouders en/of jongeren. Het belangrijkste is echter dat imams van verschillende moskeeën bereid zijn om zich over de thema s opvoeding, communicatie en vervreemding bij te laten scholen door middel van een of meer workshops die worden gegeven door bijvoorbeeld een deskundige imam. Moskeeën willen graag hun verantwoordelijkheid nemen voor het steunen van ouders in de opvoeding. Daarvoor is het noodzakelijk dat ze over de juiste deskundigheid beschikken. Door de workshops wordt geprobeerd die deskundigheid te bevorderen. Betekenis van de moskee en de imam De rol van de ouders is beperkt bij de overdracht van de religie. Binnenshuis is het de vader die zorg draagt voor de religieuze opvoeding. Buitenshuis kan de imam een rol spelen. De kennis over de islam zoeken de jongeren meer buiten dan binnenshuis omdat hun ouders weinig kennis hebben over de islam. Zij kunnen op dit onderwerp hun kinderen niet ondersteunen. Kinderen weten dit en daarom gaan zij niet naar hun ouders met vragen over de islam. Maar zij weten ook niet de weg te vinden naar de imam voor vragen. Dat is een van de redenen dat de jongeren hun informatie van het internet halen. De moskee zou een grotere rol moeten spelen om deze jongeren op te vangen als zij vragen hebben over de islam. De moskeeën staan in principe klaar om te helpen, zeggen zij. Maar ze vragen daarbij wel ondersteuning. Voor projecten is geld en samenwerking met andere instanties nodig. Men zou bijvoorbeeld iemand in willen zetten om mensen te bezoeken. Als daar geld voor is, kan men meer doen. In een aantal moskeeën wordt de preek vertaald in het Nederlands. Het zou goed zijn wanneer deze van tevoren gekopieerd en uitgedeeld kan worden. Daarvoor zijn financiële middelen nodig. Voorbeeld: workshop voor imams en vaders over communicatie Allah heeft de mens geschapen met twee oren en een mond. Dit betekent dat we meer moeten luisteren dan praten. Theorie over communicatie of het oefenen van communicatieve vaardigheden sluit aan bij het hoofddoel van Brug Over en is tegelijkertijd een zodanig neutraal onderwerp dat niemand er mee voor het hoofd gestoten kan worden of zich aangesproken voelt om een standpunt in te nemen. Praten over communicatie is een goed thema ter introductie en voor een nadere kennismaking tussen imams en vaders. Hassan Barzizaoua (34) geeft in heel Nederland lezingen en cursussen over de islam voor voornamelijk jongeren. Barzizaoua in een interview in Trouw ( ): Heel veel moslims nemen losse koranverzen en overleveringen uit hun context en gaan daar maar mee aan de slag. Daar volgt dan heel veel discussie op, maar die is op foute informatie gebaseerd en dus nutteloos. Je moet je vasthouden aan de fundamenten. Je mag de gedragsleer wijzigen, maar nooit de geloofsleer. Ik zou willen dat in Nederland een officiële groep specialisten in de islamwetenschap zich boog over de nieuwe uitdagingen voor het geloof. En ik vind het belangrijk dat die specialisten misschien ten minste een groot deel van hun leven in Nederland wonen. Juist voor de problemen die spelen - schooluitval, criminaliteit, drugsgebruik, gezondheid - moet je hier de situatie goed kennen. In Utrecht gaf Hassan Barzizaoua een workshop over communicatie voor imams en vaders. Hij begon zijn workshop met uitleg over de theoretische achtergrond van communicatie. Daarna werden drie stellingen voorgelegd zodat in de discussie daarover de workshopdeelnemers de theorie konden oefenen. Theorie over communicatie Bij communicatie wordt meestal verbale en non-verbale communicatie onderscheiden. Non-verbale communicatie is soms veelzeggender dan verbale communicatie. Communicatie heeft twee functies: het beïnvloeden van een ander, of het overbrengen van een boodschap of mededeling. Goede communicatie is maatschappelijk en religieus van groot belang. Door goed te communiceren kun je makkelijker je doel bereiken; je functioneert bijvoorbeeld beter in je werk. Vanuit de islam is een goede communicatie verplicht in de zin van met respect praten. Wanneer er ruis is in de communicatie, moet deze ruis eerst weggenomen

14 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 14 worden, daarna kan de communicatie hervat worden. De manier van communiceren moet worden aangepast aan de situatie en de betrokkenen: bijvoorbeeld buren onderling, man en vrouw, ouder en kind. We noemen deze deelnemers aan communiceren actoren om uit te drukken dat ze allebei actief zijn. Actoren verschillen van elkaar. Volgens de Koran zijn er mannen en vrouwen, en verschillende volkeren geschapen, zodat men elkaar kan leren kennen. Wanneer iemand terechtgewezen moet worden, is het belangrijk dat de daad veroordeeld wordt, en niet de persoon die de daad heeft begaan. Dit speelt een rol in de relatie tussen man en vrouw en in de opvoeding. Communicatie bestaat uit de boodschap, de zender en de ontvanger. Actoren hebben gemeenschappelijke vaardigheden en persoonlijke vaardigheden. Factoren die hierbij een rol spelen zijn: taal, de situatie, opleidingsniveau, leeftijd, cultuur. Deze factoren beïnvloeden het effect van de boodschap bij de ontvanger. Een verschil in achtergrond tussen actoren kan leiden tot miscommunicatie. Jongeren willen één eigen interpretatie van de Koran en de Soenna. Dit is niet goed, omdat jongeren niet inzien dat elke situatie weer anders is, en er bij elke gelegenheid weer een andere manier van communiceren past. Er zijn verschillende soorten communicatie: dialoog versus monoloog, direct versus indirect (bijvoorbeeld communiceren via ), privé versus gemeenschap. Een monoloog kan verticaal of horizontaal zijn, afhankelijk van het kennisniveau van de actoren. We spreken van een horizontale communicatie waneer de actoren een gelijk kennisniveau hebben. Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat non-verbale communicatie de belangrijkste rol speelt in hoe een boodschap overkomt, daarna hoe je iets zegt, en tot slot de inhoud van wat je zegt. Vertrouwen is het sleutelwoord. Hoe meer vertrouwen er is, hoe eerder een boodschap wordt aangenomen. Volgens workshopleider Hassan Barzizaoua is het erg belangrijk te communiceren wanneer je in een groep bent. Met zwijgen bereik je niets. Je moet ervoor zorgen dat de groep hechter wordt. Een standpunt moet verdedigd worden met de juiste argumenten. Tegelijkertijd moet je begrip blijven houden voor de ander. Niet denken in winnen en verliezen, je moet kijken wat je als groep kunt winnen. Dit geldt ook in de islam: je moet de groep sterker maken, elkaar corrigeren, je niet afzonderen. Verschillen tussen mensen worden als positief beoordeeld. In de groep moet je elkaar helpen, maar je moet ook geholpen willen worden zodat de groep goed kan functioneren. Je kunt ergens over stemmen als je van mening verschilt, maar beter is om met elkaar door te spreken om tot een gezamenlijk standpunt te komen. Barzizaoua legt uit dat je soms een uitspraak in de Koran of van de profeet niet letterlijk moet nemen, maar moet kijken naar de boodschap erachter. Er staat, wie het beste leest, dit moet je lezen als wie het beste begrijpt. Dus niet blijven steken in de letterlijke betekenis. Veel ouders denken dat het goed is wanneer een kind zwijgt als hij straf krijgt. Dit is juist niet goed, want dan slaat een kind alles op. Kinderen willen nu meer uitleg en zijn het niet altijd met de ouders eens. Hier moet je rekening mee houden. Iemand kan zijn communicatie verbeteren door: Alledaagse woorden te gebruiken. Moeilijke woorden vermoeien de toehoorder; Niet al te officieel te klinken. Met een persoonlijke benadering krijg je toegang tot een persoon; Niet dreigen. Met dreigen toon je je zwakte. Stellingendiscussie Door te discussiëren over stellingen werd in Utrecht geoefend met de theorie over communicatie. Stelling 1 Volgens onderzoekers bestaan er drie oorzaken van radicalisering. Moslimjongeren radicaliseren als gevolg van discriminatie, uit behoefte aan zingeving en door gebrek aan binding. Stelling 2 Moslimjongeren voelen zich buiten de maatschappij geplaatst, zowel door de Nederlandse samenleving als door de eigen gemeenschap. Zij gaan twijfelen aan hun identiteit met als gevolg dat ze grijpen naar datgene wat ze die identiteit wel kan verschaffen, namelijk religie. Heen en weer geslingerd tussen de Nederlandse cultuur en de cultuur uit het land van herkomst van de ouders, draagt deze schizofrene manier van leven er toe bij dat jongeren niet meer weten wie of wat ze zijn. Stelling 3 Nederlandse moslims doen terecht een beroep op de godsdienstvrijheid. Maar het recht op vrijheid van godsdienst brengt de plicht met zich mee om die vrijheid te verdedigen voor anderen, zowel moslims als ongelovigen. Hoe is dit te rijmen met botsende grondrechten zoals vrijheid van meningsuiting en vrijheid van godsdienst enerzijds en discriminatie door moslims van homoseksuelen en de Deense spotprenten anderzijds. Met andere woorden: wat zijn de grenzen aan godsdienstvrijheid en meningsuiting wanneer anderen daar nadelen van ondervinden? De derde stelling is niet meer aan bod gekomen. Enkele reacties op de eerste stelling: Een deelnemer aan de workshop: Islam is een gemakkelijk geloof. We moeten integreren en dingen samendoen. Je moet de dingen niet moeilijker maken dan ze zijn. We zijn bijeen om de problemen van de jongeren te bespreken. De vraag is van wie de jongeren dit radicale gedachtegoed hebben meegekregen. Het is niet de islam, want de islam staat voor barmhartigheid. Extremisme heeft niet te maken met het geloof. De islam is het geloof van de middenweg in alles wat je doet, dus ook in de omgang met mensen. Jongeren zijn in de war. Ze voelen zich niet Nederlands en niet Arabisch. De meesten komen niet in de moskee. Daardoor zijn ze erg beïnvloedbaar. Als de jongeren zouden zien hoe wij met de islam omgaan, zouden ze nooit doen zoals ze nu doen. Gingen ze maar lezen wat wij lezen, en doen wat wij doen. Een andere deelnemer: In een discussie kan iemand een andere mening hebben. Dit is niet persoonlijk. Als het wel zo wordt opgevat kan dat aan de cultuur liggen. Je hoeft de islam niet te verdedigen. Radicalisering vindt wel plaats, maar niet binnen de islam, wel binnen de moslimgemeenschap. Om het probleem op te lossen moet je de oorzaken aanpakken. Een van de oorzaken ligt bij de ouders. Je moet kijken wat je zelf kunt doen. Niet altijd de schuld buiten

15 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 15 jezelf leggen. Hier heb je een andere omgeving, andere omgangsvormen, ook met de kinderen. Het is niet hetzelfde zoals onze ouders het hebben gedaan. Wanneer je kind iets wil, kan je zeggen, nee, en klaar. Maar je kunt ook zoeken naar een tussenoplossing. Je moet flexibel zijn. Bijvoorbeeld als je dochter op kamp wil met school. Je kunt in plaats van het te verbieden ook contact met school opnemen om tot een afspraak te komen. Je kunt haar elke dag halen en brengen. Een vader: Vaders moeten een link vormen tussen de moskee en hun zonen. Men moet van elkaar leren, voor elkaar openstaan. Imams zouden een grote rol moeten krijgen. Hun functie zou een officiële status moeten krijgen. Nu worden ze vaak belemmerd door het moskeebestuur. De overheid speelt hierin een rol. Geestelijk verzorgers worden wel betaald. Radicalisering is niet nieuw, kijk maar naar de moord op Sadat in Egypte. Er zijn moslims die weglopen voor hun verantwoordelijkheid. Ouders zoeken hun toevlucht in de religie. Ze gebruiken het argument dat iets niet mag van de islam. Workshopleider Hassan Barzizaoua: Op een open dag van school kwamen slechts vier Marokkaanse ouders. Terwijl je op zo n dag in alle talen kunt communiceren. Het verschil tussen de Marokkaanse en de Nederlandse cultuur is duidelijk, maar waarom krijgen Turkse jongeren niet dezelfde problemen? Reactie van een deelnemer: Turkije is anders dan Marokko. Wanneer de Turkse arbeiders terugkeren van hun werk, komen ze bijeen, zowel mannen als vrouwen. Ze bespreken hun problemen gezamenlijk. Op die manier wordt miscommunicatie voorkomen. Dat kunnen wij leren van een andere cultuur. Deelnemer: We moeten nu echt kijken hoe het komt dat jongeren radicaliseren. In de jaren tachting werden problemen onderling opgelost. Tegenwoordig zijn kinderen meer afgezonderd van de ouders. Ze wonen bv. vaker alleen. Er moet meer communicatie komen met jongeren, en met scholen. Er ligt ook een prestatiedruk op jongeren. Hassan Barzizaoua: Hoe komt het dat jongeren problemen niet thuis bespreken? Is er geen luisterend oor? Deelnemer: Dat komt doordat de kinderen meer op straat zijn dan thuis. Deelnemer: Dat is een fout van de Nederlandse beleidsmakers. Ze verwaarlozen de ouders. Ouders krijgen amper een rol in het oplossen van problemen. Er wordt tegen de ouders gezegd, dat ze geen kennis hebben. De ouders hebben daardoor hun gezag verloren. Enkele reacties op de tweede stelling: Deelnemer: Terrorisme heeft te maken met een identiteitsprobleem. Er is een conflict tussen twee culturen. De islam heeft een rol in de identiteitsvorming van jongeren. Nu luisteren jongeren niet alleen naar imams, maar kijken ook op internet. Daar heb je geen kijk op. We moeten kijken naar oplossingen. Er zouden meer van dit soort discussies moeten komen in moskeeën. Deelnemer: Jongeren interesseren zich in dialoog met ouderen. Mensen die les komen geven of discussies inleiden gebruiken te moeilijke woorden. Mensen spreken soms amper Arabisch. Als de imam in het darizja zou preken, komt de boodschap beter over. Deelnemer: Onze moskee staat open voor dit soort discussies. Mensen die veel weten van de Nederlandse samenleving moeten in de moskee komen om uitleg te geven. Hassan Barzizaoua: Als je met nieuwe ideeën komt, kom je veel oppositie tegen. Ook gewoontes die niet islamitisch zijn kunnen veel goeds in zich hebben. Je kunt ervan leren. In de moskee komen veel verschillende mensen, die allemaal hun eigen ideeën hebben. Het probleem van radicalisering speelt in de hele samenleving: voor de overheid is het een probleem van veiligheid. Voor ons gaat het om onze jongeren. Deelnemer: Nederland is als een boot, waar we allemaal op zitten. Of we zinken allemaal, of we redden het samen. We kijken nu steeds naar radicalisering onder moslims, maar hoe zit het met andere vormen van radicalisering? Van Wilders moeten alle moskeeën dicht, is dat niet radicaal? We zijn allemaal burgers van dit land. We hebben het nooit over de radicalisering in de Nederlandse samenleving. Geweld onder Marokkaanse jeugd, lezing door imam El Khammari * De (Ware) islam wijst in zijn algemeenheid elke vorm van geweld af. Dit wil natuurlijk niet zeggen dat geweld en radicalisering in de moslimgemeenschap niet voorkomen. Het komt helaas wel voor, zoals in alle andere gemeenschappen. Dat dit geweld in de moslimgemeenschap bestaat, betekent echter niet dat dit aan de islam ligt of aan de Marokkaanse gemeenschap of dat de Marokkaanse gemeenschap in zijn algemeenheid gewelddadiger is dan andere gemeenschappen. De oorzaken voor geweld zijn individueel bepaald en vaak gelegen in de opvoeding; hoe beschaafd en goed men is opgevoed en omgaat met anderen. Vaak liggen er ook nog andere problemen aan ten grondslag. Wil je een probleem oplossen in de islam, dan moet je altijd eerst kijken naar wat de islam hierover zegt en uitzoeken wat de oorzaak van het probleem is. Laten we eerst kijken naar het radicalisme. Radicalisme is een internationaal verschijnsel dat zich niet alleen in de religie manifesteert maar op alle fronten kan voorkomen. Radicalisme kan zich ook uiten in een ideologie, in de politiek, in de maatschappij en zelfs op het economische vlak. Een oplossing van religieus radicalisme vraagt om behoedzaam opereren en dient te gebeuren door stapsgewijs deze mensen te helpen op andere gedachten te komen en door hen te beïnvloeden door het goede in de mens en de mensheid naar boven te halen en te laten zegevieren. De eerste stap is eerst de gedachten aan te pakken, dan de psyche van het radicaliserende individu, dan de maatschappij en de sociaal-economische situatie en ten slotte het politieke veld. Daarnaast mogen wij nooit slechts één partij verantwoordelijk stellen, maar de gehele samenleving is verantwoordelijk. Ook dient men niet arrogant en vanuit de hoogte te opereren tegenover dit soort groeperingen, want dit leidt alleen maar tot het vergroten van de onderlinge kloof tussen partijen en het verder van elkaar gaan staan. Het leidt tot uitsluiting, polarisering en het tegenover elkaar staan. Het radicalisme heeft zich verplaatst naar de onderwereld doordat handhavers van de openbare orde en veiligheid deze polarisering in de hand gewerkt hebben. * tijdens een workshop voor imams en moskeebesturen over geweld door Marokkaanse jeugd in Gorinchem

16 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 16 Oplossingen Bij het zoeken en uitproberen van oplossingen moet allereerst een goede analyse en bestudering van het probleem plaats vinden. Vervolgens dient dit probleem goed begrepen te worden en niet half of gedeeltelijk begrepen waardoor bepaalde oorzaken uitvergroot en andere over het hoofd worden gezien. Voor de oplossing van radicalisme dienen we te zoeken naar specialismen, kennis en kunde zodat het denken van dit soort individuen wordt hersteld door mensen die met hen samenleven en deel uitmaken van de maatschappij. We hoeven hiervoor geen personen of kennis van buiten het veld binnen te halen. Ook moeten we bedenken dat als tien procent van de jongeren de fout maakt, dan hoeven wij dit niet de andere negentig procent aan te rekenen! Tot slot moet er herstel van normen en waarden in de maatschappij plaats vinden en moeten we de gedeelde normen en waarden vinden die ons allen binden in de maatschappij. Normen en waarden die universeel zijn en voor elk mens gelden. Uitgaan van denkbeelden als wij hebben onze godsdienst en jullie hebben jullie eigen godsdienst is verkeerd. Wij dienen allen het goede na te streven en het goede voorbeeld te volgen. Want altijd en overal geldt nog steeds: Een goed voorbeeld doet goed volgen. Aanbevelingen uit de workshops Met elkaar formuleerden de aanwezigen in de workshop enkele aanbevelingen tegen radicalisering: Imams moeten aangemoedigd worden om de vrijdagpreek in het Nederlands te houden; Er moet een werkgroep starten in de moskee die problemen van radicaliserende jongeren bespreekt; Moskeebesturen moeten meer jongeren, mannen en vrouwen laten participeren in de organisatie; De maatschappij moet radicaliserende jongeren niet in een hokje plaatsen, maar betrekken bij activiteiten en het oplossen van problemen; Perspectieven bieden aan jongeren voor arbeid, vrije tijd,ontspanning en spiritualiteit; Meer open dagen houden in moskeeën, waarbij de jongeren een belangrijke rol spelen; Ouders moeten begrip hebben voor en zich kunnen inleven in jongeren en met hen deelnemen aan activiteiten. De deelnemers aan de workshop over communicatie vonden de inhoud erg nuttig. Dit was voor hen nieuwe informatie. De imams die deelnamen aan de workshop in Gorinchem waren na afloop gemotiveerd om door te gaan met activiteiten om ouders en jongeren te ondersteunen in hun communicatie over opvoeding en religie. Voor beide groepen was de workshop reden om het project met veel enthousiasme te vervolgen.

17 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 17 Hoofdstuk 6 De gespreksmethodiek Brug Over In dit hoofdstuk wordt het traject beschreven voor het organiseren van intergenerationele gesprekken. Voor de overzichtelijkheid zijn zeven stappen in het traject aangegeven. In de eerste stap maken initiatiefnemers kennis met de context van Brug Over. De doelstellingen van Brug Over komen nog een keer aan bod. De tweede stap is het verkennen van samenwerking met mogelijke partners. Het draagvlak kan zo worden onderzocht. In deze stap worden ook de begroting en de planning van het project opgesteld. Bij stap drie wordt begonnen met het werven en motiveren van deelnemers en het vormen van enerzijds een voorbereidingsgroep van de ouders en anderzijds een voorbereidingsgroep van de jongeren. Stap vier is het zorgen voor afstemming van de voorbereidingsgroepen. Bijvoorbeeld door het samen volgen van een training of workshop. Bij stap vijf start de voorbereiding van de activiteiten. Er wordt onder andere een draaiboek gemaakt, beslissingen genomen over de PR, de inhoud van de discussie etc. Stap zes is de uitvoering van de activiteit. In stap zeven vindt de evaluatie en een mogelijk vervolg plaats. STAP 1 CONTEXT EN DOELSTELLINGEN Kennismaking met Brug Over Het project Brug Over. Intergenerationele gesprekken wil bevorderen dat de communicatie verbetert tussen vaders en zonen, moeders en dochters in Marokkaanse gezinnen, ten einde radicalisering te voorkomen. Met behulp van de methodiek moet de dialoog tussen Marokkaanse jongeren en ouders versterkt worden. Zoals ook genoemd in hoofdstuk 1 luiden de doelstellingen van intergenerationele gesprekken tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen als volgt: Bevorderen van betrokkenheid en participatie van de Marokkaanse gemeenschap bij de waarden en normen van een democratische rechtstaat. Vergroten van de weerbaarheid van Marokkanen tegen extreme groepen die de waarden en normen van de democratische rechtstaat bedreigen en tegen uitsluiting en vervreemding van de maatschappij. Creëren van besef bij de ouders dat hun kinderen slachtoffer kunnen worden van radicale groepen en uitingen en dat ze contact moeten blijven houden met hun kinderen omdat het belangrijk is te weten wat er in hun leven speelt. Herstellen van vertrouwen en verbetering van de relatie tussen jongeren en hun omgeving Creëren van inzicht bij imams en moskeebesturen in de wankele gezagsverhoudingen binnen veel islamitische gezinnen en hen in staat stellen een bijdrage te leveren aan het verbeteren van verstoorde gezinsverhoudingen. Om het project te introduceren bij ouders, jongeren en samenwerkingspartners zoals moskeebesturen, zelforganisaties en welzijnsinstellingen kan het beste kortweg gesproken worden over: het bevorderen van de communicatie tussen ouders en kinderen door het organiseren van bijeenkomsten voor intergenerationele gesprekken tussen ouders en kinderen vanaf 15 jaar. Eén bijeenkomst voor jongeren onderling, één bijeenkomst voor ouders onderling en één bijeenkomst van ouders en jongeren samen. In de bijeenkomsten staan vooral centraal de communicatie over opvoeding, religie, sociale controle, de positie van vrouwen en meisjes, de rol van de moskee en de waarden en normen van de democratische rechtsstaat. De resultaten die beoogd worden met het organiseren van deze intergenerationele gesprekken, zijn: Een Marokkaanse gemeenschap die zich betrokken voelt en betrokken is bij de normen en waarden van een democratische rechtstaat en weerbare samenleving; De groep deelnemende moslimjongeren krijgt vertrouwen in zijn omgeving, zij kunnen zich weerbaar opstellen tegen extremistische invloeden; Imams hebben inzicht in de wankele gezagsverhoudingen binnen veel islamitische gezinnen en leveren een bijdrage aan het verbeteren van deze verstoorde relaties. In hoofdstuk 3 zijn de groepsbijeenkomsten met ouders een vorm van opvoedingsondersteuning genoemd. Dit vanuit de idee dat communicatie tussen ouders en kinderen (jongeren) op de eerste plaats een onderdeel is van de opvoeding. Methoden voor opvoedingsondersteuning in groepen bieden veel nuttige tips voor de wijze waarop ouders gestimuleerd kunnen worden om met andere ouders te praten over wat hen bezighoudt in de communicatie met hun kinderen. Het is echter niet de bedoeling de intergenerationele gesprekken uitsluitend te etiketteren als opvoedingsondersteuning. Daarmee zouden jongeren zich niet aangesproken voelen. Wanneer gesproken wordt over ouders en jongeren dan worden daarmee de generaties aangeduid. Ouders hoeven niet tegelijkertijd met hun eigen zoon of dochter mee te doen aan een intergenerationeel gesprek. In deze methodiek worden vaders en moeders en zonen en dochters niet steeds apart benoemd. In de pilots zijn wel bijna alle bijeenkomsten apart georganiseerd voor moeders-dochters en vaders-zonen. STAP 2 VERKENNEN VAN SAMENWERKING Samenwerkingspartners benaderen, draagvlak onderzoeken, begroting en planning De uitvoering van bijeenkomsten voor intergenerationele gesprekken moet gezien de doelstellingen - een samenwerking zijn tussen moskeeën, jongeren(welzijns)organisaties, lokale organisaties van en voor de Marokkaanse gemeenschap zoals zelforganisaties en vrijwilligers uit de Marokkaanse gemeenschap. Door een oriënterende ronde langs verschillende organisaties te maken, kunnen de bereidheid tot samenwerking en de behoeften van de achterban van deze organisaties gepeild worden. Maar niet alleen Marokkaanse ouders en jongeren die zich georganiseerd hebben, kunnen samenwerkingspartner zijn. Ook via sleutelfiguren kunnen ouders en jongeren bereikt worden. Deze intermediairs, bijvoorbeeld een jongerenwerker, een medewerker in een buurthuis, een ouderfunctionaris van een voorschool of een sociaal raadsman of vrouw, hebben als voordeel dat ze geen organisatiebelang hoeven te vertegenwoordigen. Op persoonlijke titel en uit inhoudelijke belangstelling kunnen ze hun medewerking verlenen. Om zowel de jongeren als de ouders gelegenheid te geven vrijuit te praten is het voor hen het prettigst wanneer de

18 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 18 jongerenbijeenkomst en de ouderbijeenkomst in gescheiden groepen worden voorbereid. Het opzetten van de vadergroep kan enige tijd duren omdat dit afhankelijk is van de situatie in de omgeving. Voor de werving van de vadergroep is het belangrijk om eerst een sociale kaart te maken van de verschillende zelforganisaties die in de wijk/stad actief zijn en met deze ook in gesprek te gaan. In gesprek gaan met verschillende organisaties en actieve bewoners kan leiden tot meer inzicht in de problematiek in de stad waar het project Brug Over wordt opgezet. Uit ervaring is gebleken dat er vaak tussen de organisaties, maar ook tussen personen onderling, veel wantrouwen bestaat. Tijdens de gesprekken kan men inschatten met wie men verder gaat samenwerken. Om tijd te winnen is het raadzaam om eerst de organisaties te benaderen die bereid zijn met andere organisaties samen te werken en daarna de resterende, maar sluit niemand uit ook al zijn er voldoende mensen bereid om aan het project mee te werken. Negeer niemand, ga met iedereen in gesprek. Het negeren van een organisatie kan leiden tot een boycot van het project door deze organisatie. Moskeebesturen In Utrecht werden Marokkaanse vaders bereikt doordat de imam in zijn preek ouders had gewezen op hun verantwoordelijkheid in de opvoeding. In een moskee is de doelgroep al binnen. Sommige mensen gaan liever naar een activiteit in de moskee, dan in een andere ruimte. Maar er zijn ook obstakels in het contact met de moskeeën. Moskeebesturen staan soms weinig open voor en zijn soms wantrouwend ten opzichte van dit soort projecten. Imams kunnen in de vrijdagpreek bijeenkomsten aankondigen, maar de positie van de imam ten opzichte van het bestuur is vaak niet sterk. Voor een project dat onder andere gaat over opvoeding en religie is het echter wel belangrijk te investeren in de relatie met de moskeeën. Daarbij moet begonnen worden met de besturen. Er zullen concrete afspraken gemaakt moeten worden over de rol van elk van de afzonderlijke partijen in het project. Het thema introduceren Het achterliggende doel van de intergenerationele gesprekken is het voorkomen en tegen gaan van radicalisering onder moslimjongeren. Het naar voren brengen van de term radicalisering moet echter voorzichtig gebeuren. Uiteraard moeten geïnteresseerde partners weten met welke bedoelingen hun medewerking wordt gevraagd maar door de term radicalisering te laten vallen kunnen zij ook afgeschrikt worden. In elk geval wordt met de intergenerationele gesprekken beoogd dat ouders beter zicht krijgen op hoe hun kinderen met de islam omgaan. Radicalisering is een van de mogelijke, (ongewenste) uitkomsten van het zoeken naar een identiteit door moslimjongeren. Bovendien moet zeker vermeden worden dat radicalisering en terrorisme in een adem genoemd worden. In plaats van radicalisering kan ook gesproken worden over vervreemding van de Nederlandse samenleving. Het beste is om het thema als een drietrapsraket te introduceren: op de eerste plaats de wens om intergenerationele gesprekken te houden, vervolgens om de communicatie tussen ouders en kinderen te verbeteren en ten derde is dat dan de communicatie over onder andere opvoeding en religie zodat jongeren niet hun toevlucht nemen tot een radicale uitleg van de islam. Maar ook andere gespreksonderwerpen met jongeren dan religie zijn mogelijk tijdens de intergenerationele gesprekken. Het is juist goed hier de eigen inbreng van de partners te vragen. Begroting (voorbeeld) Zes voorbereidingsbijeenkomsten voor ouders / jongeren (drie per doelgroep) begroot gerealiseerd Zaalhuur EUR 250,- Koffie/thee EUR 50,- Totaal x 6 EUR 1.800,- Drie workshops (1 x ouders, 1 x jongeren, 1 x imams) Workshopleider EUR 800,- Zaalhuur EUR 250,- Koffie/thee, koek EUR 100,- Lunch EUR 100,- Materiaalkosten EUR 150,- Subtotaal EUR per workshop Totaal x 3 EUR Drie grote bijeenkomsten (1 x ouders, 1 x jongeren, 1 x ouders en jongeren samen) Zaalhuur EUR 750,- Koffie/thee, hapjes EUR 250,- Geluidsinstallatie EUR 500,- Tolk EUR 250,- Flyers EUR 150,- Bloemen/waardebonnen EUR 100,- Subtotaal EUR 2.000,- per bijeenkomst Totaal x 3 EUR 6.000,- Personeelskosten EUR ,- Onvoorzien EUR 1.200,- Totaal projectkosten EUR ,- Planning De duur van een project Brug Over is vooral afhankelijk van de snelheid waarmee samenwerkingspartners gevonden worden. Bij het maken van een planning is het belangrijk om voor deze stap (verkennen van samenwerkingspartners) ruim de tijd te nemen. Quickscan: twee maanden verkenning samenwerkings-partners Werving: een maand Uitvoering: - twee maanden voorbereidingsbijeenkomsten ouders / jongeren - een maand workshops ouders, jongeren, imams - een maand drie bijeenkomsten Evaluatie: een maand

19 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 19 STAP 3 WERVEN VAN DEELNEMERS Werven en motiveren van deelnemers aan de voorbereidingsgroepen van ouders en jongeren Vaders of organisaties die vertrouwen hebben in elkaar en bij hun achterban zorgen ervoor dat initiatieven makkelijker van de grond komen. Wanneer men activiteiten wil opzetten in een stad dient hier rekening mee gehouden te worden. Het is gebleken dat het benaderen van mensen die niet actief zijn binnen de bestaande organisaties een goed alternatief kan zijn. Een belangrijk vereiste voor de vorming van een groep vaders is vaders te werven die zich willen inzetten voor de wijk en die openstaan voor samenwerking met (onder andere) jongeren. Voor het opzetten van activiteiten dient men de vaders per brief te benaderen en een week voor de bijeenkomst te bellen. De ervaring leert dat alleen benaderen via brieven niet altijd werkt, daarom is het belangrijk dat men de vaders één dag van te voren belt om na te gaan of iedereen kan komen. Het is raadzaam om personen en organisaties die hun afspraken niet nakomen niet meer te betrekken bij het project. Een voorbereidingsgroep vormen Wanneer via moskeeën, zelforganisaties of andere instellingen ouders en jongeren geworven zijn om zitting te nemen in een stuurgroep of organisatiecomité, is de volgende stap om zowel de ouders als de jongeren aan te bieden een training gespreksvaardigheden te volgen. Het aanbieden van een training heeft meerdere doelen. Door de ouders en jongeren een (gratis) training aan te bieden door een professioneel trainer, toon je als initiatiefnemer je waardering voor de inzet van het organiserend comité. Dit bevordert de motivatie. Door de gespreksvaardigheden van de ouders en jongeren te trainen, kunnen zij een betere bijdrage leveren aan de intergenerationele gesprekken. Wanneer ouders en jongeren (eventueel afzonderlijk) al een keer met elkaar gesproken hebben over de communicatie in gezinnen, kunnen zij tijdens de bijeenkomsten aanjagers zijn van de intergenerationele gesprekken. Met aanjager wordt bedoeld dat zij discussiepunten aan de orde durven stellen. Dit zou ook kunnen door enkele ouders en jongeren die een training hebben gevolgd, in een panel te zetten. Verder kan in een gesprekstraining afgesproken worden op welke manier men met elkaar wil praten. Er kunnen regels vastgesteld worden zoals: elkaar laten uitpraten, elkaar niet uitlachen, altijd voor jezelf spreken en niet over een ander, etcetera. Ouders en jongeren moeten vaak ook nog leren dat een gesprek tweerichtingsverkeer is in plaats van om de beurt in een monoloog je mening weer te geven. Dit kan geoefend worden in een workshop. Tot slot versterkt het samen volgen van een training ook de onderlinge binding in de groep. In enkele pilots van Brug Over zijn trainingsweekenden en middagen georganiseerd. Voorwaarde voor succes voor een trainingsweekend of middag is dat de deelnemers gemotiveerd zijn om serieus aan de slag te gaan en de training niet te zien als een lollig uitstapje. Bij het werven van deelnemers voor een training moet duidelijk gemaakt worden dat deelnemers geselecteerd worden op hun motivatie. Bij twijfel over de serieuze bedoelingen van iemand, geen deelname. Selectie komt de kwaliteit van de training ten goede. Voorbeelden van gespreksonderwerpen in een training zijn: Gespreks- en sociale vaardigheden, verschillen tussen het westen en de islamitische wereld, generatieverschillen, het innemen van een persoonlijk standpunt, normen en waarden van de Nederlandse samenleving. In een training sociale vaardigheden voor ouders en jongeren kunnen aan de orde komen: luistervaardigheid, kritiek geven en ontvangen, onderhandelen en samenwerken tussen ouders en jongeren (kinderen), zelf een oordeel vormen en beargumenteren. Aanjager Ahmed Marcouch, stadsdeelvoorzitter van Amsterdam-Slotervaart is een voorbeeld van iemand die goed een discussie kan aanjagen. Tijdens intergenerationele gespreksbijeenkomsten in Amsterdam en Utrecht deed hij diverse pittige uitspraken: Ontkennen is typisch Marokkaans, tegen een vader die voorstelt om een commissie in te stellen op school die opvoedingsproblemen bespreekt, en dan moet de school het maar oplossen en moet er een commissie komen. Er is wel sprake van dat de waarden die kinderen thuis meekrijgen in tegenspraak zijn met de waarden die kinderen op school meekrijgen. Marcouch: Het is erg belangrijk om kinderen een positief beeld van de samenleving mee te geven. Marokkanen voeden op met angst, voor vader, voor God, voor de Nederlandse samenleving. Het is belangrijk om de hypocrisie te doorbreken, bijvoorbeeld als het gaat om de man-vrouwverhouding. Op het werk gaan ze op een gezellige manier om met vrouwelijke collega s, maar thuis is het gescheiden. Op bruiloften swingen de vrouwen op muziek. Bij de mannen is het net een begrafenis, omdat de imam erbij is. Daar hebben we het nooit over. Voor kinderen zijn dit soort dingen niet te begrijpen. STAP 4 AFSTEMMING VAN DE VOORBEREIDINGSGROEPEN De samenwerking tussen ouders en jongeren De in stap 3 genoemde trainingen om de motivatie en deskundigheid te bevorderen zijn ook geschikt om de visie op de problematiek te bespreken met de vertegenwoordigers van de samenwerkingspartners. Het is belangrijk dat de leden van de voorbereidingsgroepen van elkaar weten hoe zij denken over communicatie tussen ouders en jongeren en over de andere onderwerpen die ter sprake gebracht zullen worden. Het gesprek dat ze daar onderling over hebben, helpt om de thema s in de bijeenkomsten te bepalen. Het geeft ook een beeld van hoe er in de omgeving van de ouders en jongeren over de onderwerpen gedacht wordt. Tijdens de voorbereiding bepalen de leden van de voorbereidingsgroepen welke onderwerpen besproken zullen gaan worden en wat een goede manier is om de verschillende thema s aan de orde te stellen. zie kader volgende blz. STAP 5 VOORBEREIDING Publiciteit, catering, een geschikte zaal, discussiestellingen kiezen, draaiboek opstellen, pers uitnodigen of niet, de activiteit aankondigen in de moskee via de imam Een traject van intergenerationele gesprekken bestaat uit drie bijeenkomsten: een bijeenkomst voor ouders apart, een bijeenkomst voor jongeren apart en een bijeenkomst

20 Handboek Brug Over De verbetering van communicatie tussen Marokkaanse ouders en hun kinderen pagina 20 voor ouders en jongeren samen. De thema s van alledrie de bijeenkomsten zijn hetzelfde. De bijeenkomst van alleen ouders of alleen jongeren is bedoeld als voorbereiding voor de gezamenlijke bijeenkomst. Vooral voor de jongeren is het veiliger om eerst onderling meningen uit te wisselen dan dit ineens met ouders erbij te moeten doen. De ervaring in de pilots is dat soms in gemengde bijeenkomsten jongeren minder van zich laten horen dan nuttig zou zijn voor een goede uitwisseling tussen ouders en jongeren. Het stramien voor de gezamenlijke bijeenkomst dat tot nu toe succesvol is geweest, ziet er als volgt uit: Enkele acteurs voeren een korte sketch op om het thema communicatie tussen ouders en jongeren herkenbaar te maken. Per thema dat besproken wordt, voeren de acteurs een sketch op. Een gespreksleider nodigt ouders en jongeren uit om al of niet aan de hand van stellingen hun ervaringen en menigen te geven. Een panel van deskundigen zoals Marokkaanse professionals uit de jeugdzorg of politici van Marokkaanse afkomst, kan als aanjagers van het gesprek dienen. In een panel kunnen ook betrokken ouders en jongeren zitten. Ouders en jongeren in de zaal krijgen gelegenheid om hun visie op het thema te geven en worden uitgenodigd te vertellen over hun eigen ervaringen met het thema. Voor elke van de drie bijeenkomsten (ouders, jongeren, ouders en jongeren gezamenlijk) moet een plan gemaakt worden met een aantal praktische afspraken. Per bijeenkomst moet afgesproken worden hoe er publiciteit gemaakt wordt. Onder andere de imam moet gevraagd worden of hij de bijeenkomst elke keer wil aankondigen in de moskee. Er moet een schatting gemaakt worden voor wat er nodig is aan drankjes en hapjes. Er moet een geschikte zaal gehuurd worden die vooraf bekeken kan worden. De voorbereidingsgroep moet discussiestellingen kiezen en beslissen of ze de pers uit zal nodigen of niet. Het plan met alle afspraken moet leiden tot een draaiboek voor de hele bijeenkomst. Bijeenkomsten met meer dan honderd deelnemers kunnen opgedeeld worden in parallelle workshops zodat in de workshops meer mensen aan het woord kunnen komen. Na afloop van de workshops koppelen workshopleiders terug aan de zaal wat er is gezegd. Het gesprek kan plenair nog korte tijd voortgezet worden of aan een panel van deskundigen kan gevraagd worden te reageren op de uitkomsten uit de workshops. Voor het werken met deelsessies is een locatie nodig waar dit ook mogelijk is, zoals een schoolgebouw. Discussiestellingen Stellingen voorleggen aan de aanwezigen van intergenerationele gesprekken heeft als voordeel dat de thema s van de gesprekken gestuurd kunnen worden. De onderwerpen uit de stellingen komen zeker aan bod. Bij het voorleggen van stellingen moet het wel duidelijk zijn dat deze niet zondermeer de mening van de organisatie of van de stuurgroep verwoorden. Voor sommige deelnemers is dit niet meteen duidelijk waardoor ze verontwaardigd kunnen reageren op stellingen in plaats van deze te zien als een manier om het gesprek met elkaar aan te gaan. Ouders of jongeren die naar aanleiding van een stelling gaan discussiëren of de stelling inhoudelijk klopt, moet gevraagd worden om te reageren op de boodschap in de stelling. In Utrecht bedachten vrouwen (moeders) van de organisatie Al Amal met elkaar welke stellingen zij in workshops wilden voorleggen aan moeders en dochters samen. Elke workshop werd geleid door een workshopleidster (vrijwilligster) van Al Amal zelf. In een voorbereidende discussie oefenden de vrouwen het leiden van een workshop en diepten ze de stellingen uit. Binnen het grotere thema de wereld van onze kinderen werden vijf onderwerpen aangeroerd in vijf aparte workshops: Taboes (seksuele voorlichting binnen het gezin) Communicatie Geloofsbeleving Partnerkeuze en huwelijk Alternatieven voor verboden en geboden (regels voor gedrag van kinderen in het dagelijks leven) Twee stellingen bij het thema communicatie: De Marokkaanse jeugd moet hard aangepakt worden: zo is onze opvoeding nu eenmaal. Jongeren moeten ophouden met klagen over hun ouders maar eens hun dankbaarheid tonen. Drie stellingen bij het thema geloofsbeleving: Te veel vrijheid is de oorzaak van de ontsporing van Marokkaanse jongens en meisjes. Het is niet de taak van de ouders om jongeren uitleg te geven over het waarom van bepaalde religieuze zaken. Het is de verantwoordelijkheid van de jongere zelf om dit uit te zoeken. Religie moet het belangrijkste aspect in de opvoeding van onze kinderen zijn. Al Amal is een organisatie voor en door Marokkaanse vrouwen in Utrecht Kanaleneiland. In totaal telt de vereniging vierhonderd leden. Al Amal organiseert activiteiten van opvoedcursus tot cursus tuinieren en lezingen over thema s zoals loverboys en huiselijk geweld. Het doel van Al Amal is om de positie van de Marokkaanse vrouw te versterken. Zie ook Sprekers Het voordeel van het uitnodigen van een of meer deskundige sprekers is dat het gesprek gestart kan worden vanuit een gedeelde visie op het thema (wat niet wil zeggen dat iedereen het eens moet zijn met de gepresenteerde visie). Bovendien doen de deelnemers aan het intergenerationele gesprek extra kennis op bovenop de kennis die tijdens het intergenerationele gesprek onderling wordt uitgewisseld. Geschikte sprekers zijn onderzoekers op het gebied van opvoeding (Trees Pels, Verwey Jonker Instituut; Mariëtte de Haan, Universiteit Utrecht), medewerkers van steunfuncties zoals Jeugd Samenleving en Opvoeding (JSO), het Nederlands Jeugdinstituut (NJI), medewerkers van opvoedwinkels. Externe instellingen Het betrekken van externe organisaties zoals politie en leerplicht bij de bijeenkomst ligt misschien voor de hand vanwege de problemen die ter sprake kunnen komen tijdens de bijeenkomst. De gemeente, afdeling Openbare Orde & Veiligheid en ook Onderwijs & Leerplicht, en instanties die dicht bij het gezinsleven staan, zullen zeer waarschijn-