De financiën van de lokale overheden in

Transcriptie

1 D E F I N A N C I Ë N V A N D E L O K A L E O V E R H E D E N I N 2002 De financiën van de lokale overheden in 2002

2 I N H O U D 3 MACRO-ECONOMISCHE OMGEVING VAN DE LOKALE SECTOR 11 DE GEWONE VERRICHTINGEN 13 De gemeenten 14 Kader van de studie 14 De uitgaven 21 De ontvangsten 34 Financiële toestand 49 De provincies 49 De uitgaven 53 De ontvangsten 55 Financiële toestand 57 De OCMW s 57 Kader van de analyse 58 De OCMW s in het Vlaamse Gewest 62 De OCMW s in het Waalse Gewest 66 De OCMW s in het Brusselse Gewest 71 De intercommunales 71 Kader van de analyse 72 Economisch gewicht 73 Structuur van het actief 73 Financieringsbronnen 75 Solvabiliteit 76 Liquiditeit 79 Rentabiliteit 81 DE FINANCIERING VAN DE LOKALE BESTUREN 83 De financiering van de gewone dienst 84 De financiering van de buitengewone dienst 90 De schuld van de lokale overheden 93 BIJLAGEN 95 Statistische bijlage 112 De financiën van de politiezones

3 Macro-economische omgeving van de lokale sector 3

4

5 I N L E I D I N G Macro-economische omgeving van de lokale sector EVOLUTIE VAN DE CONJUNCTUUR EUROZONE: ECONOMIE KAN ZICH NIET HERPAKKEN De economische groei in de eurozone, die al in 2001 ondermaats bleef, kon zich in 2002 niet hernemen. Integendeel, met een bbp-groei van amper 0,8 % was 2002 het slechtste jaar sinds de recessie van De zwakke groei van de Amerikaanse economie vertraagde de export vanuit de eurozone. Maar dit werd gedeeltelijk gecompenseerd door de sterke economische groei in de Aziatische landen, waarbij China in het oog sprong. Al bij al leverde de export een belangrijke bijdrage tot de weliswaar bescheiden, maar nog steeds positieve economische groei in De binnenlandse vraag sputterde in de eurozone. De Europese Centrale Bank wachtte immers tot december om haar rente te verlagen. De hogere werkloosheid en de ineenstorting van de beurskoersen zetten de consumenten tot voorzichtigheid aan. De dreigende oorlog in Irak bracht het consumentenvertrouwen op het einde van 2002 een bijkomende klap toe, waardoor de particuliere uitgaven verzwakten. De bedrijven investeerden minder dan het jaar voordien. Niet alleen de economische groeivertraging en de geopolitieke onzekerheid speelden een rol. Ook de malaise in de technologie- en telecommunicatiesector, de beurscrisis en de aankondiging van hogere fiscale en parafiscale lasten in Duitsland, dat een derde van de eurozone-economie vertegenwoordigt, ontmoedigden de bedrijfsinvesteringen. Bovendien hadden de bedrijven nog voldoende onbenutte productiecapaciteit over om een eventuele heropleving van de vraag op te vangen. Ze snoeiden daarenboven drastisch in hun voorraden, wat een negatieve impact had op de economische groei. Over heel 2002 bedroeg de inflatie in de eurozone gemiddeld 2,2 %. Ze daalde aanvankelijk van 2,6 % in januari 2002 tot 1,8 % in juni Nadien bleef de inflatie boven de door de ECB beoogde drempel van 2,0 % hangen, onder meer wegens de stijging van de olieprijs, wat het gevolg was van de staking in Venezuela, maar vooral van de oplopende spanningen omtrent Irak. Ook de omschakeling naar euromunten en -biljetten duwde de inflatie naar omhoog. BELGIË: CONSUMENTEN EN ONDERNEMERS WACHTEN AF De Belgische export groeide sterk in 2002 (+7,5 %) en overtrof de toename van de import (+7,2 %). De eind 2001 gelanceerde transithandel van de Amerikaanse farmaciereus Pfizer, goed voor zo n 8 % van de totale buitenlandse handel, gaf de buitenlandse handel een belangrijke impuls. Zonder deze transithandel nam de export vorig jaar af met 0,4 % en de import met 0,1 %. Naast dit Pfizer-effect profiteerde België in 2002 ook van de duidelijke groei van de export buiten de eurozone. De verzwakking van de euro in 2001 heeft met vertraging gunstig ingewerkt op de uitvoer. Ondanks de groei van de reële lonen en de belastingverlaging, ging de particuliere consumptie er vorig jaar maar langzaam op vooruit (+0,6 %). De stijgende werkloosheid, de geopolitieke onzekerheid (Irak) en de lagere beurskoersen kelderden het consumentenvertrouwen en de kleinhandelsverkopen. De gezinnen trokken hun besparingen op. De overgang naar euromunten en -biljetten zorgde voor een gevoelde inflatie, die hoger lag dan de officiële inflatie, wat het enthousiasme van de consument verminderde. De lage langetermijnrente had op het einde van het jaar wel een gunstige invloed op de vraag naar hypothecaire kredieten, maar dat kon de bouwsector niet van een inzinking vrijwaren. De bedrijfsinvesteringen gingen er in 2002 met 4,5 % op achteruit, wat te wijten was aan de wereldwijde economi- 5

6 I N L E I D I N G sche en politieke onzekerheid. De beurscrisis maakte het bovendien moeilijker om vers kapitaal aan te trekken. Ondanks de hogere industriële productie, hadden de bedrijven nog veel onbenutte productiecapaciteit over, wat uitbreidingsinvesteringen minder noodzakelijk maakte. Na de daling in 2001, investeerde de overheid vorig jaar opnieuw meer: 14,3 %. Al deze elementen leidden ertoe dat de Belgische economie in 2002 met 0,7 % groeide, bijna evenveel als in 2001, toen de economische groei 0,8 % bedroeg. De inflatie daalde in 2002 tot gemiddeld 1,6 %, tegenover 2,4 % in Dit was te danken aan de lagere energieprijzen (tot de herfst), de geringere stijging van de voedselprijzen, de appreciatie van de euro en de afschaffing van het kijk- en luistergeld in Vlaanderen en Brussel. De overschakeling naar euromunten en -biljetten begin 2002 had wel een, zij het vrij beperkte, opwaartse invloed op de inflatie. De overheid sloot 2002 af met een begroting die nagenoeg in evenwicht was. De verkoop van vastgoed verklaarde onder meer deze behoorlijke prestatie. Maar de overheid hield ook haar uitgaven in de hand. De overheidsschuld daalde van 108,5 % van het bbp in 2001 tot 105,4 % van het bbp in AANDELENMARKTEN: OPNIEUW IN DE RODE CIJFERS De meeste beurzen incasseerden in 2002 voor het derde opeenvolgende jaar een verlies. De Bel20 ging zelfs voor het vierde jaar op rij in het rood. Twijfels over de economische heropleving, vrees voor nieuwe terroristische aanslagen en het uitbreken van omvangrijke boekhoudkundige schandalen in de Verenigde Staten duwden de aandelenkoersen naar omlaag. Dit zette de aandelenkoersen van banken en verzekeringsmaatschappijen, die erg afhangen van hun beleggingen op de beurzen, onder druk, wat de beursmalaise in een nieuwe spiraal dwong. Ook de technologie- en telecomaandelen deelden in de klappen. Vanaf de herfst strooide het dreigende conflict tussen de Verenigde Staten en Irak nog meer roet in het eten, waardoor de aandelenmarkten geen kans zagen om zich te herpakken. De Amerikaanse Dow Jones-index verzwakte 16,8 % in De Euro Stoxx50 ging er zelfs met 34,5 % op achteruit. WISSELKOERS: EURO HAALT DOLLAR IN De euro veerde in 2002 krachtig op tegenover de Amerikaanse dollar. Vanaf april zette de Europese eenheidsmunt een eerste klim in, die in juli eindigde met een koers boven de pariteit. Tussen juli en half december bleef de euro in een marge rond de pariteit schommelen, nl. tussen 0,97 en 1,01 dollar per euro. Half december begon de euro aan een nieuwe en spectaculaire hausse. Hij sloot 2002 af op 1,05 dollar. Verschillende elementen verklaren de opgang van de euro. De Amerikaanse economische groei bleef in 2002 ondermaats. In de zomer kwam het ene na het andere boekhoudkundige schandaal aan het licht in de Verenigde Staten. Hierdoor vloeide er minder kapitaal naar Amerikaanse beleggingen, wat de dollar onderuithaalde. De oplopende tekorten op de Amerikaanse begroting en lopende rekening tastten de dollarkoers eveneens aan. Bovendien kon de Amerikaanse munt niet profiteren van de politieke spanningen rond Irak en Noord-Korea. De beleggers kozen immers voor de euro, de Zwitserse frank en het goud. Ten slotte verlaagde de Amerikaanse centrale bank haar rente veel meer dan de ECB, waardoor de aantrekkelijkheid van beleggingen in euro alleen maar toenam. EVOLUTIE VAN DE RENTE De kortetermijnrente bleef zowel in de Verenigde Staten als in de eurozone stabiel tijdens het grootste deel van De Amerikaanse Federal Reserve (Fed) verlaagde op 6 november haar basistarief met 50 basispunten tot het laagste peil sinds juli 1961, namelijk 1,25 %. Hiermee wou ze het hoofd bieden aan de groeiende economische en geopolitieke twijfels (Irak). Net zoals de Fed, verlaagde de ECB haar kortlopende basisrente in 2002 slechts één maal. Dat gebeurde op 5 december, toen de basisrente verlaagd werd van 3,25 % naar 2,75 %. In het voorjaar van 2002 stegen de Europese en Amerikaanse langetermijnrente omdat de Amerikaanse economie zich in het zog van de hogere particuliere bestedingen leek te herstellen. Maar vanaf mei begon het tij te keren en dook de langetermijnrente omlaag. De boekhoudkundige schandalen bij verschillende beursgenoteerde Amerikaanse 6

7 I N L E I D I N G GRAFIEK 1 Evolutie van de korte- en langetermijnrente J F M A M J J A S O N D J F M A Kortetermijnrente (3 maanden) Langetermijnrente (10 jaar) Bron: Datastream bedrijven braken uit, met een sterke daling van de aandelenkoersen als gevolg. Dit joeg de wantrouwige beleggers naar de relatief veilige overheidsobligaties. Met een uitgesproken lagere langetermijnrente in de Verenigde Staten en in Europa tot gevolg. In oktober veerden de langlopende rentevoeten op, maar vanaf november zette de daling zich opnieuw in, wegens twijfels omtrent de duurzaamheid van het conjuncturele herstel en de politieke spanningen rond Irak en Noord-Korea. De rentecurve was op het einde van 2002, zowel in de Verenigde Staten als in de eurozone, vlakker dan in het begin van het jaar, omdat de langetermijnrente meer gezakt was dan de kortetermijnrente. BELANG VAN DE LOKALE SECTOR VOOR DE BELGISCHE ECONOMIE De lokale sector oefent, via zijn uitgaven en ontvangsten, een belangrijke invloed uit op de economische activiteit. Aan de uitgavenzijde denken we aan rechtstreekse tewerkstelling, consumptie en investeringen; aan inkomstenzijde aan de belastingen. De globale overheid gaf in ,4 miljard EUR uit, wat neerkomt op 50,2 % van het bbp. Daarvan waren maar 15,9 miljard EUR rentelasten. De uitgaven zonder rentelasten, dus de primaire uitgaven, bedroegen bijgevolg 115,5 miljard EUR of 44,1 % van het bbp. De federale overheid neemt ongeveer 53 % van de totale primaire uitgaven (exclusief sociale zekerheid) voor haar rekening (tabel 1). Op de tweede plaats komen de Gemeenschappen en Gewesten met 32 %. De lokale overheid is goed voor zo n 15 % van de primaire uitgaven. TABEL 1 Primaire overheidsuitgaven 2002 in miljarden EUR Aandeel 1 (%) Federale overheid 59,6 53,4 Gemeenschappen en Gewesten 35,1 31,5 Lokale overheid 16,9 15,1 Sociale zekerheid 49,2-1 Exclusief sociale zekerheid Bron: Statistisch tijdschrift NBB 7

8 I N L E I D I N G TABEL 2 Samenstelling van het bbp 2002 (werkelijke prijzen) in miljoenen EUR Aandeel (%) Particuliere consumptie ,3 Woningbouw ,7 Bedrijfsinvesteringen ,3 Overheidsbestedingen ,7 Consumptie ,1 Investeringen ,6 Voorraadwijziging ,8 Totale binnenlandse bestedingen ,2 Uitvoer van goederen en diensten ,5 Invoer van goederen en diensten ,7 bbp ,0 Bron: Jaarverslag NBB 2002 Zoals tabel 2 aantoont, draagt de overheid via haar uitgaven voor consumptie en investeringen, voor bijna een kwart bij aan het Belgische bbp. De lokale overheden gaven 9,3 miljard EUR uit aan lonen en wedden in 2002, wat meer is dan de federale overheid, die voor deze post 7,1 miljard EUR uittrok. Dit beklemtoont de rol van de lokale overheid als werkgever. Op overheidsvlak spenderen de Gemeenschappen en Gewesten het meest aan lonen en wedden, namelijk 13,9 miljard EUR. Dit is een gevolg van hun belangrijke rol in de organisatie van het onderwijs. De lonen en wedden vormen voor de lokale overheid, met 52,4 % van het totaal, de belangrijkste uitgavenpost. De investeringen van de lokale overheid, 2,2 miljard EUR in 2002, komen overeen met 12,7 % van haar uitgaven. Daarmee bekleden ze nipt de tweede plaats voor de intermediaire consumptie, waaraan de lokale overheid 12,5 % van haar budget uitgeeft. In 2002 nam de lokale overheid 49,2 % van de globale bruto vaste kapitaalvorming door de totale overheid voor haar rekening. De federale overheid staat in voor 10,7 % en de Gemeenschappen en Gewesten voor 37,5 %. De sociale zekerheid ten slotte, is goed voor 2,6 % van de bruto vaste kapitaalvorming. Deze cijfers benadrukken nogmaals het belang van de lokale overheid voor de globale overheidsinvesteringen. De bruto vorming van vast kapitaal door de globale overheid bedroeg 3,9 miljard EUR in 2001 en 4,4 miljard EUR in De rentelasten, 820,1 miljoen EUR, vertegenwoordigen in 2002 amper 4,6 % van de lokale overheidsuitgaven. De subsidies aan bedrijven, hetzij 407,2 miljoen EUR in 2002, zijn goed voor 2,3 % van de uitgaven van de lokale overheid. Uiteraard moeten deze uitgaven gefinancierd worden. In 2002 bedroegen de directe belastingen 2,3 miljard EUR of 12,6 % van de totale ontvangsten van de lokale overheid. De indirecte belastingen brachten meer op, nl. 3,7 miljard EUR, of 20,8 % van de ontvangsten. De niet-fiscale en niet-parafiscale ontvangsten, 3,6 miljard EUR, stonden in voor 20,3 % van de ontvangsten. Daarmee blijven ze nog ver achter op de overdrachten afkomstig van de andere overheden, die met 8,3 miljard EUR 46,9 % van de ontvangsten van de lokale overheid dekten. Zoals tabel 3 aantoont, is de financieringsbehoefte van de overheid het voorbije decennium drastisch verminderd. Tussen 2000 en 2002 werd er zelfs een overschot geboekt. TABEL 3 Financieringsbehoefte (-) of vermogen van de overheid (in miljoenen EUR) Federale overheid Gemeenschappen Lokale overheid Sociale zekerheid Totaal en Gewesten Bron: Statistisch tijdschrift NBB 8

9 I N L E I D I N G Deze verbetering is het meest uitgesproken bij de federale overheid. Maar in 2002 hielp het overschot bij de lokale overheid (187 miljoen EUR) het globale overheidssaldo uit de rode cijfers te houden. Het globale financieringsoverschot bedroeg 30 miljoen EUR of 0,01 % van het bbp. Naast het verloop van de rente, oefent de cyclus van de gemeenteraadsverkiezingen een belangrijke invloed uit op de investeringsuitgaven van de lokale overheid en bijgevolg op haar financieringssaldo. De investeringen stijgen aanzienlijk in het jaar voor de verkiezingen en in het verkiezingsjaar zelf. Nadien nemen ze opnieuw af. Het financieringssaldo vertoont een gelijklopende evolutie: verslechtering in de aanloop naar de verkiezingen, gevolgd door een verbetering erna. Deze trend was duidelijk in de jaren (verkiezingen in 1994) en (verkiezingen in 2000). 9

10

11 De gewone verrichtingen 11

12

13 D E G E M E E N T E N De gemeenten Volgens de initiële begrotingen van 2002 treedt er een lichte verbetering op van de financiële situatie van de Belgische gemeenten. Het gecumuleerde tekort eigen dienstjaar krimpt van 312,7 miljoen EUR in 2001 tot 213,0 miljoen EUR in Het saldo algemeen totaal, dat rekening houdt met de ontvangsten en uitgaven van de vorige dienstjaren en de overboekingen, groeit met 2,7 % van 459,8 miljoen EUR in 2001 naar 472,1 miljoen EUR in Het zijn in de eerste plaats de saldi van de Vlaamse gemeenten die er in 2002 op vooruitgaan (van 181,5 miljoen EUR in 2001 tot 39,0 miljoen EUR in 2002). Het gecumuleerde tekort eigen dienstjaar van de Brusselse gemeenten verkleint weliswaar ook, maar minder uitgesproken (van 62,7 miljoen EUR in 2001 tot 55,9 miljoen EUR in 2002). In de Waalse gemeenten daarentegen nemen de tekorten eigen dienstjaar fors toe in 2002 (van 68,5 miljoen EUR in 2001 tot 118,1 miljoen EUR in 2002). In Vlaanderen groeien de ontvangsten sneller dan de uitgaven dankzij onder meer een verhoging van de belastinginkomsten en de groei van de ontvangsten uit fondsen en de schuldontvangsten. In hun initiële begrotingen voor 2002 hielden de Vlaamse gemeenten immers rekening met de uitzonderlijke Telenet-opbrengsten. Ten opzichte van de begrotingen 2001 van de Waalse gemeenten evolueren de ontvangsten in 2002 op een minder snel ritme dan de uitgaven. Zowel de belastingontvangsten als de ontvangsten uit fondsen nemen relatief sterk toe, terwijl de schuldontvangsten afnemen. De uitgaven voor overdrachten, exclusief de functie Justitie Politie, stijgen daarentegen met 10,0 % ten opzichte van In Brussel dankt men de lichte inkrimping van het tekort eigen dienstjaar vooral aan de zeer beheerste groei van de uitgaven. Voor 2003 verwachten we op basis van onze jaarlijkse enquête omtrent de begrotingen een verbetering van de financiële situatie in de drie gewesten. In Vlaanderen zal het gecumuleerde saldo eigen dienstjaar zelfs licht positief worden (8,5 miljoen EUR). Dit is in de eerste plaats toe te schrijven aan de hervorming van het Gemeentefonds en de oprichting van het Stedenfonds. De belastingontvangsten stijgen ook sneller dan de totale ontvangsten. In 2003 halveren de Waalse gemeenten het gecumuleerde tekort eigen dienstjaar van het voorgaande jaar tot 57,3 miljoen EUR. Hier nemen de toelagen van de hogere overheden sterk toe. Zoals in de Vlaamse gemeenten blijft de groei van de uitgavenzijde ook in de Waalse gemeenten beperkt ondanks de uitgesproken toename van de dotatie aan de politiezones. In Brussel treedt er eveneens een verbetering van de financiële toestand op. Het gecumuleerde saldo algemeen totaal bereikt net geen evenwicht voor de begrotingen 2003 ( 1,3 miljoen EUR). Deze verbetering is net zoals in 2002 in grote mate toe te schrijven aan de zeer beperkte groei van de uitgaven. Aan de ontvangstenzijde nemen vooral de belastingen en de toelagen toe. Bovendien stellen we vast dat in 2003 nog ongeveer 19 % van de Belgische gemeenten overgaat tot een verhoging van de belastingvoeten. In Vlaanderen verhogen relatief meer gemeenten de fiscale druk dan in Wallonië en Brussel. Hoewel er in de begrotingen van 2003 een verbetering van de financiële toestand waarneembaar is, blijven de gemeentefinanciën echter onder druk staan. In 2004 zullen de liberalisering van de energiemarkt en de federale belastinghervorming immers duidelijker voelbaar worden. 13

14 D E G E M E E N T E N TABEL 4 Documenten Gewesten Representativiteit Begrotingen 2002 Het Rijk (589 gemeenten) 587 begrotingen, d.i. 99,9 % van de bevolking Vlaanderen (308) 307 begrotingen, d.i. 99,9 % van de bevolking Wallonië (262) 261 begrotingen, d.i. 99,6 % van de bevolking Brussel (19) 19 begrotingen, d.i. 100 % van de bevolking Begrotingsrekeningen 2001 Het Rijk (589 gemeenten) 558 rekeningen, d.i. 96,2 % van de bevolking Vlaanderen (308) 292 rekeningen, d.i. 96,5 % van de bevolking Wallonië (262) 248 rekeningen, d.i. 95,2 % van de bevolking Brussel (19) 18 rekeningen, d.i. 97,7 % van de bevolking Balansen 2001 Het Rijk (589 gemeenten) 557 balansen, d.i. 95,7 % van de bevolking Vlaanderen (308) 292 balansen, d.i. 96 % van de bevolking Wallonië (262) 247 balansen, d.i. 94,4 % van de bevolking Brussel (19) 18 balansen, d.i. 97,7 % van de bevolking Enquête 2003 Het Rijk (589 gemeenten) 466 formulieren, d.i. 85,7 % van de bevolking Vlaanderen (308) 268 formulieren, d.i. 89,3 % van de bevolking Wallonië (262) 182 formulieren, d.i. 77,7 % van de bevolking Brussel (19) 16 formulieren, d.i. 91 % van de bevolking Van de lokale besturen beschikken de gemeenten over het grootste budget. Als bestuur dat het dichtst bij de burger staat, dienen zij immers een ruime waaier van bevoegdheden voor hun rekening te nemen. Welke uitgaven zij doen en hoe zij komen tot de financiering hiervan, wordt bestudeerd in dit hoofdstuk. De analyse is gebaseerd op de gegevens die Dexia Bank ieder jaar opnieuw, dankzij de bereidwillige medewerking van de gemeentebesturen, inzamelt en verwerkt. KADER VAN DE STUDIE Voor dit hoofdstuk baseren we ons op de financiële gegevens uit de begrotingsdocumenten en een jaarlijkse enquête die Dexia Bank bij de 589 Belgische gemeenten organiseert. Voor het begrotingsjaar 2002 hebben de gemeentebesturen ons 587 initiële begrotingen (99,7 % van de gemeenten) bezorgd. Om over een continuïteit ten aanzien van onze database te beschikken, hebben wij op de 2 ontbrekende gemeenten een extrapolatie toegepast. Voor het jaar 2001 beschikken we over 558 begrotingsrekeningen (94,7 % van de gemeenten) en over 557 balansen (94,6 % van de gemeenten). Om onze prognoses te kunnen doen voor het begrotingsjaar 2003, ten slotte, maken we gebruik van de 466 teruggestuurde enquêteformulieren (79,1 % van de gemeenten). In deze steekproeven zitten telkens de gegevens die betrekking hebben op de 5 grote steden (Antwerpen, Gent, Brussel, Luik en Charleroi). De kenmerken m.b.t. deze 4 steekproeven zijn opgenomen in tabel 4. DE UITGAVEN Voor 2002 bedroeg het totaal van de begrote gewone uitgaven van de Belgische gemeenten miljoen EUR of 1 186,6 EUR per inwoner. Deze uitgaven namen nominaal met 4,5 % toe. De reële groei, i.e. zonder inflatie, bedraagt 2,8 %. Deze groei is iets minder uitgesproken dan de reële groei van de uitgaven die in de startbegrotingen van 2001 gerealiseerd werd, nl. een stijging van 3,1 % t.o.v De Vlaamse gemeenten, waar 57,9 % van de Belgische bevolking gevestigd is, nemen 54,3 % van de totale gewone uitgaven voor hun rekening. De Vlaamse gemeenten voorzagen 1 111,3 EUR per inwoner aan gewone uitgaven in hun startbegrotingen voor In Wallonië, dat 32,6 % van de bevolking en 32,4 % van de totale gemeentelijke uitgaven vertegenwoordigt, ligt het uitgavenniveau per inwoner op 1 181,0 EUR. Het uitgavenniveau in Brussel ligt daarentegen een stuk hoger dan in Vlaanderen en Wallonië. De Brusselse gemeenten voorzagen voor ,4 EUR per inwoner aan gewone uitgaven. Dit verschil is te verklaren door de sterke verstedelijkingsgraad in Brussel. Over het algemeen worden de gemeenten geconfronteerd met een hoger uitgavenniveau naarmate de bevolkingsdichtheid 14

15 D E G E M E E N T E N stijgt. Grote gemeenten of steden oefenen immers een grotere aantrekkingskracht uit op de inwoners van de omliggende regio. Zij huisvesten relatief gezien ook meer kansarmen. Dit brengt zwaardere financiële lasten met zich mee. In de statistische bijlage (tabel III) wordt dit cijfermatig geïllustreerd. In nominale termen nemen de gemeentelijke uitgaven het sterkst toe in het Waalse Gewest (+5,4 %). De Vlaamse startbegrotingen lieten een beperktere groei van 4,6 % optekenen. In Brussel kenden de gewone uitgaven slechts een nominale groei van 1,9 %. Het jaar ervoor namen deze nog toe met 7,4 %. Om de evolutie van de totale uitgaven te verklaren, loont het uiteraard de moeite om de evolutie van de verschillende componenten na te gaan. In de gemeenteboekhouding zijn de uitgaven gestructureerd volgens twee indelingen die elk beantwoorden aan een specifiek doel, namelijk de economische indeling en de functionele indeling. Het is vanuit deze twee invalshoeken dat wij de uitgaven die in de begrotingen 2002 van de gemeenten zijn ingeschreven, verder zullen analyseren. ECONOMISCHE INDELING VAN DE GEWONE UITGAVEN: BEGROTINGEN 2002 De economische indeling werpt een eerste licht op de financiële stromen en legt de nadruk op de middelen die de gemeenten gebruiken om hun opdrachten te vervullen. Deze indeling van de uitgaven is toegespitst op vier groepen: de personeelsuitgaven, de werkingsuitgaven, de uitgaven voor overdrachten en de schulduitgaven. Grafiek 2 beschrijft hoe de gewone uitgaven over deze vier groepen worden verdeeld. Om de evolutie van de verschillende economische groepen beter te kunnen bestuderen, is het aangewezen om de uitgaven voor de functie Justitie Politie te isoleren van alle overige uitgaven (zie tabel 5). De inwerkingtreding van de politiezones in 2002 geeft immers aanleiding tot belangrijke verschuivingen in de begrotingen van de gemeenten 1. De uitgaven en ontvangsten verschijnen voortaan in een aparte politiebegroting. Dit betekent echter niet dat de gemeenten geen uitgaven meer doen voor politie, aangezien zij wettelijk verplicht zijn om financieel bij te dragen tot de politiebegroting. In 2002 maakt deze dotatie of toelage 9,5 % van de totale uitgaven (37,0 % van de overdrachten) uit. Ze weegt iets zwaarder door in de startbegrotingen van 2002 dan de toelage aan de OCMW s (9,0 % van de totale uitgaven). Voor meer informatie betreffende de politiezones verwijzen we de lezer naar de speciale studie over de financiën van de politiezones in de bijlagen. In 2002 schreven alle Belgische gemeenten voor een totaal bedrag van miljoen EUR aan personeelsuitgaven in hun startbegrotingen in. Dit komt neer op een nominale daling van 8,7 % ten opzichte van 2001 (reëel: 10,2 %). Hierdoor daalt het gewicht van de personeelsuitgaven binnen de totale uitgaven van 50,8 % naar 44,3 %. Ondanks deze evolutie blijven de personeelsuitgaven veruit de grootste economische groep. De oprichting van de politiezones in In 2001 had dit gevolgen voor een aantal gemeenten die deel uitmaakten van de piloot-politiezones. Deze gevolgen waren echter louter begrotingstechnisch en dus niet financieel, aangezien de politiezones pas vanaf 1 januari 2002 van start gingen. GRAFIEK 2 Economische indeling van de uitgaven Begrotingen ,0 % miljoen EUR 25,7 % 44,3 % Personeel Werkingskosten Overdrachten Schuld 15,0 % 1 Extrapolatie op basis van 587 gemeentebegrotingen 15

16 D E G E M E E N T E N TABEL 5 Economische indeling van de gewone uitgaven van de gemeenten Begrotingen Begrotingen Verschil in duizenden EUR in % in duizenden EUR in % in duizenden EUR in % Gewone uitgaven Personeel , , ,7 Werkingskosten , , ,8 Overdrachten , , ,2 Schuld , , ,3 Totale uitgaven , , ,5 Gewone uitgaven zonder de uitgaven voor Justitie Politie Personeel , , ,3 Werkingskosten , , ,8 Overdrachten , , ,0 Schuld , , ,7 Totale uitgaven , , ,4 1 Extrapolatie op basis van 584 gemeentebegrotingen 2 Extrapolatie op basis van 587 gemeentebegrotingen ligt aan de basis van deze sterke daling van de personeelsuitgaven. Vanaf 2002 worden de personeelsuitgaven voor politie niet meer in de gemeente- maar in de politiebegroting ingeschreven. Hierdoor krimpt ook het gewicht van de functie Justitie Politie in de totale personeelsuitgaven van 18,4 % tot 5,8 % (zie grafiek 3). De personeelsuitgaven zonder deze voor Justitie Politie stijgen daarentegen met 5,3 % in Van deze personeelsuitgaven gaat het grootste deel naar het onderwijzend personeel (30,9 % van personeelsuitgaven). Deze uitgaven worden grotendeels gedekt door subsidies die de gemeenten ontvangen van de Gemeenschappen. De uitgaven voor het gemeentepersoneel exclusief politie- en onderwijzend personeel, stegen tussen 2001 en 2002 met 6,6 %. De Vlaamse gemeenten begrootten de meest uitgesproken nominale stijging (+7,5 %), t.o.v. 5,8 % voor de Waalse en 4,9 % voor de Brusselse gemeenten. We merken op dat sinds 1 januari 2002 de sectorale akkoorden voor provinciale en plaatselijke overheidsdiensten op regionaal niveau afgesloten worden tussen de vakorganisaties, de vertegenwoordigers van de lokale werkgevers en de betrokken regionale regering. Grafiek 3 toont dat na onderwijs de functie Algemeen bestuur, Verkeer en Cultuur Erediensten de grootste personeelsuitgaven vergen. Zij nemen respectievelijk 28,2 %, 11,2 % en 11,1 % van de in 2002 totaal voorziene personeelsuitgaven in beslag. Met 3 143,0 miljoen EUR blijven de overdrachten aan derden in 2002 de tweede belangrijkste economische uitgavencategorie. In deze categorie zitten o.a. de dotaties aan het OCMW, de ziekenhuizen, vzw s en sinds kort ook de dotatie GRAFIEK 3 Functionele indeling van de personeelsuitgaven Begrotingen ,1 % 5,2 % 4,9 % 1,8 % 28,2 % miljoen EUR Algemeen bestuur Cultuur Erediensten Veiligheid Sociale hulp Gezondheidszorg Verkeer Openbare reinheid Stedenbouw 5,8 % Economie Niet-toewijsbare uitgaven 30,9 % 0,9 % 11,2 % Onderwijs 1 Extrapolatie op basis van 587 gemeentebegrotingen 16

17 D E G E M E E N T E N aan de politiezone. Ten opzichte van 2001 wint deze categorie aan gewicht binnen de totale uitgaven. Ze kent een nominale stijging van maar liefst 50,2 %. Uiteraard wordt deze spectaculaire groeivoet verklaard door de politiehervorming. Sinds de oprichting van de politiezones in 2002, zijn de gemeenten wettelijk verplicht om financieel bij te dragen tot hun begroting en eventueel het tekort van de politiezone bij te passen. In de plaats van de personeelsuitgaven, werkingskosten, overdrachten en schulduitgaven voor de functie politie zullen de gemeenten vanaf 2002 enkel een overdracht boeken onder deze functie, nl. de dotatie aan de politiezone. Deze dotatie bedraagt 1 164,1 miljoen EUR voor het geheel van de Belgische gemeenten. Tabel 5 toont echter dat de overdrachten zonder de uitgaven voor Justitie Politie ook relatief sterk toenamen in de gemeentelijke startbegrotingen voor het jaar Voor alle Belgische gemeenten geaggregeerd is er een nominale stijging van 6,0 %. De verschillen tussen de gewesten zijn echter aanzienlijk. In Vlaanderen en Wallonië stijgen de uitgaven voor de overdrachten zonder de uitgaven voor Justitie Politie nl. respectievelijk met 6,9 % en 10,0 %, terwijl er voor het geheel van de Brusselse gemeenten een daling van 6,1 % plaatsvindt. De evolutie van de tweede grootste gemeentelijke dotatie, de dotatie aan het OCMW, kan de regionale groeiverschillen slechts gedeeltelijk verklaren. In 2002 voorzagen de Belgische gemeenten gezamenlijk 1096,8 miljoen EUR voor hun bijdrage in het tekort van hun OCMW (+6,9 % t.o.v. 2001). De Vlaamse gemeenten voorzien een stijging met 9,8 % van de dotatie aan de OCMW s. In Wallonië (+4,4 %) en nog meer in Brussel (+1,7 %) is deze toename minder uitgesproken. het OCMW, is deze situatie voor 73,5 % van de Belgische gemeenten omgekeerd. In respectievelijk 69,8 % van de Vlaamse, 80,2 % van de Waalse en 42,1 % van de Brusselse gemeenten, overtreft de bijdrage van de gemeente in het tekort van het OCMW de dotatie aan de politiezone. Tabel 6 toont dat het gewicht van de dotatie aan het OCMW binnen de totale uitgaven voor overdrachten sterk kan verschillen van gemeente tot gemeente. Zelfs na de politiehervorming gaat voor 9,5 % van de Belgische gemeenten meer dan de helft van hun overdrachten naar het OCMW. Naast de dotaties aan het OCMW en de politiezone doen de gemeenten nog talrijke minder omvangrijke overdrachten naar diverse vzw s, ziekenhuizen, kerkfabrieken, gezinnen, ondernemingen Deze andere overdrachten maken in de startbegrotingen ,1 % van de totale uitgaven voor overdrachten uit. Voor de Vlaamse en de Waalse gemeenten zijn deze andere overdrachten ongeveer even belangrijk in volume (respectievelijk 28,2 % en 32,9 % van de uitgaven voor overdrachten). In de Brusselse gemeenten nemen de dotatie voor het OCMW en de politiezone 82,1 % van de uitgaven voor overdrachten in beslag zodanig dat er voor de andere overdrachten slechts 17,9 % overblijft. De groeivoeten van deze andere overdrachten verschillen sterk van gewest tot gewest 2. Zij nemen respectievelijk met 3,5 % en 16,5 % toe in de Vlaamse en Waalse gemeenten. In de Brusselse gemeenten nemen deze andere overdrachten af met 18,0 % ten opzichte van In de begrotingen voor 2002 bedragen de schulduitgaven 1 832,7 miljoen EUR. Dit betekent dat de begrote leningslasten, dus zowel de rentelasten als de kapitaalaflossingen, Hoewel de dotatie voor de politiezone, geaggregeerd voor alle Belgische gemeenten, iets groter is dan de dotatie voor 2 Voor deze vergelijking werden de bijdrage aan de OCMW s en de overdrachten voor functie Justitie Politie afgetrokken van de totale uitgaven voor overdrachten. TABEL 6 Indeling van de gemeenten volgens het aandeel van de OCMW-toelagen in de uitgaven voor overdrachten Begrotingen Aantal gemeenten Deel van de dotaties voor OCMW's Vlaanderen Wallonië Brussel Het Rijk in de uitgaven voor overdrachten minder dan 20 % van 20 tot minder dan 30 % van 30 tot minder dan 40 % van 40 tot minder dan 50 % meer dan 50 % Totaal Extrapolatie op basis van 587 gemeentebegrotingen 17

18 D E G E M E E N T E N TABEL 7 Functionele indeling van de uitgaven volgens activiteit Rekeningen 2001 Begrotingen Begrotingen Aantal gemeenten in duizenden EUR in % in duizenden EUR in % in duizenden EUR in % Algemeen bestuur , , ,2 Veiligheid , , ,5 Verkeer , , ,8 Economie , , ,6 Onderwijs , , ,1 Cultuur Erediensten , , ,2 Sociale hulp Gezondheidszorg , , ,7 Openbare reinheid Stedenbouw , , ,0 Niet-toewijsbare uitgaven , , ,9 Totale uitgaven , , ,0 1 Extrapolatie op basis van 584 gemeentebegrotingen 2 Extrapolatie op basis van 587 gemeentebegrotingen slechts een nominale stijging van 0,3 % kenden ten opzichte van het begrotingsjaar Dit komt neer op een reële verlaging van de schuldenlast voor het geheel van de Belgische gemeenten met 1,3 %. Het zijn vooral de Vlaamse gemeenten die minder schulduitgaven begroot hebben in In Vlaanderen daalt deze uitgavencategorie nominaal met 1,6 %. Voor het geheel van de Waalse begrotingen nemen de schulduitgaven nominaal toe met 2,3 %. Voor Brussel bedraagt deze stijging echter 8,7 %. In 2001 steeg deze categorie nog met 14,1 %. Let wel, hier worden steeds de door de gemeenteraad gestemde startbegrotingen met elkaar vergeleken 3. De werkingsuitgaven bedragen in ,4 miljoen EUR, d.i. een nominale daling van 0,8 %. Deze afname is echter volledig toe te schrijven aan de oprichting van de politiezones. Vanaf 2002 verschijnen de werkingskosten voor de functie Politie in de politiebegroting en niet meer in de gemeentebegroting zij het onrechtstreeks als uitgaven voor overdrachten. Indien we de werkingskosten van functie Justitie Politie buiten beschouwing laten (zie tabel 5), dan komen we op een stijging van 3,8 %. De regionale ver- schillen in groeiritmes voor deze uitgavenpost zijn eerder beperkt. In Vlaanderen nemen de werkingskosten met 3,5 % toe, terwijl ze in Wallonië en Brussel met respectievelijk 4,4 % en 4,1 % aangroeien. FUNCTIONELE INDELING VAN DE GEWONE UITGAVEN: BEGROTINGEN 2002 Naast de economische indeling worden de uitgaven in de begrotingen gegroepeerd per functie. Deze functies komen overeen met de beleidsdomeinen waarin een gemeentebestuur actief kan zijn. In de gemeentebegrotingen komen 28 verschillende functies voor. Om de analyse te vereenvoudigen hergroepeerden we deze functies in 9 groepen. Uit tabel 7 blijkt hoe de gemeentelijke uitgaven die in de begrotingen van 2002 zijn ingeschreven, worden uitgesplitst tussen deze diverse groepen van functies. 3 Deze door Dexia Bank ontvangen begrotingen werden niet noodzakelijk door de voogdijoverheden goedgekeurd. TABEL 8 Uitgaven van de gemeenten voor onderwijs Begrotingen Gewone uitgaven Nettolasten 2 Loontoelagen voor het onderwijzend personeel in duizenden EUR in % in duizenden EUR in % in duizenden EUR in % Kleuter- en lager onderwijs , , ,8 Secundair, kunst- en technisch onderwijs , , ,4 Hoger onderwijs , , ,2 Onderwijs gehandicapten , , ,6 Totaal , , ,0 1 Extrapolatie op basis van 587 gemeentebegrotingen 2 Uitgaven ten laste van de gemeenten na aftrek van de ontvangsten voor dezelfde functie 18

19 D E G E M E E N T E N GRAFIEK 4 Evolutie van de nettolasten per inwoner per activiteit Begroting en (in EUR/inw.) ,7 175,2 133,6 144,3 130,4 142, ,4 89,0 40,1 40,4 84,1 79,5 75,7 75, Algemeen bestuur 2001 Veiligheid Verkeer Economie Onderwijs Cultuur Erediensten ,0 71,4 Sociale hulp Gezondheidszorg Openbare reinheid Stedenbouw 1 Extrapolatie op basis van 584 gemeentebegrotingen 2 Extrapolatie op basis van 587 gemeentebegrotingen De twee grootste uitgavenposten zijn deze voor algemeen bestuur en onderwijs. Deze groepen nemen respectievelijk 17,2 % en 16,1 % van de totale uitgaven voor hun rekening. De uitgaven voor algemeen bestuur stijgen met 6,2 %, terwijl deze voor onderwijs slechts met 2,6 % toenemen. Tabel 8 toont aan dat 66,1 % van de onderwijsuitgaven naar het kleuter- en lager onderwijs gaat en dat de gemeenten van de Gemeenschappen niet te verwaarlozen loontoelagen voor het onderwijzend personeel ontvangen. Deze toelagen zorgen ervoor dat de nettolasten, d.w.z. nadat de ontvangsten van de vastgelegde uitgaven zijn afgetrokken, voor het onderwijs eerder beperkt zijn in vergelijking met de andere functies (zie grafiek 4). Na de uitgaven voor algemeen bestuur en onderwijs, komen de uitgaven voor de groepen sociale hulp gezondheidszorg, veiligheid en cultuur erediensten met respectievelijk 13,7 %, 13,5 % en 10,2 % van de totale uitgaven als grootste uitgavenposten. Met respectievelijk 7,6 %, 5,0 % en 5,9 %, groeiden deze uitgavenposten sneller dan de totale uitgaven (+4,5 %) t.o.v Indien we kijken naar de nettolasten voor de verschillende activiteitengroepen, merken we op dat de activiteiten Sociale hulp Gezondheidszorg, Veiligheid en Algemeen bestuur de meest uitgesproken stijging kennen met respectievelijk 9,1 %, 8,0 % en 6,4 %. Voor een uitgebreide bespreking van de functie Justitie Politie, die samen met Brandweer de groep Veiligheid vormt, verwijzen we de lezer naar de speciale studie in de bijlagen. Voor Cultuur Erediensten dalen de nettolasten per inwoner met 5,4 %. De activiteit Economie is de enige activiteit met negatieve nettolasten. Dit betekent dat de ontvangsten groter zijn dan de uitgaven. Ten opzichte van 2001 verkleinden de nettoopbrengsten lichtjes met 0,8 %. In de komende jaren zullen de netto-opbrengsten van deze activiteit onder invloed van de liberalisering van de energiemarkt sterk afnemen aangezien de dividenden uit de energie-intercommunales in deze activiteit thuishoren. Voor al de overige activiteiten blijven de nettolasten eerder stabiel. Indien we de functionele verdeling van de uitgaven per Gewest bekijken, komen er toch enkele opvallende verschillen naar voor (zie tabel II van de statistische bijlage). Een eerste opmerkelijke vaststelling is dat het gewicht van de functie Algemene schuld in de Vlaamse gemeenten (14,4 % van de totale uitgaven) een stuk zwaarder doorweegt dan in de Waalse (3,9 %) en de Brusselse gemeenten (0,1 %). Dit betekent echter niet dat de schuldenlast in Vlaanderen zoveel groter is. De verklaring voor dit grote verschil is het feit dat de Vlaamse gemeenten vanaf 2001 door hun voogdijoverheid aangemoedigd werden om de financieringsleningen van investeringen te centraliseren op deze functie en bijgevolg hetzelfde te doen voor de leningslasten. In de twee andere gewesten daarentegen worden deze lasten geboekt onder de functie waarop de investering in de buitengewone dienst betrekking heeft. Een tweede opvallend verschil betreft de onderwijsuitgaven. In de Vlaamse startbegrotingen 2002 nemen de onderwijsuitgaven slechts 11,8 % van de totale uitgaven voor hun rekening, terwijl de Waalse en de Brusselse gemeenten 19

20 D E G E M E E N T E N respectievelijk 20,0 % en 24,0 % aan onderwijs spenderen. Zoals reeds gezegd, ontvangen de gemeenten voor deze uitgaven belangrijke loontoelagen van de Gemeenschappen. loop van een dienstjaar kunnen worden gedaan. Bovendien geeft een lichte overschatting van de uitgaven blijk van een voorzichtig financieel beleid. We merken ook op dat de uitgaven voor Justitie Politie in de Brusselse gemeenten een belangrijker gewicht hebben, nl. 15,7 % van de totale uitgaven. In Vlaanderen en Wallonië gaan respectievelijk 9,7 % en 8,8 % van de totale gewone uitgaven naar deze functie. Dit verschil wordt grotendeels verklaard door de specifieke karakteristieken van Brussel, dat een sterk verstedelijkte agglomeratie is met een groter aantal internationale instellingen. VERGELIJKING BEGROTINGEN BEGROTINGSREKENINGEN 2001 VOORUITZICHTEN VOOR HET BEGROTINGSJAAR 2003 Op basis van onze jaarlijkse enquête bij de Belgische gemeenten kunnen we ons een beeld vormen van de algemene tendensen die de gewone uitgaven in de begrotingen van 2003 zullen kenmerken. Voor alle duidelijkheid merken we op dat deze verzamelde gegevens uit de initiële begrotingen komen die goedgekeurd werden door de gemeenteraden, maar die nog niet noodzakelijk het groen licht kregen van de voogdijoverheden. De begrotingen en de begrotingsrekeningen vormen twee verplichte documenten van de begrotingsboekhouding van de gemeenten. Ze hebben echter elk een andere invalshoek. De begroting is een akte die uitgaat van de gemeenteraad en waarin de geplande en toegelaten ontvangsten en uitgaven voor een bepaald begrotingsjaar opgenomen zijn, terwijl de rekening de werkelijke ontvangsten en uitgaven bevat. Op het moment van de redactie van deze studie hadden reeds 558 gemeenten ons hun begrotingsrekening voor 2001 opgestuurd. Deze 558 gemeenten gaven in ,0 miljoen EUR uit, terwijl diezelfde 558 gemeenten ,4 miljoen EUR aan uitgaven in hun startbegrotingen voor 2001 voorzagen. Dit betekent dat deze gemeenten 98,1 % van de voorziene uitgaven effectief realiseerden. Traditioneel worden op de begroting de uitgaven overschat omdat ze in feite de financiële weergave is van een politiek programma waarvan de goedgekeurde begrotingskredieten slechts maximumbedragen zijn voor de uitgaven die in de Volgens onze ramingen op basis van de gegevens uit de teruggestuurde enquêteformulieren, schreven de Belgische gemeenten voor ,4 miljoen EUR aan gewone uitgaven in hun initiële begrotingen voor 2003 in. Dit komt neer op een nominale stijging van 2,9 %. Zoals tabel 9 toont, kennen de uitgaven niet hetzelfde groeiritme in de drie gewesten. In de Vlaamse gemeenten nemen de uitgaven het snelst toe, nl. met 3,2 % ten opzichte van de initiële begrotingen van Dit is 214,9 miljoen EUR meer dan in In de Waalse en Brusselse gemeenten bedragen deze groeivoeten respectievelijk 3,0 % en 1,3 %. Het verschil met de totale gewone uitgaven in de initiële begrotingen van 2002 bedraagt respectievelijk 118,4 en 21,1 miljoen EUR. In het Vlaamse Gewest kennen van de economische groepen de werkingsuitgaven (+4,9 %) en de uitgaven voor overdrachten (+3,9 %) de grootste groeivoeten. In absolute cijfers nemen deze uitgaven met respectievelijk 55,8 en 66,6 miljoen EUR toe. De stijging van de uitgaven voor overdrachten is vol- TABEL 9 Economische indeling van de gemeentelijke uitgaven en verdere opsplitsing van de overdrachten Begrotingen Vlaanderen Wallonië Brussel Het Rijk in miljoenen jaarlijkse in miljoenen jaarlijkse in miljoenen jaarlijkse in miljoenen jaarlijkse EUR groeivoet EUR groeivoet EUR groeivoet EUR groeivoet Personeel 2 768,4 3, ,3 2,8 865,1 2, ,8 2,9 Werkingskosten 1 198,4 4,9 536,6 2,1 165,7 0, ,7 3,7 Overdrachten 1 768,5 3,9 997,7 3,8 482,0 0, ,3 3,4 Toelage voor het OCMW 615,3 0,5 331,5 2,4 170,0 5, ,7 1,8 Toelage voor politiezones 667,2 9,4 343,6 7,0 227,1-2, ,9 6,3 Schuld 1 116,8 1,0 602,2 3,0 137,6-3, ,6 1,3 Totale uitgaven 6 852,2 3, ,8 3, ,5 1, ,4 2,9 1 Extrapolatie op basis van 466 antwoorden op onze jaarlijkse enquête 20

21 D E G E M E E N T E N gens de initiële begrotingen van 2002 en 2003 voornamelijk toe te schrijven aan de forse toename van de dotatie aan de politiezone. Om het tekort van de politiezones te dekken trekken de Vlaamse gemeenten in 2003 immers 57,5 miljoen EUR meer uit, d.i. een stijging van 9,4 %. Ten opzichte van 2002 nemen de personeelsuitgaven toe met 3 % of met 81,6 miljoen EUR. De economische uitgavencategorie die het meest in bedwang gehouden wordt in de Vlaamse startbegrotingen 2003 is de categorie van de schulduitgaven. Deze nemen slechts met 1 % of 10,9 miljoen EUR toe. We merken bovendien op dat de dotatie aan het OCMW een relatief status-quo behoudt ten opzichte van De evolutie van de Waalse gemeentefinanciën in 2003 vertoont gelijkenissen met de Vlaamse. Toch komen er ook duidelijke verschillen naar voor. Het stijgingspercentage van de personeelsuitgaven (+2,8 % of +53,3 miljoen EUR t.o.v. 2002) is vergelijkbaar met dit in de Vlaamse gemeenten. Hetzelfde geldt voor de groei van de uitgaven voor overdrachten (+3,8 % of +37 miljoen EUR t.o.v. 2002). Deze groei is echter in iets mindere mate toe te schijven aan de toename van de financiële tussenkomst van de gemeenten in de tekorten van de politiezones. Deze tussenkomst stijgt nominaal met 7,0 % of 22 miljoen EUR meer dan in 2002, terwijl de bijdrage in de OCMW-tekorten eveneens zij het in mindere mate toenemen met 2,4 % (of met 7,8 miljoen EUR). De groei van de werkingsuitgaven in Wallonië is minder uitgesproken dan in Vlaanderen. Voor deze uitgavencategorie voorzien de Waalse gemeenten een stijging van slechts 2,1 %. Dit is in tegenstelling tot de Vlaamse gemeenten de minst snel groeiende uitgavenpost. De Waalse schulduitgaven daarentegen zullen volgens de initiële begrotingen 2003 daarentegen forser toenemen dan in Vlaanderen. Deze post weegt 17,3 miljoen EUR of 3 % meer door in vergelijking met de startbegrotingen van Zoals reeds gezegd, beperken de Brusselse gemeenten de toename van hun gewone uitgaven in hun startbegrotingen 2003 tot slechts 1,3 % of 21,1 miljoen EUR. Hoewel de groei van de personeelsuitgaven (+2,7 %) nog enigszins vergelijkbaar is met deze in Vlaanderen en Wallonië, blijven de werkingsuitgaven en de uitgaven voor overdrachten statusquo en verminderen de schulduitgaven zelfs. Deze laatste krimpen in met 3 % of 4,3 miljoen EUR. In tegenstelling tot de Vlaamse en Waalse gemeenten neemt voor de Brusselse gemeenten de dotatie aan de politiezone af ( 2,6 % of 6 miljoen EUR t.o.v. 2002). Deze bijzondere evolutie kan verklaard worden door de bijkomende toelagen van de federale overheid voor de politiezone Brussel Hoofdstad Elsene de grootste van het Gewest. Hierdoor nemen de tussenkomsten van de gemeenten in het tekort automatisch af. Als politiezone van de hoofdstad van België en haar bijzondere rol in Europa wordt deze immers met specifieke problemen geconfronteerd 4. De dotaties van de Brusselse gemeenten aan de OCMW s nemen echter wel toe. Zij groeien met 5,6 % (of 9 miljoen EUR) ten opzichte van de startbegrotingen van Dankzij de afname van de tussenkomst in de politiezones en andere financiële tussenkomsten zoals aan vzw s, blijven de uitgaven voor overdrachten in de startbegrotingen voor 2003 op status-quo. DE ONTVANGSTEN Om hun uitgaven te kunnen financieren dienen de gemeenten ieder begrotingsjaar over voldoende middelen of ontvangsten te beschikken. In dit deel wordt bestudeerd vanwaar de gemeenten tegenwoordig hun middelen halen en hoe deze middelen geëvolueerd zijn. In de initiële begrotingen voor 2002 raamden de Belgische gemeenten hun ontvangsten op ,1 miljoen EUR. Dit houdt in dat de gemeenten in 2002 over 5,5 % meer middelen beschikten dan in Rekening houdend met de inflatie, komt dit neer op een reële stijging van 3,8 %. In 2002 nemen de ontvangsten sterker toe dan de gemiddelde jaarlijkse nominale stijging tussen 1992 en 2002 van 4,2 %. De evolutie van de ontvangsten verschilt echter sterk van gewest tot gewest. In Vlaanderen zien de gemeenten hun gezamenlijke middelen met 7,0 % aangroeien ten opzichte van de initiële begrotingen Voor de Waalse gemeenten bedraagt deze groei 4,1 %, terwijl de ontvangsten van de gemeenten in Brussel de meest gematigde stijging kennen, nl. +2,4 %. In dit deel zullen we op zoek gaan naar de elementen die deze intergewestelijke verschillen kunnen verklaren. In 2002 ontvingen de Belgische gemeenten gemiddeld 1 165,9 EUR per inwoner. Ook hier zijn er uitgesproken regionale verschillen waar te nemen. De Vlaamse gemeen- 4 Voor meer informatie verwijzen we de lezer naar de speciale studie over de politiezones in de bijlagen. 21

22 D E G E M E E N T E N ten vergaren 1 104,7 EUR per inwoner aan middelen. In Wallonië ligt dit cijfer op 1145 EUR per inwoner. De Brusselse gemeenten ten slotte, steken er bovenuit met 1 608,3 EUR per inwoner aan ontvangsten. Deze niveauverschillen hangen uiteraard samen met de verschillende uitgavenniveaus in de drie Gewesten (cf. supra). Zoals we ook voor de uitgaven gedaan hebben, zullen we eveneens voor de ontvangsten de analyse doen door middel van de economische en de functionele indeling. ECONOMISCHE INDELING: BEGROTINGEN 2002 De economische indeling van de gewone ontvangsten bevat drie grote groepen: de ontvangsten uit prestaties, de ontvangsten uit overdrachten en de schuldontvangsten. De ontvangsten uit overdrachten groeperen alle ontvangsten uit belastingen, diverse fondsen en toelagen. Grafiek 5 toont hoe de gewone ontvangsten in de startbegrotingen voor 2002 over deze categorieën verdeeld worden. De ontvangsten uit prestaties omvatten de weerkerende ontvangsten uit gemeentegoederen (bijvoorbeeld huurgelden, houtkap enz.) en uit diensten die door de gemeenten worden geleverd (bijvoorbeeld opzoekingen in de bevolkingsregisters, aansluitingen op het rioolnet enz.). In de startbegrotingen voor 2002 schatten de Belgische gemeenten de ontvangsten uit prestaties op 536,8 miljoen EUR, of 4,5 % van de totale ontvangsten. Ten opzichte van 2001 betekent dit een nominale stijging van 9,6 %. Voor deze relatief sterke stijging is er geen eenduidige verklaring te geven. Dit is een ontvangstencategorie die zeer diverse en relatief kleinere inkomsten groepeert die een onregelmatig en weinig voorspelbaar verloop kennen. De gemeenten voorzagen in ,5 miljoen EUR aan schuldontvangsten in hun initiële begroting. In deze rubriek worden de opbrengsten van het financieel vermogen, zoals de dividenden voor hun aandelen in diverse intercommunales, en de eventuele intresten en aflossingen van leningen aan derden ondergebracht. Het gewicht van deze rubriek in de totale gewone ontvangsten bedraagt 9,6 % voor de Belgische gemeenten, maar verschilt aanzienlijk van gewest tot gewest. Voor de gemeenten van het Vlaamse Gewest komen 12,3 % van de gewone ontvangsten uit de schuldontvangsten, terwijl dit percentage voor de Waalse en de Brusselse gemeenten respectievelijk 6,2 % en 7,0 % bedraagt. Het verschillende gewicht van de schuldontvangsten is voornamelijk toe te schrijven aan de dividenden uit de energie-intercommunales die omvangrijker zijn in Vlaanderen (zie kaderartikel). Ten opzichte van 2001 begrootten de gemeenten in ,3 % meer schuldontvangsten. Opnieuw zijn de verschillen tussen de gewesten aanzienlijk. In Wallonië krimpen de schuldontvangsten met 3,2 % in, terwijl ze in de Brusselse gemeenten lichtjes aangroeien met 2,6 %. In Vlaanderen kent deze ontvangstencategorie echter de opvallendste evolutie. De schuldontvangsten nemen er met maar liefst 14,6 % toe. Deze opvallende toename is voornamelijk toe te schrijven aan de uitzonderlijk grote dividenden uit de Vlaamse intercommunales die actief zijn in de kabeldistributie. In 2001 realiseerde deze immers een uitzonderlijke winst dankzij de verkoop van hun aandelen in Telenet Holding NV aan Callahan NV. Hierdoor waren zij in staat om een groter dividend uit te keren aan hun aandeelhouders, in casu de Vlaamse gemeenten. GRAFIEK 5 Economische indeling van de ontvangsten en gedetailleerd overzicht van de overdrachten Begrotingen ,6 % 4,5 % miljoen EUR 20,8 % 44,9 % Prestatie Toelagen Belastingen Schuld Fondsen 20,2 % 1 Extrapolatie op basis van 587 gemeentebegrotingen 22