UMC Utrecht juli 2008 nr. 3

Transcriptie

1 UMC Utrecht juli 2008 nr. 3 HUBRECHT MAAKT KNOCK-OUTS VOOR KANKERONDERZOEK, HOE JORDY EEN STAMCELTRANSPLANTATIE ONDERGAAT, GEZOND ZWANGER: DE LIFESTYLE-FACTOR, DOVEN HOREN SPRAAK MET IMPLANTAAT, UROTHERAPIE KRIJGT KINDEREN DROOG, STUDENTEN LEREN MULTIDISCIPLINAIR SAMENWERKEN, BIOMARKERS VOORSPELLEN HART- EN VAATZIEKTEN

2 OOR Utrecht Ook deze Uniek staat weer vol achtergronden bij het nieuws. Media als kranten, televisie en internet zijn goed in het berichten over de actualiteit, maar ze hebben het moeilijker als de diepte moet worden gezocht. Kijkcijfers, zendtijd, budget, adverteerders, allemaal factoren die dat kunnen verklaren. Wij proberen met Uniek achtergronden van wetenschap en zorg te belichten met daarbij uiteraard als uitgangspunt: die dingen waar we zelf actief bij betrokken zijn. De verhalen van de medewerkers over hun werk en hun dromen spreken daarbij voor zich; geen voorwoord kan daartegenop. Daarom in dit voorwoord een onderwerp dat in Uniek wat minder vaak langskomt en mij persoonlijk na aan het hart ligt; de opleiding tot medisch specialist. Nederland telt meer dan tienduizend dokters die zich nader gespecialiseerd hebben in onderdelen van de curatieve geneeskunde. Het gaat om ongeveer dertig specialisaties die zeer uiteenlopend van aard zijn, van patholoog tot cardioloog, van de meer dan tweeduizend psychiaters tot de minder dan honderd hartchirurgen. Medisch specialisten vormen het hart van de ziekenhuiszorg in Nederland; hun kwaliteit is de belangrijkste factor voor de kwaliteit van de zorg aldaar. Nederlandse medisch specialisten staan internationaal in hoog aanzien. Ik heb dat uit eigen ervaring keer op keer mogen vaststellen. Zij zijn geliefde sprekers op congressen en schrijvers van hoofdstukken in leerboeken, hun kennis en kunde worden gewaardeerd. Dat zegt iets over hun opleiding. Kennelijk is die goed en grondig. En het is nu juist die opleiding die onder vuur ligt. Het moet allemaal anders. Wat vroeger een redelijk overzichtelijk systeem was, is nu een slagveld van belanghebbenden geworden. Daarvoor zijn een aantal redenen en sommige daarvan zijn begrijpelijk. Ik noem er één. Tot voor kort werd opleiden voornamelijk betaald door de verzekeraars. Met de komst van de marktwerking was dit niet te handhaven. Immers, de opleidingskosten zouden dan in de prijs van de zorg terechtkomen, zodat ziekenhuizen met dure opleidingen zich uit de markt zouden prijzen. Er is dus een Opleidingsfonds gecreëerd waaruit de opleidingen apart worden betaald. Maar met dat fonds is ook de bemoeienis van de overheid toegenomen en dat heeft niet geholpen. Niet gehinderd door kennis over opleiden en wel behept met vooroordelen over de kwaliteit daarvan is het departement van VWS als een olifant door de porseleinkast gegaan. We zijn nu druk bezig de scherven op te rapen en er weer een mooie collectie van te maken. Wie daarover meer wil weten, raad ik aan het recent verschenen rapport van de bestuurskundige professor Paul Frissen eens te lezen. Zijn analyse is verfrissend scherp. In het Utrechtse hebben wij al snel ingezet op het vinden van een oplossing. Kernpunt daarbij is regionalisatie. Met de ziekenhuizen van Midden-Nederland hebben wij een Onderwijsen Opleidingsregio gevormd, de OOR Utrecht. Uitgangspunt is dat een moderne opleiding vraagt om drie dingen: assistenten in opleiding zien zowel de academische als de algemene praktijk, sommige dingen kun je beter centraal in het UMC onderwijzen en er moet een kwaliteitssysteem aanwezig zijn. Tegen VWS zeggen we: laat ons dit nu maar zelf regelen en maak werk van het adagium de overheid op afstand. Het verleden heeft geleerd dat we daarmee een heel eind komen. Natuurlijk, in het verleden behaalde resultaten zijn geen garantie voor de toekomst, maar geef de OOR Utrecht in elk geval een kans. We zullen er wat moois van maken. Prof. dr. Geert H. Blijham Voorzitter Raad van Bestuur UMC Utrecht Uniek is een uitgave van het Universitair Medisch Centrum Utrecht ( Uniek verschijnt vier keer per jaar in een oplage van exemplaren Redactie Diane Marbus, Elke Lautenbag, Rinze Benedictus, Bas Kooman (voor vdbj/com municatie Groep) Pieter Lomans (advies) Redactieadres UMC Utrecht, Interne en Externe Communicatie, Huispostnummer D01.343, Postbus 85500, 3508 GA Utrecht. Telefoon: (088) Internet: Concept & realisatie vdbj/communicatie Groep ( Ontwerp & vormgeving Anne Rose Oosterbaan Martinius Lithografie & drukwerk vdbj/print Support ISSN Uniek Foto omslag: Getty Images / Altrendo. Foto prof. dr. Geert H. Blijham: Yvonne Brandwijk.

3 De stamceltransplantatie van Jordy van Straten Gezocht: biomarkers Interview Hans Clevers voor vaatziekten 8 Inhoud CI-team laat doven spraak verstaan Meelopen met Patiëntenservice 4 Uniek Moment: roeren in tweehonderd liter groentesoep 6 Nieuws UMC Utrecht 8 Hubrecht-directeur Hans Clevers levert met zijn Instituut voor Ontwikkelingsbiologie knock-outvissen aan de hele wereld 12 Stamceltransplantatie: Jordy van Straten bracht zeven weken door in een afgesloten, luchtgezuiverde kamer op de afdeling Giraf 17 Alain Kummer over bureaucratie en werkplezier 18 Gerard Pasterkamp en collega s speuren naar biomarkers voor hart- en vaatziekten 21 Wat kost een studie geneeskunde? 22 Sportcor.nl registreert gegevens over hartdood bij sporters 24 Dossier periconceptie: verantwoordelijkheid is níét zomaar de techniek loslaten op alle vrouwen met een vruchtbaarheidsprobleem 30 Nieuw bijvak stimuleert interdisciplinaire samenwerking 32 Waar of niet waar: de behandeling van gynaecologische kanker hoort niet bij de algemene gynaecologie? 34 Lopend onderzoek: hoe zichzelf aaneenrijgende draden van eiwit het ontstaan van ouderdomsdiabetes kunnen verklaren 36 CI-team laat doven weer spraak verstaan 41 Kinderen met urineverlies hebben baat bij urotherapie 42 Onderschat probleem: lymfoedeem bij gynaecologische kanker 43 Column Miquel Bulnes: web en waarachtig! 44 Medische Technologie: de spin-off van een hersenbypass 46 Promoties UMC Utrecht 48 Een week uit de praktijk van Patiëntenservice 51 Prof. em. Herman van Engeland, jeugdpsychiater, blikt terug Foto s: Vincent Boon, Hester Doove, Herman van Heusden, Edwin Walvisch. Illustratie: Milo. Uniek 3

4 Uniek moment 4 Uniek Tekst: Kirsten Meijer. Foto: Bob Bronshoff.

5 In de keuken van het UMC Utrecht roert kok Reijer Naumann in een enorme pan met maar liefst 200 liter groentesoep. Per dag werken vijftien koks aan de bereiding van patiënten- en personeelsvoeding. Het eten wordt met maaltijdtransport naar de verschillende afdelingen gebracht, zodat iedere patiënt op tijd de warme maaltijd krijgt. Alle afdelingen kunnen afzonderlijk aangeven hoe laat er gegeten wordt. De keuken stelt iedere maaltijdtransportwagen apart in. Dagelijks gaat er bijvoorbeeld 700 liter soep voor personeel en patiënten en 250 kilo nasi voor de personeelsrestaurants doorheen. Gerechten als bami, nasi, stamppotten en pasta s zijn favoriet. En er wordt natuurlijk rekening gehouden met het dieet van de patiënten. Uniek 5

6 NIEUWS COMPLICATIES BIJ PACEMAKERS BETER VOORSPELBAAR Er bestaan richtlijnen voor de keuze van een behandeling met een pacemaker in geval van een te langzaam hartritme. Toch treedt in tien procent van de gevallen een complicatie op. Dat blijkt uit het onderzoek dat promovendus Martijn van Eck van het UMC Utrecht bij 1526 patiënten uitvoerde. In zijn proefschrift van 15 juni beschrijft Van Eck zes factoren, waaronder ondergewicht en het gebruik van meerdere geleiders van de pacemakers, die complicaties tijdens de implantatie en daarna tijdens de controles kunnen voorspellen. Het aanwijzen van patiënten die meer kans op complicaties lopen, kan de pacemakerzorg verbeteren. Daarnaast laat Van Eck zien dat een behandeling met een pacemaker de kwaliteit van leven bij veel patiënten duidelijk verbetert. In Nederland krijgen jaarlijks zo n patiënten voor het eerst een pacemaker. Koelen van baby s beperkt hersenschade Zuurstofgebrek rond de geboorte kan leiden tot hersenschade. Om deze schade bij pasgeboren baby s zo veel mogelijk te beperken, is in het UMC Utrecht voor het eerst in Nederland een nieuwe koeltechniek ingezet. Het koelen van een baby gedurende de eerste drie levensdagen tot graden Celsius vermindert de kans op overlijden of een ernstige handicap. Tijdens de behandeling wordt de pasgeboren baby met een speciaal pak gedurende drie volle dagen tot 33,5 graden gekoeld (normaal is 37 graden). Daarna wordt de baby weer langzaam opgewarmd. De behandeling met de koeling moet binnen zes uur na de geboorte worden gestart. De uiteindelijke gevolgen van de behandeling zijn pas meetbaar over twee jaar, wanneer zowel de motorische als verstandelijke ontwikkeling getest kan worden. Louis van Gaal opent het Spieren voor Spieren Centrum. ZELDZAME SPIERZIEKTES OPSPOREN Huisartsen, kinderartsen en kinderneurologen die denken dat een kind wellicht aan een zeldzame spierziekte lijdt, kunnen het sinds april doorverwijzen naar het diagnostische Spieren voor Spieren Centrum van het UMC Utrecht. Kinderen ondergaan daar (indien mogelijk) in een dag alle benodigde onderzoeken en krijgen zo snel mogelijk de uitslag. In het centrum werken een neuroloog, revalidatiearts, fysiotherapeut en een verpleegkundig specialist nauw samen. Spierziektes zijn vooral bij erg jonge kinderen moeilijk op te sporen omdat de symptomen (spierzwakte bijvoorbeeld) niet zo duidelijk zijn. Het gaat hier om ziektes die bij enkele honderden patiënten per jaar vastgesteld worden, zoals spinale spieratrofie en polyneuropathie. 6 Uniek Tekst: Rinze Benedictus. Fotografie: o.a. Michiel van Nieuwkerk, Vincent Boon, UMC Utrecht.

7 UTRECHTSE EPIDEMIOLOOG ONTVANGT MILIEUPRIJS Milieuepidemioloog prof. dr. Bert Brunekreef heeft de Dr. A.H. Heinekenprijs voor de Milieuwetenschappen 2008 ontvangen voor zijn milieuepidemiologisch onderzoek naar onder meer luchtvervuiling en gezondheid. Brunekreef is directeur van het Utrechtse Institute for Risk Assessment Sciences, daarnaast is hij verbonden aan het Julius Centrum van het UMC Utrecht. Dankzij zijn onderzoek kwam de eerste Air Quality Standard in de Verenigde Staten tot stand. De Europese richtlijnen voor fijnstof die in 2005 in de wet werden opgenomen, vloeien daar rechtstreeks uit voort. Brunekreef was ook de eerste die de effecten op sterfte en ziekte berekende onder kinderen die dicht bij drukke snelwegen wonen. De Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen reikt de Heinekenprijs elke twee jaar uit. Er is een bedrag van dollar aan verbonden. Miljoenen subsidie voor UMC Utrecht Het UMC Utrecht heeft voor diverse onderzoeksprojecten miljoenen aan subsidie toegewezen gekregen van het Center for Translational Molecular Medicine (CTMM). Het CTMM, een samenwerkingsverband tussen overheid, UMC s en bedrijven, wijst in totaal 150 miljoen euro subsidie toe aan negen projecten op het gebied van cardiovasculaire research, oncologie en neurodegeneratie. Twee van deze negen projecten, op het gebied van de cardiovasculaire geneeskunde, worden vanuit het UMC Utrecht geleid door Marc Vos en Gerard Pasterkamp. Het UMC Utrecht participeert ook in vier andere projecten. SPIN-OFFBEDRIJF IN INNOVATIE TOP 10 Het bedrijf Genome Diagnostics, een spin-off van het UMC Utrecht, staat op plaats acht in de landelijke BIZZ MKB Innovatie Top 100 van Genome Diagnostics heeft een methode ontwikkeld om snel te kunnen bepalen hoe goed de match is tussen donor en ontvanger van een orgaan of beenmerg. Normaliter wordt hiervoor alleen een deel van het immuunsysteem bekeken, maar Genome Diagnostics bepaalt met speciale software de match op basis van het hele DNA. Het bedrijf levert inmiddels aan 25 laboratoria wereldwijd, zo n tien procent van de totale markt. Directeur Wietse Mulder streeft naar veertig procent. Hiervoor heeft hij onder meer een licentieovereenkomst gesloten met Qiagen, een van de grootste leveranciers van materialen voor DNA-onderzoek, die de verkoop buiten de Benelux op zich zal nemen. Uniek 7

8 8 Uniek

9 Hubrecht-directeur Hans Clevers Over knock-out vissen en kankerstamcellen (met een minimale overhead) Niemand hoeft achter een bureau te zitten in het Hubrecht Instituut waar prof. dr. Hans Clevers wetenschappelijk directeur is. Sinds kort werkt dit Nederlands Instituut voor Ontwikkelingsbiologie samen met het UMC Utrecht. Ik denk niet dat het Hubrecht in splendid isolation wetenschap moet bedrijven. Moleculair geneticus Hans Clevers (1957) is geen onbekende voor het UMC Utrecht. Tussen 1991 en 2002 werkte hij er als hoogleraar immunologie. Daarna werd hij directeur van het Hubrecht Instituut, samen met Ronald Plasterk, de columnist-wetenschapper die inmiddels minister van OCW is. In 2001 ontving Clevers de Spinozapremie, de hoogste Nederlandse wetenschappelijke onderscheiding. Zijn onderzoek naar het ontstaan van darmkanker is wereldberoemd. Dankzij de samenwerking met het UMC Utrecht hoopt hij van het Hubrecht Instituut een wereld speler te maken. Waarom eigenlijk samenwerken en vanwaar het UMC Utrecht? Ronald [Plasterk] en ik hadden de boel goed op de rails gezet, dus zijn vertrek begin vorig jaar was een logisch moment om mijn eigen toekomst hier te overdenken. Ik heb nog zo n vijftien jaar te gaan, en eigenlijk zou het erop neerkomen dat ik op de winkel mocht passen. Dat was niet echt de uitdaging waar ik op zat te wachten. Het Hubrecht is goed, maar was relatief klein en daardoor kwetsbaar. De zichtbaarheid van het instituut hangt af van een handvol wetenschappers. Het vertrek van Ronald was een klap; als ik weg zou gaan, zouden andere mensen ook weggaan of zou het moeilijker worden buitenlandse toppers aan te trekken. Ik denk ook niet dat het Hubrecht in splendid isolation wetenschap moet bedrijven. Samenwerken lag dus voor de hand. Het UMC Utrecht is dan een natuurlijke partner. Het UMC is praktisch onze buurman op de Uithof en we hebben al diverse samenwerkingen lopen. Dat gaat vooral via directe contacten tussen onderzoekers en niet alleen via hoogleraren. Voor de langetermijnoverleving van het Hubrecht is het goed kritische massa te hebben. We hebben nu standaard veertig stagestudenten en zo n veertig tot vijftig aio s. Dankzij de samenwerking met het UMC Utrecht willen we zo n twaalf nieuwe onderzoeksgroepen aantrekken. Overigens hebben we slechts plek voor drie of vier, dus we gaan waarschijnlijk op korte termijn over tot nieuwbouw. Het UMC Utrecht investeert 4 miljoen euro per jaar in het Hubrecht Instituut. Is dat veel? Het Hubrecht Instituut valt onder de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen. Van de KNAW krijgen we 6 miljoen euro per jaar, daarvan hebben we ongeveer 1,8 miljoen nodig voor overhead. Dat gaat van bewaking tot IT en van de kantinejuffrouw tot de dierenfaciliteit; de rest is voor onderzoek. Daarbovenop halen we jaarlijks 9 miljoen euro aan extern geld binnen, twee keer zo veel dus als ons vaste onderzoeksbudget. Dat externe geld is voornamelijk afkomstig van NWO, de EU en fondsen als het KWF. Grofweg betekent de samenwerking voor de KNAW dus een krappe verdubbeling. Waarin onderscheidt het Hubrecht Instituut zich? Onze filosofie is dat niemand achter een bureau hoeft te zitten. We hebben een minimale overhead met een directie van drie man. Naast mij is dat als adjunct-wetenschappelijk directeur Jeroen den Hertog, omdat ik niet alle beslissingen alleen wil nemen, en Jos Koelman als directeur Beheer. Dit zijn de enige managers in het Hubrecht. Het instituut bestaat uit een enkele laag van onderzoeksgroepen. Daar staan groepsleiders boven, junior en senior principal investigators. Tekst: Rinze Benedictus. Foto s: Hester Doove. Uniek 9

10 Goede wetenschappers, die tussen de dertig en de veertig zijn, moeten volledig hun eigen kar trekken Junior groepsleiders zijn gepromoveerd, hebben een goede buitenlandse postdoc gedaan en zijn begin dertig. Ze krijgen een aanstelling voor vijf jaar, plus één aio en een analist. Ze hebben geen taken buiten het onderzoek om, behalve wat onderwijs dat ze op vrijwillige basis geven via de onderzoeksschool Oncologie en Ontwikkelingsbiologie van Hans Bos, waar wij deel van uitmaken. Van deze junior groepsleiders zullen sommige blijven als vastaangestelde senior groepsleiders. Al met al bieden wij deze mensen de optimale omstandigheden om wetenschappelijk te knallen. Het Hubrecht bepaalt ook niet wat voor onderzoek iemand moet doen, het hoeft alleen in grote lijnen en qua voorzieningen bij ons te passen. Wij zoeken alleen naar talent. Ondertussen biedt u dat talent weinig vastigheid. Traditioneel staat in onderzoeksgroepen de hoogleraar aan de top van de piramide en voeren onderzoekers daaronder grotendeels zijn ideeën uit. Ik denk dat goede wetenschappers, die tussen de dertig en de veertig zijn, volledig hun eigen kar moeten trekken. In die levensfase zijn ze het productiefst, werken ze het hardst. Bij het Hubrecht geven we mensen die vrijheid. Het is gedurende vijf, zes jaar d r op of d r onder. Er is geen ontsnapping mogelijk, want mensen zijn alleen maar bezig met wetenschap. Het lijkt hard om mensen tijdelijke contracten aan te bieden, maar in mijn ervaring vinden jonge, ambitieuze wetenschappers dat niet erg. Die zitten niet te wachten op een vaste baan, ze hebben liever een plaats in een optimaal geoutilleerd instituut. Het Hubrecht Instituut is het Nederlands Instituut voor Ontwikkelingsbiologie. De ontwikkelingsbiologie houdt zich bezig met het proces van het zich ontwikkelende leven van bevruchte eicel tot pasgeborene en met de onderliggende mechanismen. Meestal worden daarvoor modelsystemen gebruikt, zoals de fruitvlieg (Drosophila melanogaster), een nematode-worm (Caenorhabditis elegans), de zebravis (Danio rerio) en de muis. Ook het onderzoek in het Hubrecht Instituut maakt gebruik van zulke modelsystemen, in het bijzonder van de muis, de zebravis en de nematode-worm. De verwachting is dat de ontwikkelingsbiologie kennis en inzichten zal opleveren, die kunnen leiden tot een betere herkenning en behandeling van ontwikkelingsstoornissen en aangeboren afwijkingen. Naast dit fundamentele onderzoek doet het Hubrecht Instituut ook meer toepassingsgericht onderzoek, bijvoorbeeld naar aanleiding van medische vragen op het gebied van kanker of depressie. Meer informatie: Het Hubrecht Instituut is het Nederlands Instituut voor Ontwikkelingsbiologie. Dat klinkt deftig, maar ook een tikje ouderwets. Wat voor wetenschap bedrijft het Hubrecht? De biologie is al lang verder dan kikkervisjes tekenen, wij houden ons hier vooral bezig met gen- en genoomanalyse. We zijn op zoek naar genen die een functie hebben in de embryonale ontwikkeling en in stamcellen. Die twee processen hebben erg veel met elkaar te maken. Bovendien, veranderingen in genen die de embryonale ontwikkeling verstoren, veroorzaken vaak ook kanker. Hoogleraar Edwin Cuppen heeft bijvoorbeeld een nieuwe DNA-sequenser aangeschaft die in één run bijna driemaal het hele menselijke genoom in kaart kan brengen, acht miljard genetische letters. Wij zijn het eerste instituut in Europa met dit apparaat. Het kost een miljoen euro, we hebben het kunnen aanschaffen dankzij giften van een, overigens anonieme, weldoener. We gaan het onder meer gebruiken voor kankeronderzoek. Verder zijn we erg goed in het maken van zebravissen die een gen missen, knock-outs. Die techniek hebben we zelf ontwikkeld, we leveren aan de hele wereld knock-outvissen. Momenteel dragen we de techniek over aan het Britse Sanger Institute, een van de wereldleiders op het gebied van genoomonderzoek. Onze kennis van het genoom van de muis en de zebravis gebruiken we om diermodellen te maken van menselijke ziekten. We hebben bijvoorbeeld voor de oncologiegroep van Emile Voest in het UMC Utrecht een vis gemaakt die lijdt aan een erfelijke vorm van kanker, Von Hippel Landau, die ook bij mensen voorkomt. Op die manier hopen we kanker beter te begrijpen. Zebravissen als modeldier. Waarom? Om te beginnen is het houden van zebravissen veel goedkoper dan het huisvesten van muizen. Ook ethisch ligt het doen van wetenschappelijk onderzoek aan zebravissen anders dan bij muizen. Maar bovenal is de ontwikkeling van zebravissen erg goed onder de microscoop te bestuderen. Embryo s ontwikkelen zich niet in een baarmoeder, maar vrij in het water. Als je een een uurtje naar een bevruchte eicel kijkt, zie je het embryo zich ontwikkelen. In twee tot drie dagen zie je een vis ontstaan met een kloppend hart. Wij gebruiken zebravissen bijvoorbeeld voor onderzoek naar aangeboren hartafwijkingen. In vissen met stoornissen in de hartontwikkeling hebben we de verantwoordelijke genen opgespoord. Dat hebben we in samenwerking met cardiologen uit Rotterdam vergeleken met DNA dat verzameld is bij menselijke baby s met aangeboren hartafwijkingen, die soms een zeer beperkte levensverwachting hebben. Het levert genen op die ook bij mensen hartafwijkingen 10 Uniek

11 veroorzaken. Die kennis is bruikbaar bij prenatale genetische diagnostiek of erfelijke voorlichting. Het Hubrecht heeft grote aquaria om alle zebravissen onder te brengen? Wij beheren inderdaad onze eigen dierenfaciliteit, waar we voornamelijk transgene muizen en zebravissen maken. Dit doen we zeer efficiënt, we zouden dit makkelijk voor de hele Uithof kunnen doen. Ook hier hanteren we weer het principe dat niemand achter een bureau hoeft te zitten, het is een platte organisatie. Het maken van transgene dieren is inderdaad met veel regels omgeven, maar dat hoeft niet vertragend te werken. De dierexperimentcommissie, die alle voorstellen kritisch bekijkt, vergadert elke maand. Regelmatig leidt hun advies tot aanpassing van het voorstel en schuift het voorstel een maand op. Maar dat is te overzien. Zelf bent u bekend geworden met de ontdekking van een boodschapper-molecuul, Wnt, dat cruciaal is bij het ontstaan van darmkanker. Hoe staat het daarmee? Een belangrijke doorbraak is onze ontdekking van een molecuul aan het oppervlak van cellen, Lgr5, dat uniek is voor stamcellen in de darm. Elke vijf dagen wordt de darm helemaal vervangen, cellen delen daar ontzettend snel. Het gaat een factor tien sneller dan in het beenmerg of de huid. Je zou kunnen zeggen dat het een wonder is dat daar niet elke dag kanker ontstaat. Aan de basis van deze continue vernieuwing staan darmstamcellen, wij kunnen deze cellen nu herkennen en bijvoorbeeld groen laten oplichten in de darm. Interessant genoeg bestaan darmtumoren waarschijnlijk ook uit een klein groepje kankerstamcellen met daaromheen de gewone kankercellen die voortkomen uit de stamcellen. In die kern van kwaaie jongens schuilt ook de resistentie van veel tumoren tegen chemotherapie. De kankerstamcellen repareren waarschijnlijk hun DNA beter en zijn dus minder gevoelig voor medicijnen. Wij zijn nu op zoek naar genetische verschillen tussen kankerstamcellen en gewone kankercellen. Als we de stamcellen apart kunnen raken met chemotherapie, zou dat wel eens een heel effectieve kankerbehandeling kunnen zijn. De beschrijving van kankerstamcellen heeft een deur geopend waar veel mensen op zaten te wachten. Het geeft een heel nieuwe dimensie aan het kankeronderzoek. De beschrijving van kankerstamcellen geeft een heel nieuwe dimensie aan het kankeronderzoek U heeft in het verleden stevige kritiek geuit op het Nederlandse promovendistelsel. Wat zou volgens u moeten veranderen? In het Angelsaksische Graduate School-model staat niet de hoogleraar maar de PhD-student centraal. Studenten worden niet meer aangenomen door hoogleraren, maar door onderzoeksscholen, samenwerkende laboratoria die thematisch overlappen. De onderzoeksschool kan internationaal werven en dan de beste studenten selecteren, bijvoorbeeld het beste kwart van de aanmeldingen. Een aantal Europese instituten, zoals EMBL in Heidelberg, ISREC in Lausanne en het IMP in Wenen, zijn op deze manier hun PhDstudenten gaan werven met zeer groot succes. De school garandeert een goede onderzoeksplek en goede begeleiding. Het eerste PhD-jaar bestaat nog niet uit promotieonderzoek maar uit onderwijs en verschillende stages. Misschien moet het al starten in het laatste masterjaar. Pas daarna kiest de promovendus bij welk lab uit de onderzoeksschool hij zijn onderzoek wil gaan uitvoeren. Het financiële bestel moet hiervoor inderdaad wel veranderen. Je zou je kunnen voorstellen dat de onderzoeksschool als geheel geld krijgt per promovendus. Ik begrijp dat Ronald [Plasterk] geld vrij wil maken voor kleinschalige experimenten. Ik zou me kunnen voorstellen dat het hele Hubrecht Instituut volgens dit systeem gaat werken. Dit kan bedreigend zijn voor senior onderzoekers. Wat als jij onderdeel uitmaakt van de graduate school maar promovendi kiezen na het eerste jaar jouw lab niet uit? En wat als je niet goed genoeg bevonden wordt om deel te nemen aan zo n graduate school? Die hoogleraren moeten zich dan inderdaad eens flink achter de oren krabben. Maar ik denk niet dat het slecht is als wetenschappers gedwongen worden hun onderzoek aantrekkelijker in te richten voor aanstaande promovendi. Uniek 11

12 Door een ingenieus lucht toe- en afvoersysteem is Jordy van Straten volledig van de buitenwereld geïsoleerd. 12 Uniek Tekst: Elke Lautenbag. Foto s: Herman van Heusden.

13 Stamceltransplantatie The boy in the bubble anno 2008 De alomtegenwoordige handenwasplekken met het bordje handenhygiëne verplicht maken dat niemand vergeet waar hij is: afdeling Giraf. In afgesloten, luchtgezuiverde kamers worden kinderen behandeld die een stamceltransplantatie hebben ondergaan. De zusters zijn fantastisch, maar zeven weken is enorm lang. Zijn kamer hangt vol met verjaardagskaarten, want hij is net negentien geworden. Tussen de kaarten een foto van hemzelf (nog mét hoofdhaar) en zijn vriendin. Voor haar is mijn ziekte heel moeilijk. Ze vindt het eng. Toch is ze steeds op bezoek gekomen. Gelukkig. Vind ik heel goed van haar. Jordy van Straten uit Twello heeft de afgelopen zeven weken doorgebracht in een afgesloten kamer op de afdeling Giraf van het UMC Utrecht. Hij heeft een geslaagde stamceltransplantatie ondergaan vanwege Fanconi anemie, een zeldzame, erfelijke ziekte met een levensbedreigende afname van witte en rode bloedcellen en bloedplaatjes. Jordy: Tegen m n vrienden zeg ik altijd dat m n bloed niet goed werkt. Bij zijn jongere zus stak dezelfde aandoening enkele jaren geleden de kop op. Ook zij onderging toen een succesvolle beenmergtransplantatie. KAMER MET SLUIS Giraf is één van de twee gespecialiseerde afdelingen voor stamceltransplantaties bij kinderen in Nederland. Met circa 35 transplantaties per jaar is het een middelgroot Europees centrum. Op de afdeling worden vooral kinderen opgenomen met afweerstoornissen en bloedziekten. Ruim dertig procent van de kinderen heeft leukemie. Een andere grote groep (ook bijna dertig procent) bestaat uit kinderen met een stofwisselingsziekte. De overige Giraf-kinderen hebben een beenmergziekte, een ernstige aangeboren afweerziekte of een zeldzame bloedziekte, zoals Fanconi anemie. De transplantatieafdeling is een afgeschermd onderdeel. Alle kamers zijn voor één persoon en iedere kamer heeft een sluis om te voorkomen dat er ongefilterde lucht binnenkomt. Kinderen die een stamceltransplantatie hebben ondergaan, hebben een bepaalde periode geen of bijzonder weinig weerstand. In feite hebben ze een geheel nieuw afweersysteem gekregen dat zich nog volledig moet opbouwen. Iedere infectie zorgt in die kwetsbare periode voor complicaties. Vanuit de centrale werkruimte worden de patiënten daarom ook met camera s in de gaten gehouden. Omdat ze snel erg achteruit kunnen gaan, is het noodzakelijk steeds zicht op ze te hebben. VERBOUWING De ouders van Jordy komen iedere dag, al zeven weken, uit Twello, en gaan door de sluis naar binnen. Jordy: Vrienden kan ik níét ontvangen, omdat alleen een klein clubje mensen erin mag. Laatst kwamen we erachter dat m n zusje ook naar binnen mag, maar dat wisten we daarvoor niet. Jammer. Heeft nu iedere Girafkamer een eigen sluis, voorheen zaten er vier kamers op één sluis aangesloten. Het bezoek en de zorgverleners van vier patiënten gingen dan door diezelfde sluis. De situatie zou nu dus nog veiliger moeten zijn, maar of dit ook tot minder infecties leidt, is op dit moment nog niet duidelijk. Uniek 13

14 Dankzij de verbouwing hebben de kinderen ook meer bewegingsvrijheid in de kamer. In de oude situatie hing er boven het bed een bak waaruit schone lucht stroomde, zodat de kinderen liefst in bed moesten blijven. Nu is de hele kamer van zo n acht vierkante meter schoon en hebben ze meer ruimte en mogelijkheden. Jordy kijkt evenwel reikhalzend uit naar zijn vertrek, want al heeft hij de hele ruimte tot zijn beschikking, het blijft een kleine kamer. Zeven weken is enorm lang. De eerste paar weken was ik te ziek om me iets te herinneren en als je je net wat beter begint te voelen, is het ook niet zo erg dat je nergens heen kunt. Maar de laatste paar weken hebben heel lang geduurd. Ik heb televisie, een computer en een spelcomputer en toch gaat dat echt vervelen. Ik ben een doener. Ik kan niet stilzitten. Zijn verblijf op Giraf zou Jordy liever uit zijn geheugen wissen. Dat heeft niets met de verveling te maken en niets met de dokters en de verpleegkundigen. Die zijn fantastisch. De zusters verzorgen me niet alleen, ze komen ook gewoon gezellig met me praten. Ik heb wel lol met ze gehad. Nee, waar Jordy op doelt, is dat hij zich zo ellendig ziek voelde door de chemotherapie die nodig was om zijn eigen stamcellen te doden. SLAGINGSKANS Bij een stamceltransplantatie worden allereerst de eigen stamcellen met chemotherapie vernietigd. Daarna ontvangt de patiënt per infuus de donorstamcellen. Als alles goed gaat, nestelen deze zich in het beenmerg, vermenigvuldigen zich en maken nieuw goed bloed. Hematoloog Marc Bierings: Zo n transplantatie heeft een slagingskans van vijftig tot tachtig procent, afhankelijk van de indicatie en van hoe passend de donor is. Het grootste gevaar is de omgekeerde afstoting. Bij een niertransplantatie bijvoorbeeld, is het altijd afwachten of het afweersysteem het vreemde orgaan accepteert. Onze patiënten lopen het risico dat het nieuwe afweersysteem hen niet accepteert. Als het fout gaat, kunnen we nog een transplantatie van een andere donor proberen, daarna is de patiënt uitbehandeld. Overigens is de kans dat iemand van leukemie geneest hoger dan die vijftig tot tachtig procent. Bierings: Kinderen met leukemie worden in veel meer Nederlandse ziekenhuizen behandeld, met chemotherapie. Door de toegenomen effectiviteit daarvan geneest 85 procent op deze manier. Alleen de kinderen waarbij chemotherapie niet voldoende aanslaat, komen bij ons terecht voor een transplantatie. 14 Uniek

15 Uniek 15

16 Transplantatie tegen tijdbom Relaxed zit de achttienjarige Kasper van de Velde met zijn hond Elmo in de tuin. Bij zijn laatste controle in het UMC Utrecht heeft hij te horen gekregen dat zijn bloedwaarden goed zijn. Eindelijk, verzucht hij. Nu kan ik mijn leven weer oppakken. Een jaar geleden was dat nog anders, toen leefde hij met een tijdbom. Op driejarige leeftijd werd bij Kasper aplastische anemie ontdekt. Bij deze aandoening is er een tekort aan alle soorten bloedcellen, zowel aan witte en rode bloedcellen als aan bloedplaatjes. Zonder behandeling is dit een dodelijke ziekte. Kasper onderging toen tweemaal een behandeling die de afbraak van stamcellen tegengaat, in combinatie met weerstandsverhogende en ontstekingsremmende medicijnen. Begin 2007 bleek de ziekte weer terug te zijn, in een iets andere vorm. Ik had fikse bloedneuzen en het bloedbeeld zakte iedere week verder. Na een beenmergpunctie en een botbiopt was duidelijk dat ik een stamceltransplantatie nodig had: deze keer had ik MDS; een ziekte die elk moment kan overgaan in acute leukemie. De zoektocht naar een goede donor duurde tot juni waarna Kasper zes weken op afdeling Giraf doorbracht voor de chemotherapie en de transplantatie. Vervelend vond hij het dat hij weken geïsoleerd was van alles, dat hij zo n pijn had van de chemo en dat hij niet gewoon kon eten. Gelukkig hoefde ik niet aan de sondevoeding, maar kon ik toe met flesjes calorierijk drinken. Ik geloof dat dat nu niet meer mag. Nou, wat mij betreft mogen ze die beslissing terugdraaien. NAVELSTRENGBLOED Voor kinderen zijn er twee bronnen van stamcellen. De meest gebruikte is beenmerg van een donor. Via een punctie worden stamcellen uit het beenmerg van een donor genomen (dit kan een familielid zijn of iemand uit de Europese donorbank). Dit is een vertrouwde werkwijze waarbij we het effect vrij goed van tevoren kunnen inschatten, legt Bierings uit. Sterk in opkomst zijn echter transplantaties met stamcellen uit navelstrengbloed. Deze methode is twintig jaar geleden voor het eerst in Parijs toegepast. Het is inmiddels een hype in Amerika en ook wij werken al vaak met navelstrengbloed. Het voordeel van navelstrengbloed is dat de stamcellen hierin wat naïever, flexibeler en plastischer blijken te zijn. Hierdoor komt minder omgekeerde afstoting voor. Een ander voordeel is dat Amerika een gigantisch grote databank met navelstrengbloed aan het opbouwen is, waar ook wij gebruik van kunnen maken. Bush wil bereiken dat er voor 2010 voor iedere Amerikaan navelstrengbloed beschikbaar is. Daarmee switcht Bierings meteen naar het nadeel van de beenmergdatabank: Die is grotendeels gevuld met beenmerg van blanke mensen. Voor allochtonen is het daarom veel lastiger een geschikte donor te vinden. Een ander nadeel is dat er slechts een beperkte ingevroren hoeveelheid navelstrengbloed is. Dit is alleen voldoende voor mensen met een gewicht onder de vijftig kilo. Maar voor kinderen is dat meestal geen probleem. Ik verwacht dan ook dat we in de toekomst hier steeds meer gebruik van gaan maken. ANGST EN ONZEKERHEID De kinderen op de afdeling hebben geen weet van al deze ontwikkelingen. Ze hopen alleen maar dat hun transplantatie aanslaat. Bij Jordy vielen de angst en onzekerheid over het slagen van de behandeling mee. Ik ging er gewoon van úít, dat het goed zou gaan. En het gaat goed, als we Jordy twee weken later spreken. Hij is thuis, zit er nog wat witjes bij in de zon, met een muts op om zijn kwetsbare hoofdhuid te beschermen. De stamceltransplantatie is geslaagd en zijn ziekte Fanconi anemie met succes bestreden. Maar dat wil niet zeggen dat hij direct zijn oude leventje weer kan oppakken. Mijn weerstand is nog lang niet op peil. Ik mag de deur niet uit en ik mag alleen dingen eten die we zelf hebben klaargemaakt, vanwege het infectiegevaar. Lekker stappen en naar de snackbar gaan, dát zit er nog niet in. Maar ik ben enorm opgelucht dat ik dat vooruitzicht wel weer heb, ook al duurt het nog een paar maanden. 16 Uniek

17 Laten we het wel leuk houden Onlangs las ik een stuk in Psychologie van april 2007 over hoogleraar psychologie Kees Hoogduin. Als directeur van een landelijk instituut waar cognitieve gedragstherapie wordt gegeven, legt hij uit dat die sterk geprotocolleerd is: alle behandelingen zijn gestandaardiseerd en het percentage klachtenreductie wordt per therapeut vastgesteld. Hoewel een groot voorstander van protocollering, vertelt Hoogduin dat hij er zelf niet goed tegen kon en zich na enige tijd als onderzoeker ging richten op ziekten waarvoor nog geen (geprotocolleerde) behandeling was. Binnen de geneeskunde kent protocollering een lange traditie en ook kwaliteit wordt steeds vaker en nauwkeuriger gecontroleerd, per ziekenhuis, afdeling en specialist. Van nature ben ik dol op lijstjes en andere parameters waarmee je je vooruitgang (of je verval) kunt meten. Vandaar dat ik de zelftestjes in Psychologie zo leuk vind. Bij deze testjes word ik regelmatig geclassificeerd als iemand met een obsessieve, compulsieve afwijking. Dit betreft personen die genieten van orde, regels en meetbare factoren, en die als medisch specialist in een UMC dus ruimschoots aan hun trekken komen. Allereerst zijn daar de kerntaken, in mijn geval de pathologie. Op diagnostisch terrein hebben wij pathologen steeds meer te maken met protocollen en als afdeling zijn we recent gecertificeerd volgens een landelijke kwaliteitsnorm. Dit betekent dat het diagnostisch proces volgens strikte richtlijnen moet worden uitgevoerd. De kwaliteit van de laboratoriumhandelingen en van de diagnoses wordt regelmatig gecontroleerd en teruggerapporteerd om zo de diagnostiek te verbeteren. Zelfs de kleinste wijziging in een protocol (bijvoorbeeld een nieuwe zin) moet een formeel administratief traject doorlopen om uiteindelijk te kunnen worden toegepast. Prof. dr. Alain Kummer is als hoogleraar translationele pathologie verbonden aan het UMC Utrecht. Maar ook de andere taken die in een UMC zo belangrijk zijn onderwijs en onderzoek ontkomen niet aan de protocollen. In het onderwijs zijn protocollering en toetsing gemeengoed geworden. Sinds kort wordt er van de specialist verwacht dat hij een basiskwalificatie onderwijs behaalt. De eisen en lijstjes waar je dan aan moet voldoen, zijn niet mis. Bij medisch wetenschappelijk onderzoek zijn protocollering en meten tot kunst verheven. Voordat je onderzoek kunt verrichten met dieren of menselijk materiaal, moet je eerst toestemming verkrijgen van de betreffende commissies. Daarnaast wordt de persoonlijke wetenschappelijke output continu gemeten, zowel kwantitatief als kwalitatief, onder andere door middel van de impact factor, citation index en wervend vermogen. Zelfs de kleinste wijziging in een protocol moet een formeel administratief traject doorlopen om te kunnen worden toegepast Jammer genoeg staat de steeds grotere nadruk op protocollering en output in combinatie met de hoge werkdruk soms het creatieve proces en het werkplezier in de weg. Daarnaast is het bijna onmogelijk op ál deze terreinen aan álle eisen te voldoen. Dat is een van de redenen waarom collega s de academie soms de rug toekeren en een overzichtelijker en minder stressvolle baan in een perifeer ziekenhuis verkiezen. Maar UMC s zijn werkelijk unieke instituten waar het werk zeer uitdagend is in de frontlinie van de medische ontwikkeling. Dus laten we er voor zorgen dat het plezier en de creativiteit die zo noodzakelijk zijn voor het goed functioneren aan een UMC, voorop blijven staan. Dit mag niet te veel lijden onder de bureaucratie. Foto: Beeldredaktie / Christiaan Krouwels. Uniek 17

18 Biomarkers maken hart- en vaatziekten voorspelbaar Iedereen heeft aderverkalking, maar wie krijgt er problemen mee? In de toekomst moeten biomarkers voorspellen welke patiënten meer risico lopen op een hart- of herseninfarct. Gerard Pasterkamp leidt de zoektocht naar detectiemethoden en de benodigde technologie. Met de leeftijd komt bij iedereen een beetje aderverkalking om de hoek kijken. Maar niet alle mensen lopen evenveel risico op het scheuren van de atherosclerotische plaque en het ontstaan van bloedpropjes die trombose zouden kunnen veroorzaken. Cardiovasculaire onderzoekers zoeken al lang naar manieren om patiënten te identificeren die gevaarlijke onstabiele kwetsbare plaques in hun bloedvaten dragen. Prof. dr. Gerard Pasterkamp en collega s van de afdeling Cardiologie en vaatchirurgie van het UMC Utrecht proberen deze patiënten op twee manieren op te sporen. Ten eerste analyseren ze plaques die de chirurg tijdens operaties verwijdert. De onderzoekers proberen aan te tonen dat eigenschappen van zo n lokaal verwijderde plaque iets zeggen over het algehele risico dat de patiënt loopt op nieuwe plaquescheuringen in het gehele vaatstelsel. Daarnaast kijken ze in het bloed van patiënten met risicofactoren naar witte bloedcellen. Als een ontsteking optreedt in aderverkalking, raken witte bloedcellen en bloedplaatjes geactiveerd. De aanwezigheid van geactiveerde witte bloedcellen kan het optreden van een scheuring dus wellicht voorspellen vóórdat andere symptomen zichtbaar zijn. Cellen zijn de circulerende boodschappers van disease state, zegt Pasterkamp. BIOBANK Centraal in het onderzoek staat een biobank van chirurgisch verwijderde plaques, de Athero-Express. In de loop der jaren zijn daarin in samenwerking met prof. Frans Moll ruim 1500 plaques uit halsslagaders en beenslagaders verzameld tijdens operaties in het UMC Utrecht en het St. Antoniusziekenhuis in Nieuwegein. Twintig procent van de patiënten die zo n operatie ondergaan, maakt binnen drie jaar opnieuw een cardiovasculair We verleggen de focus van het detecteren van de kwetsbare plaque naar de kwetsbare patiënt probleem mee, of overlijdt zelfs. Pasterkamp en collega s combineren eigenschappen van de verwijderde plaque met de verdere gezondheid van de patiënt. Via de biobank van plaques lanceert Pasterkamp een heel nieuw concept. Het basisidee is dat uit de eigenschappen van een enkele plaque is af te leiden hoe groot de kans is op het ontstaan van een hart- of herseninfarct. Pasterkamp denkt dat de voorspellende waarde van de eiwitten in een plaque zeer groot is. Hij denkt dat één plaque kan voorspellen hoe groot de kans is dat een patiënt überhaupt weer een cardiovasculair probleem krijgt waar dan ook in het lichaam. We verleggen de focus van het detecteren van de kwetsbare plaque naar de kwetsbare patiënt, vat Pasterkamp samen. HERHALING VAN VERKALKING In een opstapje naar het concept van de kwetsbare patiënt laat Pasterkamp in het tijdschrift JAMA van 6 februari zien dat een plaque ook lokaal de kans op herhaling van verkalking kan voorspellen, ook wel restenose genoemd. De onderzoekers volgden vijfhonderd patiënten waarbij de chirurg een ernstige vernauwing van de halsslagader moest herstellen door de verkalkte plaque te verwijderen. Een jaar na de operatie kampten 85 patiënten (17%) opnieuw met een vernauwde halsslagader. Bij patiënten die daarvan gevrijwaard bleven, was de verwijderde plaque vaker vetrijk en was vaker een ontsteking opgetreden. Het betekent dat eigenschappen van de weggehaalde plaque voorspellen of op dezelfde plaats weer adervernauwing kan optreden. Voor het eerst is het risico op hernieuwde vernauwing op deze manier bekeken. 18 Uniek Tekst: Rinze Benedictus. Illustratie: Milo.

19 Uniek 19

20 RISICOFACTOREN Het concept van de kwetsbare patiënt is eigenlijk een fusie van twee bestaande ideeën, een combinatie van pathologie en epidemiologie. Natuurlijk het idee dat de ene plaque de andere niet is, dat sommige kwetsbaarder zijn en eerder scheuren. En aan andere kant de bekende invloed van risicofactoren die voor het hele lichaam gelden. Dat zijn de traditionele factoren zoals hoge bloeddruk, hoog cholesterolgehalte en overgewicht. Via de biobank isoleert Pasterkamp uit lokale plaques stoffen die een voorspellende waarde hebben voor het hele vaatsysteem in het lichaam. Natuurlijk komt het idee van biomarkers niet uit de lucht vallen. Een bekende biomarker is het CRP-eiwit in het bloed. Normaal gesproken komt dit eiwit alleen voor in het bloed na een infectie of een wond, maar in afwezigheid daarvan voorspelt het de kans op atherosclerose. Hoge concentraties CRP hangen samen met risicofactoren zoals roken en overgewicht; behandeling van patiënten met cholesterolverlagers leidt ook tot een verlaging in het CRPgehalte. Ondanks dat alles is het voorspellend vermogen van CRP slechts klein, minder dan de helft van gewone risicofactoren. De onderzoekers van de biobank Athero- Express hebben aanwijzingen dat de biomarkers uit plaques een veel groter voorspellend vermogen herbergen. Op congressen hebben ze al veelbelovende resultaten gepresenteerd. Patiënten met hoge concentraties van een bepaald eiwit in een plaque hebben veertig procent kans op een hart- of herseninfarct binnen drie jaar na de operatie. EIWITHANDTEKENING In samenwerking met het Erasmus MC hebben Pasterkamp en zijn UMC Utrecht-collega s kennis over de biomarkers ondergebracht in een bedrijf, Cavadis. Pasterkamp benadrukt dat Cavadis niet is opgericht om geld te verdienen aan patiënten. De biobank is dan ook geen eigendom van het bedrijf. Het bedrijf is bedoeld om de verworven kennis om te zetten in een product: een detectiemethode om patiënten op te sporen die een hoog risico lopen. Het oprichten van een bedrijf is zelfs de enige manier om patiënten te bereiken. Zonder het aanvragen van patenten zal het opsporen van biomarkers niet leiden tot klinische toepassingen. De samenwerking met het Erasmus MC is cruciaal vanwege de aanwezigheid van een Uit lokale plaques isoleert Pasterkamp stoffen die een voorspellende waarde hebben voor het hele vaatsysteem bioinformatica-onderzoeksgroep. De groep van prof. Van der Spek zal ons helpen met het aanwijzen van de eiwitten die een sterk voorspellende waarde hebben in de hele onderzoeksgroep, maar ook in subgroepen. Uiteindelijk willen we zo komen tot een combinatie van eiwitten, een eiwithandtekening, die in een detectiemethode gebruikt kan worden. ONZICHTBAAR Niet alleen plaques verschaffen informatie over aderverkalking. Voortschrijdende technologie moet het mogelijk maken om losse cellen uit zieke individuen te onderzoeken. Circulerende cellen vormen een onbenutte bron van biomarkers, stelt Pasterkamp. Hoe werkt dat? Witte bloedcellen en bloedplaatjes reageren op aderverkalking. Aderverkalking bestaat uit een ophoping van vet in de vaatwand en een verkalkte buitenlaag. Maar de plaque trekt ook witte bloedcellen aan die stoffen uitscheiden waardoor een ontstekingshaard ontstaat. Het contact met de ontstoken vaatwand activeert in het bloed circulerende immuuncellen, de cellen veranderen hun buitenkant, ze maken andere oppervlakte-eiwitten aan. Via geavanceerde opsporingsmethoden zijn gewone witte bloedcellen te onderscheiden van geactiveerde cellen. Pasterkamp wil geactiveerde cellen gebruiken als biomarkers voor vroege stadia van aderverkalking. Als het mogelijk is kleine aantallen cellen aan te tonen die alleen voorkomen bij aderverkalking, dan is de ziekte wellicht al op te sporen in een verder onzichtbaar stadium. In samenwerking met diverse academische centra en bedrijven wordt dit idee getest, het Center for Translational Molecular Medicine financiert het project met twintig miljoen euro. Pasterkamp is coördinator van dit programma. Hij hoopt de kloof te dichten tussen fundamenteel onderzoek en klinische toepassingen. Alleen een nauwe samenwerking tussen academie en industrie maakt dit mogelijk. Het ultieme doel is methodes te ontwikkelen die aan het bed van de patiënt gebruikt kunnen worden om het risico op aderverkalking voor die ene patiënt te bepalen. Aan de ene kant moeten we de benodigde technologie ontwikkelen, het is geen sinecure om de eigenschappen van losse cellen in het bloed te bepalen. Aan de andere kant moeten we nog uitvogelen welke eigenschappen van cellen precies een voorspellende waarde hebben. 20 Uniek

21 Naam: studie geneeskunde. Duur: zes jaar. Functie: opleiding tot basisarts, die gerechtigd is wettelijk voorbehouden handelingen te verrichten, zoals medicijnen voorschrijven, injecties geven, narcose toepassen, endoscopieën, kunstmatige fertilisatie, heelkundige handelingen. Prijs: voor een masterdiploma betaalt het ministerie van Onderwijs de faculteit geneeskunde euro. Dat is veel vergeleken met de meeste andere universitaire studies, die ruim euro kosten. Er geldt een numerus fixus. In Nederland starten jaarlijks 2850 studenten met geneeskunde. UMC Utrecht: selecteert via een loting jaarlijks 300 studenten uit 1250 aanmeldingen. In totaal herbergt Utrecht 2075 geneeskundestudenten, van wie 66 procent vrouw is. In Utrecht is het ook mogelijk een vierjarige geneeskundeopleiding te volgen. Voor dit zogeheten SUMMA-programma zijn jaarlijks 40 plaatsen beschikbaar. Tekst: Rinze Benedictus met dank aan het ministerie van OCW. Foto: Vincent Boon. Uniek 21

22 Hartstilstand sporters Screenen of niet? Het blijft dramatisch: een sporter die op het veld overlijdt aan een hartstilstand. Maar hoe voorkom je zoiets? Arts-onderzoeker Margriet de Beus verzamelt gegevens via de onlangs opgerichte databank SPORT- COR en de voor iedereen toegankelijke website www. sportcor.nl. Bewegen is gezond. Sporten ook. Misschien maakt het plotselinge overlijden van sporters soms al op een heel jonge leeftijd daarom zo veel indruk. Niets bij hen wijst op fysieke problemen. Integendeel: de sporter leeft gezond en heeft geen merkbare klachten. En dan ineens, als donderslag bij heldere hemel, overlijdt hij aan een hartstilstand. Het overkwam bijvoorbeeld de Franse voetballer David di Tommaso die voor FC Utrecht voetbalde. Op 27 november 2005 had hij met FC Utrecht nog met 1-0 van Ajax gewonnen. Na de eerstvolgende training op maandag overleed Di Tommaso geheel onverwacht aan een acute hartstilstand tijdens zijn slaap. De dood van de 26-jarige Di Tommaso had een enorme impact, zegt Margriet de Beus, arts-onderzoeker bij de afdeling Klinische Epidemiolo- gie. Of het nou gebeurt bij zo n profvoetballer of bij een amateursporter, steeds duikt na zo n dramatische gebeurtenis de vraag op of het overlijden niet voorkomen had kunnen worden. Of anders gesteld: zijn sporters met een verhoogd risico op een plotselinge hartdood vooraf effectief op te sporen? STILLE HARTAFWIJKINGEN Die vraag leidt tot diverse antwoorden. Zo geeft de European Society of Cardiology het advies om sporters daadwerkelijk te screenen op basis van richtlijnen die zijn opgesteld in het zogeheten Lausanne-protocol. De Beus: Dit protocol komt neer op het tweejaarlijks invullen van een vragenlijst, een lichamelijk onderzoek en het maken van een hartfilmpje bij sporters in rust. Gebruik van dit Lausanne-protocol wordt in Nederland ook aanbevolen door de werkgroep Cardiovasculaire screening en sport, waarin vertegenwoordigers zitten van onder andere de KNVB, het NOC*NSF, de Vereniging voor Sportgeneeskunde en de Nederlandse Vereniging voor Cardiologie. Steeds duikt na zo n dramatische gebeurtenis de vraag op of het overlijden voorkomen had kunnen worden Centraal David di Tommaso. 22 Uniek Tekst: Pieter Lomans. Foto s: Anp / Olaf Kraak, Hollandse Hoogte / Evelyne Jacq, Pim Ras.