N 9 april Bachelor College Higgs in zicht Externe Stage Madison Save the Borrel Physics & Health vier jaar iets doen Kepler Satelliet

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "N 9 april 2012. Bachelor College Higgs in zicht Externe Stage Madison Save the Borrel Physics & Health vier jaar iets doen Kepler Satelliet"

Transcriptie

1 N 9 april 2012 Bachelor College Higgs in zicht Externe Stage Madison Save the Borrel Physics & Health vier jaar iets doen Kepler Satelliet 1 N! april 2012

2 redactioneel Inhoud Waar we vorige N! nog schreven over de spannende tijden in de wetenschap en op de faculteit, zullen de lezers zich afvragen wanneer deze dan ophouden. De spannende tijden blijven aan. Zo zullen alle bewoners van N-laag wel weten dat we in de laatste fase van de nieuwbouwplannen zijn aanbeland. Wanneer er nog zaken in de plannen niet correct zijn, is dit het moment om ze nog aan te passen. En omdat de studenten en medewerkers van Natuurkunde en Electrotechniek het helemaal niet eens waren met de plannen voor de Borrel in het nieuwe gebouw, is er dan ook een grote actie opgezet om de Borrel te behouden. Meer hierover lees je op pagina 11 en foto's zijn te vinden op pagina 24 en Maar de verhuizing en de nieuwbouwplannen zijn niet de enige factoren die spanning veroorzaken op onze faculteit. Ook de plannen voor het Bachelor College, de nieuwe opzet voor alle bacheloropleidingen op de TU/e, zorgen voor heel wat opschudding. Regelmatig zijn er bijeenkomsten voor alle docenten en inspraakorganen om samen te overleggen wat er zeker wel, en wat er wellicht niet, moet terugkeren in de nieuwe bachelor Technische Natuurkunde. Op pagina 6 kun je meer lezen over de huidige status van de plannen. Zoals natuurlijk is te verwachten blijkt niet iedereen het eens te zijn over de plannen. Enkele uitgesproken meningen van studenten zijn tegenover elkaar gezet in het artikel op pagina En over spannend gesproken: als onderzoeker je resultaten presenteren voor een groep wetenschappers is gesneden koek, maar een presentatie geven voor een willekeurige groep leken die op zoek zijn naar een leuke avond? Dat is een heel andere kwestie. Loes van Zijp kreeg de mogelijkheid op de Museumnacht in NEMO voor een groot publiek te vertellen over haar onderzoek. Ben je benieuwd hoe het Loes verging op NEMO? Een artikel over haar ervaringen vind je op pagina 40. Naast deze onderwerpen staan er in deze N! natuurlijk ook weer genoeg andere artikelen om gewoon eens even lekker te ontspannen. Ervaringen opgedaan tijdens een externe stage in de VS en ervaringen opgedaan tijdens natuurkundige carrières. En natuurlijk traditiegetrouw een leuke puzzel en uitdagende quotes om eens lekker mee te lachen! Nieuws STOOR Bachelor College: Hoe staat het ermee? Higgs in zicht!? De zoektocht naar het Higgsdeeltje Save the borrel Actievoeren voor het behoud van de Borrel Carrière Meer dan een generatie Technische Natuurkunde visie Azuloscurocasinegro De zoektocht naar Aardes tweeling Onderzoek met de Kepler satelliet Fotopagina Save the Borrel en het CommunisteN-feest Het resultaat van vier jaar IETS doen Inelastic Tunneling in Realistic Systems OPINIE: Bachelor college Twee studenten vertellen carrière De loopbaan van een klinisch fysicus Quotes & puzzel Van biosensoren tot matjes disco De Museumnacht in NEMO externe stage University of Wisconsin in Madison mythbusters Wetenschappelijk entertainment Door: Anne van Gorkom (Hoofdredactie N!, Van der Waals) 16 Physics & Health Low-level laser therapie 34 Activiteitenverslag Symposium Physics & Health 46 Agenda 2 N! april 2012 N! april

3 Wijzigingen in het Faculteitsbestuur In overleg met het College van Bestuur is eind februari besloten dat het decanaat van Klaas Kopinga zal eindigen per 1 september Vanaf dat moment tot zijn emeritaat in oktober 2013 zal hij enkele dagen per week op de TU/e aanwezig zijn als groepsleider TPM en de overige dagen van de week verlof opnemen in het kader van zijn prepensioen. De huidige vicedecaan en portefeuillehouder onderzoek in het faculteitsbestuur, Gerrit Kroesen, zal de decaan niet per 1 september 2012 opvolgen, maar blijft vicedecaan en bestuurslid. Het College van Bestuur zal binnenkort starten met de werving van een opvolger (per 1 september 2012) van de huidige decaan. De opvolging van Tiny Verbruggen als Directeur Bedrijfsvoering is nog niet geregeld. De taken van de Directeur Bedrijfsvoering worden op dit moment waargenomen door de decaan en vicedecaan, maar deze situatie kan niet te lang duren. Het College van Bestuur heeft ons verzekerd dat binnen afzienbare termijn een oplossing zal worden gevonden. foto: istockphoto.com/smokeyjo HAHAHAHA! In de voride editie van de N! vroegen we jullie om jullie allerbeste (natuurkundige) moppen in te zenden naar ons. En hoewel we al een hele lading dijenkletsers binnen hebben gekregen op de redacti , komen deze veelal van dezelfde inzenders. Om ook de rest van onze lezers nog een kans te geven, kun je ook deze N! nog je allerbeste mop(pen) naar ons op te sturen! Dus graaf eens in dat geheugen en mail naar redactie@vdwaals.nl. In de volgende editie van dit blad zullen er verscheidene pagina's gewijd worden aan de leukste inzendingen. Uiteraard zullen we iemand uitroepen tot moppenkoning(in) van onze faculteit. foto: istockphoto.com/dny69 Ontwerpwedstrijd Van der Waals Het bestuur van Van der Waals schrijft een ontwerpwedstrijd uit om een opdruk te ontwerpen voor de nieuwe verenigingskleding. Op het moment is zulke kleding er enkel voor commissies die elk hun eigen ontwerp maken. Maar het lijkt het bestuur van Van der Waals leuk wanneer zulke kledingstukken niet alleen voor commissies, maar voor alle leden beschikbaar zijn. Net als de gebruikelijke commissiekleding zal de verenigingskleding waarschijnlijk bestaan uit een shirt, trui of polo met daarop een opdruk waaraan Van der Waals te herkennen is. Leuk voor op feestjes, activiteiten als de BuEx of WiXi en natuurlijk gewoon voor de doordeweekse collegedagen. Een leuk idee, maar een ontwerp voor het logo is er nog niet. Dus laat je van de creatieve kant zien en ontwerp een leuke opdruk voor deze toekomstige verenigingskleding! De ingezonden ontwerpen zullen door het bestuur voorgeselecteerd worden, waarna er op een ALV besloten zal worden welke opdruk uiteindelijk op de verenigingskleding zal prijken. De ontwerpers van een opdruk dat op de ALV gepresenteerd wordt, zullen beloond worden met een Borrelbon. De ontwerper van de winnende opdruk zal een gratis kledingstuk krijgen. Je kunt je ontwerpen inzenden tot uiterlijk vrijdag 20 april 2012, uur. Inzenden doe je door een mail te sturen naar voorzitter@ vdwaals.nl met in de bijlage jouw ontwerp. Het oog wil ook wat... You never get a second chance to make a first impression. Cliché s hebben niet voor niets die status bereikt, maar zoals vaak het geval is, heeft ook voornoemde uitdrukking een hoop toegevoegde waarde. Met je uiterlijke verzorging kun je tijdens een solliciatiegesprek niets winnen maar wel een hoop verliezen. Omdat je over dit gedeelte van de procedure volledige controle kunt hebben, zullen steken die je laat vallen extra knullig overkomen. Hierbij geldt ten alle tijde dat overdressed beter is dan underdressed, al is het opdiepen van je vaders trouwsmoking met dito blouse wellicht wat overdreven. In toevoeging hierop blijft ook de ijzeren wet van kracht dat wanneer je twijfelt over een eventueel kappersbezoek, de aanschaf van een mooi nieuw (mantel)pak of een scheerbeurt voor een drie-dagen-baard, de verbetering feitelijk altijd nodig is. Het effect hiervan is tweeledig positief: wellicht zag je er inderdaad uit als een halve holbewoner en is je opfrisbeurt een hele verbetering! Maar daarnaast helpen een nieuwe outfit en hip haar vaak ook om met een fris, positief en voorbereid gevoel het gesprek in te gaan. Tip is ook om de voor dat gesprek zo keurig verzamelde informatie en aantekingen in een zakelijke (akten)tas te stoppen en niet in het tasje dat je bij de slijterij kreeg toen je daar je weekendvoorraad ging bemachtigen. En als je dan zit, op tijd dus niet zwetend, voorbereid dus niet zenuwachtig, onthoud dan: de wachtkamer is niet de veilige omgeving die het door het lange wachten (want ruim op tijd) soms lijkt, wat betekent dat dat niet de plek is om de dagopbrengst van je neusgaten te inspecteren. Verhuizing Van der Waals Per 1 april zal Van der Waals, net als de rest van de bewoners van N-laag, verhuizen naar een tijdelijk onderkomen. Van der Waals zal vanaf 1 april dan ook te vinden zijn op de vierde verdieping van het gebouw Cascade. De Borrel zal vanaf 1 juli gehouden worden in de EI-zaal in Cascade. Voor de tussenperiode wordt nog naar een oplossing gezocht. Geslaagd! Op 21 maart 2012 zijn de volgende studenten geslaagd: Master Applied Physics: Roger Bosch, Hugo van den Brand, Thijs Clevis, Frank Dankers, Christian Geurts, Marije Haverhals, Roel Heijnen, Robin Roelofs, Jaron Sanders, Ron Saris, Noud Speijcken, Peter Verhoeven, Steinar Wouters Bachelor Technische Natuurkunde: J. Veerhoek, D. Slapak, D van den Bekerom, F. Lambert, C Moerland Rectificatie STOOR In de vorige N!, nummer 8, in het artikel Interne stage enquêtes & richtlijnen van STOOR zit een fout. In figuur 2 was er een erg grote uitschieter te zien bij de vakgroep TPM. Deze was echter onterecht aangezien de student die deze uitschieter veroorzaakte niet bij TPM stage heeft gelopen. Onze excuses voor de ontstane verwarring. Dan word je naam geroepen, je staat op, steekt je hand uit en kijkt in het gezicht van degene op wiens spervuur van vragen je je zo goed hebt voorbereid. You re on your own now. Door: Tom Wessels (Accountmanager Brunel Engineering) 4 N! april 2012 N! april

4 STOOR Bachelor College: hoe staat het ermee? De laatste tijd is er veel gediscussieerd over het nieuwe Bachelor College. Zowel TU/e-breed als hier op onze faculteit. Op 1 september 2012 zal het Bachelor College ingevoerd worden voor de nieuwe eerstejaars studenten. Zoveel is wel duidelijk geworden na het passeren van de go/no-go datum. Daarom is het goed om eens wat op een rijtje te zetten. Wat gaat het Bachelor College betekenen voor de huidige studenten? Hoe gaat het er voor de nieuwe studenten eigenlijk uitzien? Hierbij is het belangrijk om te weten dat er inmiddels een voorstel voor een nieuwe major voor TN is. Dit zal het uitgangspunt voor dit artikel zijn. Eerst zal een beschrijving van de totstandkoming van dit voorstel gegeven worden. Tot slot zal er voorzichtig naar de inhoud van het TN programma gekeken worden. Voorzichtig, omdat het naïef zou zijn te veronderstellen dat er aan de details niets meer gaat veranderen. Echter, er is goede hoop dat de grote lijnen vaststaan. De aanloop Sinds duidelijk werd dat het Bachelor College er ging komen, is er vanuit het College van Bestuur een taskforce aangesteld die de woorden naar daden moest gaan omzetten. Omdat zij dit niet alleen konden, is aan de opleidingsdirecteuren van de verschillende faculteiten gevraagd om een nieuwe major te ontwerpen voor de desbetreffende faculteit. Vanuit Technische Natuurkunde is er sinds de zomer daarom een werkgroep Redesign Bachelor aangesteld. Zij bestaat uit vertegenwoordigers van allerlei gelederen binnen de faculteit, waaronder ook een aantal studenten. Aan hen was de taak om te bepalen hoe het nieuwe curriculum van Technische Natuurkunde eruit zou gaan zien. Een enorme klus, van 150 ECTS terug naar 90 ECTS majorvakken. Dit is niet helemaal waar, aangezien de inhoud van sommige huidige TN-vakken straks namelijk in het basis- en keuzegedeelte zit. Het wordt nog lastiger als je bedenkt dat in september 2012 het eerste jaar van het nieuwe curriculum moet gaan draaien. Rekening houdend met de voorlichting, het OER (Onderwijs Examen Reglement) en allerlei andere voorbereidingen van docenten die al (ruim) voor de zomervakantie geregeld moeten zijn, betekent dit dat de tijdsdruk ook al enorm was en waarschijnlijk ook wel even enorm zal blijven. De TN Major Een versie van het rooster voor TN zoals het er eind januari lag, is in figuur 1 gegeven. Met name het eerste jaar ziet er heel anders uit dan voorgaande jaren. Dit komt vooral door de komst van de basis-, keuze- en USE-vakken. Na en ook Figuur 1: Het conceptrooster van Technische Natuurkunde. gedurende het eerste jaar zal het mogelijk blijven relatief gemakkelijk over te stappen naar andere TU/e-opleidingen. Gezien de traditioneel hoge uitval van eerstejaars natuurkundestudenten lijkt dit een positieve ontwikkeling te worden. Kijken we naar het TN-gedeelte, dan zien we dat de hoeveelheid Experimentele Fysica redelijk behouden blijft. Er zal ruimte blijven voor de practica en het OGO-project. Het grootste verschil voor de TN-major lijkt de forse vermindering van het aantal wiskundevakken. Inclusief het basisvak Calculus is er ruimte weggelegd voor slechts drie wiskundevakken (15 ECTS) tegenover zeven wiskundevakken (30 ECTS) in het huidige curriculum. Echter zal er meer wiskunde verwerkt worden in andere (natuurkunde-) vakken, waar ze direct toegepast kan worden. Keuzevakken Verder is er veel te kiezen voor de nieuwe studenten. Om studenten hierin te begeleiden, zullen er coaches aangesteld worden. Het idee is dat elke faculteit capabele docenten gaat aanstellen, die vervolgens ook een cursus in deze coaching aangeboden krijgen. Deze docenten zullen de studenten bijstaan en helpen met allerlei vragen. Zij moeten bijvoorbeeld weten welke keuzevakken gekozen kunnen worden: het gekozen vakkenpakket moet namelijk aan bepaalde eisen voldoen. Om dit voor zowel student als coach wat transparanter te maken, zijn er speciale studiepakketten bestaande uit drie op elkaar aansluitende vakken ontwikkeld. Dit zijn zowel interdisciplinaire pakketten als disciplinaire pakketten. Een voorbeeld van een interdisciplinair pakket is een pakket met het thema health. Bij disciplinaire pakketten kun je denken aan pakketten met thema s als klassieke fysica, moderne fysica en computertechnieken in fysica. Hierin kan echter nog een hoop veranderen. Wel is het belangrijk om te weten dat de keuze van deze pakketten geen gevolgen zal hebben voor de toelating tot bepaalde mastertracks. "De gevolgen voor de huidige studenten zijn klein. Het Bachelor College zal vooralsnog alleen ingaan voor nieuwe studenten." Gevolgen De gevolgen voor de huidige studenten zijn klein. Het nieuwe Bachelor College zal vooralsnog alleen ingaan voor nieuwe studenten. Huidige studenten zullen dus gewoon het huidige curriculum kunnen blijven volgen. Loop je als huidige eerstejaars echter vertraging op, dan zul je er rekening mee moeten houden dat de eerstejaarsvakken volgend jaar niet meer gegeven zullen worden. Althans, niet meer in hun oorspronkelijke vorm. Het zal wel mogelijk blijven dat jaar nog twee keer tentamen te doen in deze vakken. Wat de gevolgen voor de nieuwe studenten, voor de kwaliteit van de opleiding en voor de TU/e als geheel zijn, daar kunnen we alleen nog naar gissen. Er zijn diverse goede argumenten te bedenken, zowel voor als tegen het Bachelor College. Ik STOOR-Onderwijsprijzen Zoals je misschien wel hebt meegekregen, zijn de STOOR-onderwijsprijzen weer uitgereikt. In een goed evulde Salon werden op 20 oktober de uiltjes uitgereikt door de decaan van de faculteit TN Prof. Dr. Ir. Klaas Kopinga. Hieronder de winnaars: Docent Propedeuse Inleiding Natuurkunde: Prof.Dr.Ir. P.P.A.M. van der Schoot Instructies Propedeuse Calculus: Drs. A. Duits Practicumbegeleider Propedeuse Alexander van Reenen MSc Docent Post Propedeuse Geschiedenis v.d. Natuurkunde: Prof.Dr. M.A.J. Michels Instructies Post Propedeuse Quantumfysica 1: Prof. Dr. Ir. H.J.M. Swagten Practicumbegeleider Post Propedeuse Dr. Leo van Ijzendoorn XL lezing MTP: Stefan Frijters, Raoul Liew & David Sinz denk dat er geen definitief antwoord komt. Misschien leveren we op het ene gebied iets in, maar dat zal ongetwijfeld worden gecompenseerd met vooruitgangen op andere gebieden. En die onzekerheid is ook de reden dat een echte conclusie van dit verhaal uitblijft. Het Bachelor College is in ontwikkeling en tegelijkertijd komt het nieuwe collegejaar steeds dichterbij. Het zal voor alle betrokkenen nog wel een stressvolle tijd worden en blijven. Hopelijk kunnen de nieuwe studenten er straks de vruchten van gaan plukken. _ Door: Maarten van Drunen (STOOR) STOOR is verhuisd! Net zoals de rest van de faculteit, is ook STOOR verhuisd. De nieuwe locatie van STOOR is: TNO Ook vanaf deze plaats staan wij elke pauze weer voor jullie klachten en opmerkingen klaar! Waar: TNO Wanneer: In de pauze stoor@tue.nl Wie: Barry van den Ham Maarten van Drunen Anneke Kruyen Ruud Smedts 6 N! april 2012 N! april

5 WETENSCHAP Higgs in zicht!? Het is bijna vijftig jaar geleden dat Peter Higgs samen met vijf collega s een belangrijk wetenschappelijk artikel publiceerde. Hierin introduceerden ze een theoretisch deeltje dat tegenwoordig niet alleen beroemd is onder wetenschappers; ook de rest van de wereld kent hem onder zijn commerciële naam het Goddeeltje. We hebben het natuurlijk over het Higgs-boson. Maar in de afgelopen halve eeuw zijn we nog steeds niet in staat geweest om het deeltje waar te nemen. Wanneer dat dan wél gaat gebeuren? Nu, in 2012! (Als het bestaat natuurlijk ) Foto: CERN, ATLAS data heeft gezorgd dan verwacht, hebben de teams het interessante massagebied kunnen inkrimpen tot 115 tot 130 GeV. Hoe vind ik een Higgsdeeltje? Laten we eens kijken naar wat er precies gemeten is. Als twee protonen met bijna de lichtsnelheid tegen elkaar botsen, komt er een hoop energie vrij waardoor allerlei exotische deeltjes kunnen ontstaan. Hier kan ook het Higgsdeeltje tussen zitten, maar die is op zichzelf is niet waar te nemen in de LHC. De manier om er eentje te ontdekken, is door te zoeken naar deeltjes waarin hij uiteenvalt. Er zijn een hoop van dergelijke vervalreacties, waarnaar Tonelli verwijst met meetkanalen. De best te meten reactie is het verval naar twee z-bosonen die op hun beurt ieder weer uit elkaar vallen in twee leptonen. Deze leptonen verschijnen dan in een meting in de vorm van vier lange rode deeltjesbanen, te zien in de titelafbeelding. Een calorimeter meet de massa van deze leptonen, waarmee de wetenschappers dan de massa van het Higgs-boson kunnen afschatten. Het is jammer dat de z-boson-leptonreactie heel erg zeldzaam is. Vaker valt de Higgs uiteen in andere vervalreactieproducten, zoals twee energetische fotonen, twee w-bosonen, tau-leptonen of b-quarks. Maar in tegenstelling tot bij de eerste reactie, zijn al deze reactieproducten lastig te onderscheiden van achtergrondsignaal. Er gaat dan ook een hoop aandacht uit naar achtergrondanalyse, zodat deze vervalmetingen in combinatie met een groot aantal meetresultaten toch een statistische relevantie krijgen. Figuur 1: Het standaard model van elementaire deeltjes. Het afgelopen jaar waren de onderzoekers van de experimenten ATLAS (A Toroidal LHC Apparatus) en CMS (Compact Muon Solenoid) in een grote strijd verwikkeld die zal aanhouden tot ver in Ze zijn allemaal hard op zoek naar het Higgsdeeltje en werken dag en nacht om eerder dan de ander de vondst te kunnen claimen. De onderzoeken vinden plaats met de Large Hadron Collider in CERN, waarvan deze wetenschappers, net als drie andere groepen, een deel mogen gebruiken om met hun meetapparatuur uit te rusten. De teams van ATLAS en CMS, ieder bestaand uit meer dan drieduizend man uit ongeveer veertig verschillende landen, maakten op 13 december de tussenstand op. CERN, 13 december 2011 In een volle zaal in het CERN staan Fabiola Gianotti van ATLAS en Guido Tonelli van CMS op het punt hun belangrijkste ontdekkingen tot nu toe aan het publiek kenbaar te maken. Gianotti vertelt: We hebben het meest waarschijnlijke massagebied voor het Higgs-boson weten in te krimpen naar 116 tot 130 GeV. In de laatste weken hebben we zelfs interessante onregelmatigheden waargenomen rond de 125 GeV. Dit zou kunnen komen door een statistische fluctuatie, maar natuurlijk ook door iets veel interessanters. In dit stadium kunnen we nog niets concluderen en hebben we meer onderzoek en meer data nodig. Gegeven de uitermate goede prestaties van de LHC in het afgelopen jaar, verwachten we niet dat we nog heel lang hoeven wachten en kijken we ernaar uit om deze puzzel in 2012 op te lossen! Hierna spreekt Tonelli namens het team van CMS: We kunnen het bestaan van het standaardmodel Higgsdeeltje niet uitsluiten tussen de 115 en 127 GeV. In dit gebied vinden we vrij constant een kleine onregelmatigheid in vijf onafhankelijke meetkanalen. Deze afwijkingen passen het best bij een standaardmodel Higgs in de buurt van de 124 GeV en daar onder, maar de statistische significantie is nog niet groot genoeg voor harde conclusies. Tot nu toe kan de data behalve door het boson ook door achtergrondfluctuaties worden verklaard. Betere analyses en nieuwe data die dit prachtige apparaat ons in 2012 zal verschaffen, zullen zeker uitsluitsel geven. "We kijken ernaar uit om deze puzzel in 2012 op te lossen!" Zoals de presentaties laten zien, is deze massa gegeven in giga-elektronvolts. Reken dit om naar joule en deel door de lichtsnelheid in het kwadraat om de massa in kilogram uit te rekenen. Ter vergelijking: een zilverkern heeft een massa van 100 GeV. Een aantal jaar geleden, voordat de LHC werd gebruikt, hebben wetenschapsteams de massa van het Higgs-boson al weten uit te sluiten in het gebied onder de 100 GeV. Nu doen de teams onderzoek naar de massa s tussen de 100 en 600 GeV. Doordat de LHC het afgelopen jaar voor vijf keer meer Grafieken en conclusies De uitsluitingsgrafiek van figuur 2 laat zien hoe de onderzoekers van ATLAS met de meetresultaten een afschatting kunnen maken van de massa van het Higgsdeeltje. Dergelijke grafieken staan niet bekend om hun eenvoudigheid en daarom komt bij de uitleg de hulpgrafiek in figuur 3 goed van pas. Dit is een verzonnen grafiek waarin een percentage van gebeurtenissen, bijvoorbeeld vervalreacties, is uitgezet tegen de massa van het deeltje dat de gebeurtenis veroorzaakte. De stippellijn geeft aan wat de verdeling van de gebeurtenissen zou zijn als het Higgsdeeltje niet zou bestaan en de groene lijn voorspelt de verdeling, als de Higgs zou bestaan met de massa aangegeven op de horizontale as. In de grafiek zijn de datapunten te laag en vervalt het bestaan van een Higgs-boson met die massa. Dat de data toch hoger is dan verwacht, kan verklaard worden door statistische fluctuaties, systematische problemen door het niet goed genoeg begrijpen van de theorie of door nieuwe fysica die lagere data voorspelt dan Higgs. Met deze kennis gaan we terug naar figuur 2. Hier geeft de verticale as de gemeten verdeling en de theoretisch Higgsloze verdeling weer (de datapunten en de stippellijn van figuur 3), genormeerd op de theoretisch Higgs-aanwezige verdeling (de groene lijn van figuur 3). Als de datapunten (doorgetrokken zwarte lijn) nu onder de horizontale blauwe stippellijn liggen, kan een Higgs-boson met bijbehorende massa s voor 95% zekerheid, of meer, worden uitgesloten. De groene en gele gebieden geven de enkele en dubbel standaardafwijking weer van de theoretische Higgs-loze verdeling. Figuur 2: Resultaten van ATLAS in de vorm van een uitsluitingsgrafiek. Als de gemeten data boven de horizontale blauwe stippellijn uitkomt en genoeg afwijkt van de verwachte achtergrond, is dat een aanwijzing naar het Higgsdeeltje. CERN, ATLAS. Figuur 3: Een hulpgrafiek voor de uitleg van figuur 2. CERN, ATLAS. 8 N! april 2012 N! april

6 nieuws Om nou te kunnen stellen dat er een mogelijkheid is op een Higgs met een bepaalde massa, moeten de datapunten met die massa boven de blauwe stippellijn uit komen en genoeg afwijken van de zwarte stippellijn. Als nu duidelijk is hoe de grafiek gelezen moet worden, is goed te zien waarom ATLAS het domein van 116 tot 130 GeV noemt als het waarschijnlijke Higgsgebied. In dit gebied ligt de data boven de blauwe lijn en zijn er twee pieken te zien die, met meer data, significant genoeg van de zwarte stippellijn kunnen gaan afwijken. De piek op 125 GeV heeft zelfs al een betrouwbaarheid van 97,5%, maar in de deeltjesfysica zijn wetenschappers pas tevreden bij veel grotere betrouwbaarheden van 99,9% of hoger. Foto: Peter Tuffy Save the Borrel! In N!-8 werd, in het artikel over de nieuwbouw voor de faculteiten Technische Natuurkunde en Electrical Engineering, reeds bericht over knelpunten die nog aandacht behoefden. De nieuwe Borrelruimte behoorde ook tot deze speciale groep problemen. Opmerkelijk is dat er vooral aandacht aan de vraagzijde (de studenten) was, maar dat de aandacht aan de ontvangstzijde inde ogen van de eerste groep te gering was. En wat doe je dan? Juist, actie voeren om aandacht te vragen! Het (niet) vinden van het Higgs-boson 97,5% klinkt misschien al erg betrouwbaar, maar hoe waarschijnlijk is het dat de wetenschappers het Higgs-boson ook echt gaan aantreffen? Met te weinig data is het namelijk niet onwaarschijnlijk dat er door statistische fluctuaties zulke uitschieters ontstaan. Met meer metingen middelen die dan weer uit. Robbert Dijkgraaf noemt het bij Pauw en Witteman alsof je door een huis loopt met een heleboel kamers en je al bijna alle kamers hebt doorzocht. Er is er nog eentje over waar je niet goed hebt gekeken en in die kamer lijkt een hint te zijn. Je hebt nog niets concreets gevonden, maar er zit iets onder de sprei op het bed. Echter, het is nog maar de vraag of het het Higgsdeeltje is dat zich onder die sprei verstopt. De woordvoerders van ATLAS en CMS durven in hun presentatie dan ook nog niets met zekerheid te zeggen. Ondanks de sterke vermoedens, is het ook waarschijnlijk om helemaal niets te vinden. "Ondanks de sterke vermoedens, is het ook waarschijnlijk om helemaal niets te vinden." Voor de wetenschap is dat scenario minstens net zo interessant als het wél vinden van een Higgsdeeltje. Geen Higgs zou namelijk betekenen dat fysici nieuwe theorieën moeten bedenken en testen om de deeltjesfysica te beschrijven. Het standaardmodel is dan niet meer genoeg. Al met al kan er gesteld worden dat 2012 een spannend jaar is voor de (deeltjes)fysica. Voordat er uitsluitsel kan worden gegeven, moet de LHC nog eens vier keer zoveel data leveren en beide teams verwachten dit na de zomer te bereiken. Als uiteindelijk beide teams onafhankelijk uitsluitsel kunnen geven, worden de resultaten samengevoegd voor een extra controle. Tot die tijd moeten we het doen met deze prikkelende aanwijzingen. Door: Bart Klarenaar (redactielid Van der Waals) Het Higgsmechanisme Het standaardmodel van de deeltjesfysica beschrijft alle deeltjes die we tot nu toe kennen en hoe ze met elkaar wisselwerken. Maar één vraag kan met dit model niet beantwoord worden: waarom hebben de meeste deeltjes een massa? In eerste instantie lijkt het zelfs alsof het begrip 'massa' niet thuishoort in het standaardmodel. Elektromagnetisme en de zwakke kernkracht kunnen bijvoorbeeld goed beschreven worden met de elektrozwakke kracht. Maar de vergelijkingen die hiervoor nodig zijn, gaan uit van de massaloosheid van deeltjes. Een aantal wetenschappers, waaronder Peter Higgs, vonden een oplossing voor dit raadsel. Ze bedachten een mechanisme dat, als het werd toegevoegd aan de vergelijkingen, de deeltjes wél toestond massa te hebben. Na de implementatie van dit zogenaamde Higgs-mechanisme in het standaardmodel konden wetenschappers zelfs voorspellingen maken van bepaalde massa's. Zo werd het zwaarste bekende deeltje, de top-quark, precies met die massa gevonden als de theorie van tevoren had voorspeld. Deeltjes verkrijgen massa door interactie met het overal aanwezige medium van het Higgs-mechanisme. Peter Higgs wees er hierbij op dat het mechanisme alleen kon bestaan als er een nog niet waargenomen deeltje bestond: het Higgs-boson. Dit deeltje is het fundamentele onderdeel van het Higgs-medium, zoals een foton dat is van licht. De massa van het Higgsdeeltje is in de theorie echter een vrije parameter. Wel laat hij een duidelijke massa-afhankelijke voetafdruk achter, waar de wetenschappers naar kunnen zoeken. Wanneer: donderdag 12 januari Wie: ruim vijfhonderd personen, zowel medewerkers als studenten Waarom: opkomen voor het behoud van de borrels van Van der Waals en Thor Wat en waar: borrelen bij het College van Bestuur Bewapening: zeshonderd oranje en rode ballonnen. Hoe heeft het zover kunnen komen? In het van hogerhand opgelegde plan van eisen van onze nieuwbouw staat dat de studieverenigingen ieder 72 m2 krijgen. Hieruit moeten zowel de verenigingskamers, als de borrelruimtes, opslagruimtes, etc. komen. Wetende dat de Borrel alleen al 90 m2 in beslag neemt hoef je geen afgestudeerde TU/e-ingenieur te zijn om te weten dat het allemaal niet gaat passen. De oplossing hiervoor: houden jullie die borrels (allebei!) maar in de kantine, gezellig toch? Toch zagen we dit plan totaal niet zitten. In die hierop volgende onderhandelingen leken nog het meeste op een vertoning waarin zonder in details te treden kastje en muur de hoofdrol speelden. Als onderdeel van het machtsspel zijn in een jaar tijd vier brieven gestuurd aan het College van Bestuur, het hoogste orgaan van de TU/e, omtrent ons probleem. Helaas hebben we nooit inhoudelijk antwoord gekregen. Na meer dan een jaar was voor ons de maat vol: als ze geen antwoord willen geven, dan gaan we het maar halen! Hoezo die ballonnen? Het plan voor de nieuwbouw heeft een relatief hoge brutonetto verhouding: er wordt veel oppervlakte besteed aan architectuur, zoals ruime atria. Ook wel lucht genoemd in de volksmond. De ballonnen staan symbool voor dit luchtoverschot. Het is opmerkelijk te noemen dat er voor een gebouw waarin het merendeel van de bewoners er geen moeite mee heeft om vijf jaar lang in dezelfde spijkerbroek rond te lopen, zoveel geld naar esthetiek gaat. Over de actie Op de fotopagina s vind je een sfeerimpressie van de actie. Onder het genot van een glaasje fris (tja, je moet er iets voor over hebben nietwaar?) luisterden de aanwezigen naar twee speeches. Dorris Slapak, penningmeester van Van der Waals, deed het probleem nog eens uitgebreid uit de doeken. Ze benadrukte dat de aanwezigheid van de borrels de TU/e een prettige plaats maken om the werken en om te studeren. Arno Peels, voorzitter van het CvB, benadrukte dat het College het belang van de borrels volledig onderschrijft en dat er een oplossing moet en zal komen. Echter, die oplossing ligt niet bij hun (in de vorm van extra geld voor extra meters), omdat zij zich slechts bezighouden met de grote lijnen (zoals de hoeveelheid lucht) en budgettaire kaders. Hij vertelde dat de faculteitsbesturen het op zullen moeten lossen. Resultaten Na afloop van de actie gingen we opnieuw aan de onderhandelingstafel, maar nu in een positie waarin iedereen doordrongen was van de faculteitsbrede steun aan de Borrels. Uiteindelijk hebben we een resultaat bereikt dat er mag wezen. Iedere vereniging krijgt ongeveer 75 m2 eigen ruimte, uitbreidbaar tot 150 m2. Deze extra ruimte is beschikbaar wanneer hier behoefte aan is, bijvoorbeeld op donderdagmiddag tijdens de Borrel. Een dergelijke constructie is er trouwens niet alleen voor de studievereniging, alle vakgroepen van beide faculteiten zullen aan het idee moeten wennen dat een aanzienlijk deel van de ruimte multifunctioneel is en gedeeld moet worden met meerdere gebruikers. Wat hierbij komt is dat de studieverenigingen op de mooiste verdieping van het gebouw terecht komen: de zesde verdieping, met dakterras aangrenzend aan de Borrel. De Borrelruimte kan overdag gebruikt worden als gezelligheidsruimte, omdat de verenigingskamer voornamelijk als bestuursruimte zal dienen. En nu? Het is nog geen tijd om op onze lauweren te rusten. We moeten nog gaan praten over de inrichting en de aankleding van onze ruimtes. Daarnaast geldt dat we tot het moment dat het gebouw officieel in gebruik wordt genomen moeten waken voor onze belangen. Er kan tot die tijd nog van alles veranderen. Door: Paul Janssen (redactielid Van der Waals) 10 N! april 2012 N! april

7 carrière Meer dan een generatie Technische Natuurkunde Mij werd verzocht een artikel te schrijven over het leven na mijn studie Technische Natuurkunde. Inmiddels heb ik ruim 25 jaar werkervaring en kan ik een goed beeld geven van de rol die de opleiding, niet alleen voor mijn werk maar ook privé, voor mij en mijn gezin betekent. In de tweede helft van mijn CFT tijd hield ik me meer bezig met de meer algemene kant van flexibele productieprocessen. Modelvorming en simulatie van productieprocessen kwamen langzaam op gang. IC-testen Ik kwam voor de keuze te staan: verder binnen of buiten Philips. Interessant was het verzoek om mee te werken aan het opzetten van een robotlaboratorium in Delft, maar er waren veel onduidelijkheden. Tevens wilde ik ook eens een andere technologiesector meemaken en heb dus gekozen voor een functie als groepsleider IC Testen bij Philips Nijmegen. "Ik kwam voor de keuze te staan: verder binnen of buiten Philips." Curriculum Vitae Frans van der Heijden Persoonlijke gegevens Geboren 28 maart 1957 te Nijmegen Gehuwd Kinderen: Ilse ( ) en Mark ( ) De studie Technische Natuurkunde Al tijdens de eerste lessen natuurkunde en wiskunde op de middelbare school was mijn studierichting bepaald. Het kunnen begrijpen, beschrijven en beheersen van de processen om ons heen boeide me. Natuurkunde of econometrie waren voor mij de meest logische opties. Het werd Technische Natuurkunde te Eindhoven. In de jaren 70 begin jaren 80 kwamen de vele technische toepassingen van de computer in zicht en dat was vooral zichtbaar in de regeltechniek. Ik studeerde af binnen de vakgroep Systeem- en Regeltechniek bij Prof. Ir. Onno Rademaker. Mijn opdracht was het onderzoeken van computertoepassingen om in real-time procesanalyses uit te voeren en modelvorming aan multi-input en multi-output systemen. Op bestaande procesflows werden kleine niet ernstig verstorende flows (testsignalen) toegevoegd, waarvan de respons werd gemeten. Hieruit volgde een fysisch model dat gebruikt werd voor het bepalen van betere regelalgoritmen. Dit alles moest in real-time kunnen geschieden. Met de stand van de computertechnologie van toen, was het verwerken van de datahoeveelheden een hele uitdaging. Ik bedacht een concept waardoor dit mogelijk werd. In die tijd was het normaal dat je na de studie in dienst ging. Defensie had op dat moment door een foutieve planning echter al genoeg dienstplichtigen opgeroepen. Ik kon dus meteen werk gaan zoeken. Robotica Mijn eerste baan was bij een centrale engineeringsafdeling van Philips, het Centrum voor Fabricage Technieken (CFT). Bij het CFT vonden ontwikkelingen plaats aan productiemethoden, processen en machines ten behoeve van alle Philips productievestigingen. In feite de tegenhanger van het Philips Natuurkundig Laboratorium, dat opgesteld was voor de ontwikkeling van productgerelateerde technologieën. Op het CFT werden technologieën en processen ontwikkeld om die producten te kunnen fabriceren. Kernthema s waren flexibiliteit, efficiency en kwaliteit. De belangrijkste drijfveer was de concurrentie uit met name Japan. Binnen de Robot Applicatie Groep had ik een adviserende taak hoe robots het beste ingezet konden worden en wat hiervoor de randvoorwaarden waren. Wat moet Philips zelf ontwikkelen, wat kunnen ze beter inkopen? "Met de stand van de computer technologie van toen, was het verwerken van de datahoeveelheden een hele uitdaging. Ik bedacht een concept waardoor dit mogelijk werd." Zo heb ik in 1985 een 6-assige robot (inkoop) uitgerust met speciale camera s (eigen ontwikkeling) die gecombineerd met krachtsensoren (deels inkoop) in staat was om een onderdeel binnen een vierkante meter te herkennen, op te pakken en die op de vierkante micrometer nauwkeurig te positioneren. In die tijd was dit een belangrijke doorbraak in de integratie van verschillende technologieën. Hierdoor werd duidelijk wat er in de productieprocessen mogelijk was en waren we in staat diverse verbeteringen in de daadwerkelijke productielijnen door te voeren. Vergelijkbare oplossingen, ook ontwikkeld binnen het CFT, werden door ASML (toen nog onderdeel van Phillips) toegepast in de meer gespecialiseerde machines ten behoeve van de IC fabricage. Eind jaren 80 zijn diverse CFT ontwikkelaars overgeplaatst naar ASML waardoor knowhow gebundeld werd en ASML zelfstandig kon worden. Dat is aardig gelukt. Als groep waren we verantwoordelijk voor de technische begeleiding van de inkoop van IC testmachines en het bepalen van een visie binnen Philips aangaande IC-testen. Het produceren van IC s gaat met vele onzekerheden gepaard, waardoor er maar een kleine kans is dat een IC correct is. Het testen van iedere IC is daarom essentieel. Hoe sneller en slimmer het testen, des te hoger de opbrengst. Bijzondere meettechnieken en elektronica zijn nodig om een nieuwere generatie elektronica te meten. Hoe en wat meten we eigenlijk? Hoe werkt het IC bij vrieskou, bij vibraties, etc? Een wereld van hoge investeringen in vele zeer dure testmachines en bijkomstig de noodzakelijke ontwikkeling van hard- en software voor optimale testprocedures. Reorganisatie Het was rond 1990 toen binnen Philips werd besloten om wereldwijd een efficiency slag te maken, het project Centurion. Op hetzelfde moment bevond de chipmarkt zich in een dip. De gevolgen voor Nijmegen waren daarom extra groot; hele afdelingen werden gesloten, ook die waar ik bij hoorde. Voor een op de drie zou er geen werk meer zijn. Alternatieven binnen Philips waren er door Centurion niet. Ook ik moest, na acht jaar Philips, mogelijkheden elders gaan zoeken. Logistiek In 1991 koos ik voor een baan bij Vanderlande Industrie;. een familiebedrijf dat gespecialiseerd was in het leveren van geautomatiseerde logistieke systemen voor vliegvelden, pakketdiensten en magazijnen. Een projectenorganisatie met circa 350 medewerkers, waarvan diversen daar al werkzaam waren sinds de oprichting van het bedrijf in Een groot contrast dus met Philips. Het bedrijf was oorspronkelijk een machinefabriek waardoor logischerwijs de invalshoek vooral werktuigbouwkundig van aard was. Er was een trend gaande naar grotere en complexere systemen met meer intelligentie. Niet alleen verdere integratie van mechanica en elektronica was noodzakelijk, ook de rol van diverse computersystemen en besturingslagen werden belangrijker. Opleidingen : Technische Natuurkunde TU/e : VWO Elzendaalcollege Boxmeer Werkzaamheden 1991 heden: Vanderlande Industries, Veghel internationaal Project Manager : ITM Philips Nijmegen groepsleider IC-Testen : Centrum voor Fabriage Technieken, Philips Flexibele Fabricage Systemen : Centrum voor Fabricage Technieken, Philips robot Applicatie Groep Hobbies Koor, piano en fotografie 12 N! april 2012 N! april

8 Als projectmanager heb je de leiding over een of meerdere projectteams. Zo n team bestaat uit specialisten van verkoop, engineering, software, productie, logistiek, planning, service, R&D, inkoop, toeleveranciers, etc. Het zijn juist deze uitdagingen binnen de projecten van Vanderlande Industries die mijn functie aantrekkelijk maken. Grote zelfstandigheid, veel beslissingsbevoegdheid, maar tevens ook de verantwoordelijkheid. Het continue bepalen van de prioriteiten om een optimum voor iedere belanghebbende te bereiken. Mark van der Heijden De keuze om Technische Natuurkunde in Eindhoven te gaan studeren heb ik eigenlijk heel geleidelijk gemaakt. De middelbare school ging me goed af en ik had duidelijk affectie voor de technische vakken. Via thuis had ik al snel een goed beeld gekregen over wat het studeren van natuurkunde inhield en dat beeld beviel me wel. Toch ben ik ook gaan kijken naar studies als wis-, schei- en werktuigbouwkunde, maar uiteindelijk kwam natuurkunde toch echt als winnaar uit de bus omdat je er gewoon zoveel kanten mee op kan en ik het als een mooie uitdaging zag. Daarnaast moesten nieuwe logistieke concepten en functies worden bedacht. Naast de technologische uitdaging was er ook nog de behoefte geografisch te groeien. Immers logistiek houdt niet op bij de grens en diverse klanten opereerden al sterk internationaal. Het was binnen deze context dat ik, als een van de weinige academisch geschoolden, als Internationaal Project Manager werd aangenomen. Nu ruim twintig jaar later ben ik dat nog steeds.maar er is wel veel veranderd. Inmiddels is Vanderlande Industries wereldwijd marktleider in bagage afhandelingssystemen en sorteerinstallaties voor pakketdiensten én behoort het tot de top van geautomatiseerde distributie- en magazijnsystemen. Van de nu meer dan 2000 medewerkers is ruim 50% academisch geschoold. Er zijn continu circa 150 projecten wereldwijd actief. De projectgrootte varieert van 0,5 miljoen euro tot wel 500 miljoen euro. De service activiteiten zijn sterk gegroeid en het belang van innovatie is groter dan ooit. Thema s als green, cradle-to-cradle zijn geen loze kreten. "Er was een trend gaande naar grotere en complexere systemen met meer intelligentie." Voor een projectenorganisatie is de projectmanager een van de kernfuncties binnen het bedrijf. De verkoopafdeling verkoopt een project, de projectmanager moet het realiseren en vervolgens overdragen aan de serviceorganisatie. De projectmanager heeft niet alleen als taak om projecten te realiseren binnen de afgesproken condities van geld, functie en tijd (het contract), maar dient ook rekening te houden met klanttevredenheid, imago en continuïteit. Dit is niet eenvoudig, omdat er door concurrentiedruk altijd beperkingen en risico s zijn. Door In a world of technology, a belief in people. Vanderlande Industries is growing and hiring. Do you want to join an ambitious, no-nonsense company that offers exciting positions? We have over 70 challenging jobs in the Netherlands in various fields of engineering. Check our career-page! de grootte van de systemen kan men weinig vooraf testen. Emulatie en simulatie helpen. Verder omvat een project meer dan het leveren van de juiste techniek. Je bent ook afhankelijk van derden, zoals de kernprocessen van de klant die men vooraf niet goed kan beoordelen. Er moet rekening worden gehouden met bijzondere omstandigheden zoals culturele verschillen, talen, geografische afstanden, wetgeving, locale autoriteiten, lagen binnen organisaties, politiek, etc "Nu ruim twintig jaar later ben ik dat nog steeds maar er is wel veel veranderd." Goede communicatie en projectorganisatie zijn essentieel. Stressbestendigheid is een voorwaarde om ondanks de vele uitdagingen onderweg, uiteindelijk naar tevredenheid op te leveren. Cruciaal is een goede relatie met de klant omdat een complex systeem nooit af zal zijn en het opstarten ervan altijd een intensieve leercurve betekent. Technologie is een middel, geen doel. Kortom: ieder project is uniek en stelt specifieke eisen aan de projectmanager. De neiging bestaat om de werkelijkheid te simplificeren en te idealiseren, zonder de randvoorwaarden, toleranties en onzekerheden goed te kennen. Dit verkoopt namelijk makkelijk en is duidelijk uit te leggen, maar herbergt wel risico s in zich. Tijdens de uitvoering van een project worden continu risico- en kansanalyses uitgevoerd, om op basis daarvan de juiste prioriteiten te bepalen en de juiste keuzes te maken. Hoe eerder een risico wordt herkend, des te meer mogelijkheden (en tijd) er zijn om dat risico te verkleinen. "In devan-der-waalskamer lijkt de muur een heus familiealbum." Inmiddels heb ik wereldwijd tientallen projecten gerealiseerd, met opgeteld een geschatte waarde van meer dan 150 miljoen euro. Enkele projecten met een zeer hoog innovatief karakter, zoals bijvoorbeeld een project waarbinnen ook een nieuwe sorteermachine ontwikkeld moest worden; prototyping op de werkvloer waarbij de klant geen nadeel mag ondervinden. Projecten in Indonesië met steigers van bamboe, stakingen in Brazilië, juridische en financiële complicaties. Zelfs projecten met forse verliezen, maar die tegelijkertijd wel een innovatieve stap betekenden. Organisatiewijzigingen Omwille van groei heb ik bij Vanderlande Industries veel organisatiewijzigingen meegemaakt, zo ook momenteel. De globalisering is zeer sterk voelbaar en om wereldwijd dezelfde kwaliteit te kunnen leveren is het noodzakelijk om meer te richten op specifieke technische markten met hun eigen optimale oplossingen en producten. Dit betekent extra innovatie en nieuwe uitdagingen. Én nog meer natuurkunde Onze kinderen Ilse en Mark hebben eenzelfde studiekeuze gemaakt, evenals de vriend van onze dochter. Het is waarschijnlijk dat ze allen binnen afzienbare tijd hun master zullen halen. De paralellen gaan zelfs nog verder, we hebben alle vier in het J.D. Van-der-Waalsbestuur gezeten. De jeugd zelfs allemaal in de functie van Externe Betrekkingen, wat een gezonde concurrentiestrijd opleverde! De muur in de Van-der-Waalskamer lijkt een heus familiealbum. Zat de vereniging in mijn tijd in een dip, momenteel is dat gelukkig geheel anders. Met name de Borrel en de eigen ruimte hebben hieraan bijgedragen. Inmiddels ben ik ook in het bezit van een Van-der-Waalspasje met ID nummer 2. En gezien de op handen zijnde afstudeersessies, is het waarschijnlijk dat ik bij gelegenheid op de borrel zal zijn. Kortom, ik ben nog steeds persoonlijk zeer betrokken bij de faculteit Technische Natuurkunde te Eindhoven. Door: Frans van der Heijden (VENI-lid) Los hiervan heb ik mij altijd kunnen verwonderen over (natuur)verschijnselen die over een echte wow -factor beschikken. Denk hierbij aan (zwevende) magneten, tesla coils en gyroscopen. Over dit soort haast magische verschijnselen wilde ik meer weten, waarvoor een studie natuurkunde zich uiteraard uitstekend leent. Nu, enkele jaren later, is mijn affectie voor gave natuurkundeproeven nog steeds niet verdwenen en deel ik deze ook graag met anderen. Al geruime tijd geef ik collegedemonstraties waarbij de gaafste natuurkundeproeven aan bod komen en werk ik als presentator bij een enthousiasmerende techniekshow voor het basisonderwijs (het natuurkundecircus). Beiden doe ik maar al te graag, waarbij ik me soms zelfs afvraag of ik het nu voor mezelf of voor het publiek doe. In ieder geval hoop ik later, wat mijn werk ook moge zijn, met net zoveel plezier te werken als dat ik dit momenteel voor mijn bijbaantjes doe! Ilse van der Heijden In de derde/vierde klas van de middelbare school was ik erg geïnteresseerd in bouwkunde en architectuur. Het leek me erg gaaf om mooie gebouwen te ontwerpen, maar vooral om door te rekenen of al deze ontwerpen ook daadwerkelijk realiteit konden worden. Tijdens een gesprek met mijn decaan, vroeg hij of natuurkunde dan niet meer wat voor mij was. Dit was de trigger om me wat beter te oriënteren, en natuurkunde bleek inderdaad wel iets voor mij te zijn. Het feit dat je gewoon dagelijks bezig bent met problemen oplossen met behulp van logica en wiskunde trok me erg. Wiskunde en natuurkunde vond ik altijd heel leuke vakken op het VWO en eigenlijk voelde het nooit als een plicht, maar gewoon als leuke puzzeltjes die je kan oplossen. Een studie op dit gebied zag ik dus wel zitten. Daarna moest ik natuurlijk kiezen voor een universiteit. Ik ben heel bewust in Delft, Twente en Eindhoven gaan kijken, omdat ik alles gezien wilde hebben. Uiteindelijk heb ik voor Eindhoven gekozen omdat het mij erg aansprak dat de universiteit in de binnenstad ligt (in tegenstelling tot Twente) en ik de sfeer erg goed vond. Het klikte gewoon direct. 14 N! april 2012 N! april

9 WETENSCHAP Physics & Health: low-level laser therapie Op het Van-der-Waalssymposium Physics & Health van 20 december 2011 kwam er al het een en ander aan bod: de fysicus verbetert niet alleen lampen en tv s, op gezondheidsgebied wordt ook aan de kwaliteit van leven gesleuteld. In navolging van biosensoren en plasmas is er nu een nieuwe biofysische techniek in opkomst: low-level laser therapie. Sinds de HeNe laser in 1961 het levenslicht zag heeft de medische wereld niet stilgezeten. In 1967 merkte Endre Mester in Hongarije al op dat blootstelling aan het laserlicht de haargroei en wondgenezing in muizen stimuleerde. Vlak daarna begon hij lasertherapie te gebruiken op patiënten met wonden die maar niet wilden helen. De gebruikte low-level laser therapie (LLLT) dankt zijn naam aan de lage energie-dichtheden. De blootgestelde structuren zullen fotochemische effecten vertonen, maar de intensiteit is niet hoog genoeg om ze ook op te warmen. De toepassingen van LLLT zijn eindeloos: LLLT wordt gebruikt bij bijna elk pijntje dat te bedenken is (figuur 1). Het lijkt bijna te mooi om waar te zijn, maar toch heerst er een hoop scepsis rond LLLT, zowel in de medische wereld als bij het grote publiek. Dit heeft voornamelijk twee oorzaken. De eerste is dat er grote onbekendheid is over de werking van LLLT op moleculair-, cellulair- en weefselniveau. De tweede houdt verband met de grote toepasbaarheid van lasertherapie. Laserlicht heeft een hoop in te stellen parameters zoals golflengte, irradiantie, polarisatie en bijvoorbeeld de behandeltijd. Verschillende combinaties van deze parameters lijken een ander effect te hebben op cellen en ook is gebleken dat bijvoorbeeld een te lange belichtingstijd of te hoge intensiteit een averechts effect hebben. Met andere woorden: er is nog veel te onderzoeken! De invloed van licht op cellen Bij low-level laser therapie (LLLT) worden cellen en weefsels blootgesteld aan laserlicht met golflengten variërend tussen nm. Dit licht induceert een fotochemische reactie in de mitochondriën. Mitochondriën zijn de energiecentrales van de cel, waar de energiedrager van het menselijk lichaam, ATP, wordt gevormd. ATP is nodig om processen in ons lichaam te laten verlopen, zoals de contractie van spieren en transport van stoffen. In chromoforen in deze mitochondriën wordt onder invloed van het licht een elektron geëxciteerd. In de cellulaire respons op LLLT is de chromofoor Cytochrome C Oxidase (CCO) de belangrijkste. Het is een groot transmembraan eiwitcomplex " Last van kaalheid? LLLT zorgt voor dikker haar met meer pigment!" dat bestaat uit twee koperkernen en twee heem-ijzer groepen waar elektronen geëxciteerd kunnen worden. CCO gebruikt de aangeslagen elektronen om uit een zuurstof atoom en protonen water te maken, via de reactievergelijking 4 Fe 2+ -cytochroom c + 8 H + + O 4 Fe -cytochroom c + 2 in 2 3+ H 2 O + 4 H +. De vier overgebleven protonen worden actief out door het membraan van de cel getransporteerd. De protongradiënt die hierdoor ontstaat wordt later gebruikt voor de vorming van ATP. Hoe LLLT precies werkt op de chromofoor is niet bekend, maar men denkt dat het te maken heeft met de natuurlijke rem van ATP productie in het lichaam. Licht breekt namelijk bijproducten van de ATP productie af, waardoor deze natuurlijke rem afneemt en de ATP productie dus langer doorgaat. De toegenomen ATP productie is niet het enige resultaat van LLLT, er worden ook zogeheten reactive oxygen species (ROS) geproduceerd, als bijproduct van de waterproductie van CCO [1]. Deze ROS spelen een belangrijke rol in de communicatie tussen cellen, de regeling van de celcyclus, de activering van enzymen en in de vorming van nucleïnezuur en eiwitten [2]. Met andere woorden: ROS spelen een rol bij alles wat nodig is voor celdeling en celgroei. In figuur 2 is het effect van licht op de celgroei schematisch weergegeven. De extra ATP die wordt gevormd onder invloed van LLLT komt als energie goed van pas in het groeiproces. Door de ROS worden cellen aangespoord om zich ook daadwerkelijk harder te gaan delen, waardoor weefsels kunnen gaan groeien. "De door LLLT ontstane protonengradient wordt gebruikt voor de vorming van ATP." Toepassing Waar vroeger vooral veel onderzoek werd gedaan naar de effecten van LLLT op wondgenezing en pijnverlichting wordt er nu ook veel gekeken naar ziekten zoals hartinfarcten, hersenbeschadigingen en beschadigingen aan het ruggenmerg (dwarslaesies). De laatste twee leiden, afhankelijk van de plek van het kwetsuur, tot gigantische functiebeperkingen die variëren van afname van motorfunctie tot verlies van blaas-, ademhalings- en bloeddrukcontrole. Mensen met dit soort trauma s moeten een beroep doen op de intensieve zorg omdat hun situatie ongeneesbaar is. In de afgelopen jaren is er een aantal onderzoeken gedaan om aan te tonen dat LLLT een positief effect heeft op ruggenmergkwetsuren. Na toepassing van de therapie werd gezien dat er meer axonen (zenuwuitlopers) gevormd werden en dat ze over een langere afstand teruggroeiden dan zonder LLLT. In een studie met ratten werd hetzelfde effect gezien. Nu is het natuurlijk nog de vraag of meer en langere axonen ook daadwerkelijk gaan leiden tot een the lame shall walk. Verder onderzoek moet nog uitwijzen of LLLT ook leidt tot functieherstel. Zoals in figuur 1 al te zien was, wordt lasertherapie ook gebruikt voor iets minder ernstige condities. Dat blijkt wel uit een van de meest succesvolle commerciële toepassingen van de therapie: stimulatie van haargroei bij kalende mensen. Het is aangetoond dat de fotochemische reacties die het laserlicht teweegbrengt haarfollikels stimuleert om van de rustfase naar de groeifase te gaan. Het nieuwe haar is dikker en bevat meer pigment. Om met de helende werking van laserlicht in aanraking te komen zijn dus geen dramatische ongelukken nodig. Al met al is LLLT een techniek die zich nog moet wortelen in onze samenleving. Er zijn geen negatieve bijeffecten bekend van de therapie, maar de positieve effecten komen niet altijd even goed uit de verf. De verschillende toepassingen moeten nog meer onderzocht worden om de optimale combinatie van parameters te vinden bij elk ziektebeeld. Ook wordt nog onderzocht of de laser misschien kan worden vervangen door LEDs, wat de kosten flink zou drukken. Wie weet hebben we straks allemaal een lichtbronnetje in huis ter behandeling van onze schaafwonden, pijnlijke gewrichten en kale hoofden. Door: Lidewij Cornelissen (redactielid Van der Waals) Neck pain Wound healing Laser lipolysis Hair regrowth Skin rejuvenation Arthritis Achilles tendonitis Figuur 1: De toepasbaarheid van LLLT beslaat bijna het gehele lichaam. Figuur 2: Een schematisch overzicht van de werking van LLLT. Meer weten? Brain, TBI, stroke Dentristry, pain Reduction of heart attack Carpal tunnel syndrome Muscle fatigue Laser acupuncture Niet alleen de Wikipediapagina kan je meer vertellen over de ins en outs van LLLT, lees ook de volgende artikelen: 1. The Nuts and Bolts of Low-level Laser (Light) Therapy, Hoon Chung et al., annals of Biomedical Engineering, nov Role of Low-Level Laser Therapy in Neurorehabilitation, Javad T. Hashmi et al., the American Academy of Physical Medicine and Rehabilitation, dec 2011 foto: istockphoto.com/comotion_design Mucositis 16 N! april 2012 N! april

10 VISIE Azuloscurocasinegro A unique word for a passion that is so beautiful! However, by paying no attention, it can be easily spoilt. Teaching in academia is the most gratifying job to do! We have highly motivated students, beyond their hormonal turmoil, work in rather small groups (in physics, at least) and use material that is close to a professor s love of his life. How is it possible that you can still mess up under these close to ideal conditions? Well, it can be done and does happen, just listen to our critical students. Poor behavior Poor behavior like recycling exams is one of the causes. Lack of motivation quite often the case, especially for professors that think that they are so important - is another cause. Lack of insight in teaching skills ends up in remarks like: stupid students, why are they skipping my lectures? and does not open the professor s eyes for his poor performance. Forgetting that lectures have to serve the purpose of stimulating the students, not to explain everything is detail, another pitfall. Being too serious, also a painful mistake. Lecturing is 50% content and 50% challenging entertainment. Stimulating professors The only professors you remember after 40 years are those who really stimulated you. Going home with the feeling that you understood everything, thinking that real progress had been made. Opening your books at home and realizing that the hard work still had to be done. That is what teaching in academia is all about. Stimulating students to enjoy the real hard work of learning and digesting the information given. In my case, trained at Utrecht University, two professors pop up in my memory: Van der Blij, a mathematician, and Minnaert, the well known astrophysicist, author of the series Natuurkunde van het vrije veld. Also, the instructions of quantum mechanics triggered my self-propelled learning. One problem, nine hours of hard work to first even understand the question asked and then try to solve it, a unique experience. Together with another student, both ambitious and motivated: we shall overcome. Tough, demanding but very rewarding! With this knowledge, I started my forty-something year career in Eindhoven, trying to avoid the pitfalls and apply the lessons learned. I will present some case studies from my teaching history, to show you what a motivated teacher can achieve. Also, how much fun one can have in teaching. Foto: Copyright H.C.W. Beijerinck Introductory quantum mechanics Seven years of teaching an introductory quantum mechanics course to bachelor students in their third year into university has been an interesting experience in the dynamics of testing students. This was even more unique, because the department had opted for an oral exam, to test students on a combination of both content and personal skills. At an early stage in their training they are confronted with the strong tradition in physics, where all new developments are discussed in an open atmosphere in front of a white board. Talking about new concepts, visualizing new ideas in simple diagrams, and discussing trends without doing the full math or calculation: all these are essential and valuable skills to learn. The ultimate aim in physics is to test on insight, not on routine skills that you can look up in a text book. By choosing for an open-book exam or to allow the students to use a home-made, two page compendium of important information, we already force ourselves to think of well phrased original problems. This is a challenge for the professor involved, but a nice one. By combining this approach with an oral finale, we can really push our students to open up to a new approach to physics. An oral history My exams were organized in a clockwork fashion: eight students in four hours of my time. Starting out with two hours in splendid isolation with two problems (each with five logical steps with increasing complexity), the student finally entered my office for a 30 minute oral exam. Grading their work was done in a few minutes, with sufficient time for asking why certain correct or incorrect - steps were taken. This additional information helps to discriminate between lucky correct answers, simple mistakes and lack of insight. Then, simple pictograms were used to test their skills for drafting wave functions for atomic potential wells and for the reflection and transmission at potential barriers. Without any math one can estimate the trend in period and amplitude of a wave function, testing insight instead of rote problem solving. Moreover, they are asked to support their drawing activities by telling their line of thought. Also, atomic spectroscopy was tested, to recognize the quantum numbers for a given pattern of Zeeman splitting. These activities are very revealing for the amount of insight they have acquired. Seven year itch Throughout seven years I have used the same two sets of two problems for the written part. Although the students were not allowed to keep the problem sheet, I was highly surprised that underground editions of these problems never emerged. The statistics of multiple tries and the grades obtained never shifted in these seven years. The exam was considered as the most difficult to pass, with a success rate of 10% for one try, 50% for two tries, 40% for three tries and a Gaussian tail of 10% with four tries or more. Students at their third try ended up with the same problem set as their first failed exam. Even they did not recognize this! The human mind clearly blocks out questions that you cannot answer. Training material As an example of the skills and insight required, a set of 20 problems was available as a reader, with rather complete answers including a discussion of the results. The type of problem thus was no surprise. The skills to tackle a new problem had just not been trained. Students are well trained in analyzing the curriculum and their professors. Their ambition for understanding a subject is determined by the standards set by the skills required to perform in an adequate way when doing tests. When presenting standard problems to probe their level of understanding at an exam, this results in rote learning of a rather limited set of problem solving skills. For an academic program, where we want our students to acquire analytical skills and out-of-the-box thinking, this does not stimulate students to go the last mile. Student satisfaction Students hated me for my exams! At a later stage, talking to my former students during their M.Sc. and PhD programs, they confessed that my course was one of the few where the really learned about physics and about hard work. The department hated me for delaying the progress of students through the physics curriculum, creating a back log of unfinished business. However, they also appreciated very much the positive long term effect with the students. Reculer pour mieux sauter Of course, not all subjects can be tested in this way. However, it is good to have such a stumbling stone once in a while. A controlled stumble can be very useful to learn to walk in a more self-confident way, with a better academic balance as the final result. Academia is a watering hole you have to learn to appreciate, in groups and by yourself. "The only professors you remember after 40 years are those who really stimulated you." Other means of active stimulation can also be applied. For close to 30 years I have taught a capita selecta course on atomic collisions, connecting the quantum picture to classical mechanics by means of semi-classical theory. Nice small classes with four to six students, during 12 weeks of three hours per week: wonderful. Typically 75% of the lectures are given by the students themselves. 18 N! april 2012 N! april

11 wetenschap De zoektocht naar Aardes tweeling Foto: Copyright F. de Lange - Frederikse Op 6 maart 2009 lanceerde NASA de Kepler-satelliet, uitgerust met een 95 megapixel fotometer met een apertuur van bijna een meter. Deze stelt Kepler in staat fluctuaties in lichtintensiteit van 0,002% te meten. Het doel van de missie: vind Aardachtige planeten, die buitenaards leven zouden kunnen huisvesten. En die zoektocht heeft al flink wat vruchten afgeworpen This resembles a setting of old-fashioned tutoring in a college in Oxford or Cambridge, if it still exists. Very effective, highly motivating, keeping the students connected during the semester. Examination was done by writing a position paper on a related article, within a few weeks after ending the course. Nearly all students taking this course ended up in my group as a Masters student. Freshman teaching But what about teaching students in their first year at university? Can you motivate students in this phase, directly from high school? Yes, it can be done, even if you are not Barack Obama! Respect your students, motivate them, invest in challenging demonstrations with an open-ended solution, and be open for their questions. Do not leave the lecture hall for coffee, stay there and talk to them. Lectures are an act of love including fore and after-play. Be honest and strict in setting up your written exams; invest time to achieve a constant quality, to avoid having to adjust your grading standards after the exam has been made. Test the exam by having the instructors solve the problems in half of the allotted time. Take the 25 hours to achieve this, do not become lazy. The quality of the exam sets the standard for students how they digest the course. Fast-food exams result in an upset stomach and not in healthy growth. Dark blue, nearly black, with the students as our twinkling stars in the beautiful sky of academia. By: Prof. Dr. Herman C.W. Beijerinck Curriculum Vitae Herman Beijerinck Born in The Hague (1945) Experience 2010 present: Consultant in industry and healthcare : Professor physics Eindhoven University of Technology : Professor physics Utrecht University (0.2 fte) : Director DTI and SMPE/e : Research on Atomic physics and quantum electronics : PhD Eindhoven University of Technology Education B.Sc./M.Sc. physics Utrecht University Kepler (schematisch weergegeven in figuur 1) is op zoek naar kleine periodieke dipjes in de helderheid van sterren. Deze dipjes zouden het gevolg zijn van planeten die voor de ster langs bewegen. Daarom maakt Kepler constant beelden van Zonachtige sterren in de sterrenbeelden Zwaan (Cygnus) en Lier (Lyra). Om een planeet als de Aarde te vinden, moet Kepler een intensiteitdipje meten van ongeveer 0,01%. Dat komt overeen met de afname van intensiteit van een koplamp als er een fruitvliegje voor vliegt. Daarnaast passeren planeten als de Aarde hun ster natuurlijk niet zo denderend vaak (ongeveer eens per jaar). De eerste planeten die Kepler zal vinden, zullen daarom planeten met een korte omlooptijd zijn. Uit de sterkte van de verandering van helderheid kan dan de straal van de planeet bepaald worden. Uit de omlooptijd volgt de massa en kan dus de gemiddelde dichtheid bepaald worden. Uit de afstand tot de ster, en diens temperatuur, volgt een afschatting voor de temperatuur van de planeet. Zo kan dus op vrij simpele wijze iets gezegd worden over de samenstelling van de gevonden planeten. De eerste resultaten lieten niet lang op zich wachten. Feitjes: Apertuur: 0,95 m Camera: 95 megapixels, verdeeld over 42 CCD's Gezichtsveld: 105 graden 2, komt overeen met ly 2 Aantal geobserveerde sterren: Meting: iedere 3 seconden Voorlopige resultaten: 61 planeten, 2326 kandidaat-planeten, 2165 dubbelsterren Duur project: 3,5 tot 6 jaar Kosten: M$591,- Ongeveer een jaar na lancering kondigde NASA de vondst van de eerste vijf exoplaneten aan, origineel genaamd Kepler 4b, 5b, 6b, 7b en 8b. Alle vijf zijn gasreuzen, de eerste ongeveer zo groot als Neptunus, de andere vier groter dan Jupiter. Echter, hoewel de gasreuzen in ons zonnestelsel vrij ver van de Zon staan, staan deze vijf allemaal ontzettend dicht bij hun ster. Omlooptijden zitten tussen de 3,3 en 4,9 dagen. De bijbehorende temperaturen liggen tussen 1200 en 1600 oc. Deze extreme planeten werden tot hete Jupiters gedoopt, maar al snel zou blijken dat het nog veel extremer kon. Het exotische heelal De zoektocht ging door en in het afgelopen jaar volgde een stortvloed aan nieuwe planeten (zie figuur 2), de een nog vreemder dan de ander. In het begin van het vorige jaar werd de eerste rotsachtige planeet ontdekt. Kepler 10b is 1,4 maal zo groot als de Aarde en was daarmee op dat moment de kleinst bekende exoplaneet. Kepler 10b is echter niet bewoonbaar, want met een afstand tot haar ster die twintig maal kleiner is dan de afstand van de Zon tot Mercurius is het er veel te heet. Ze racet dan ook binnen 0,84 dagen om haar ster heen! Enkele maanden later werd nog een tweede planeet in dit zonnestelsel gevonden, Kepler 10c, met afmetingen van 2,2 maal die van de Aarde. Maar met een omlooptijd van 45 dagen (die van Mercurius is 88 dagen) is ook deze planeet onbewoonbaar. Het goede nieuws is dat hiermee wel is aangetoond dat Kepler in staat is planeten van de afmetingen van de Aarde te meten. Nog geen maand later werd wederom een bijzondere ontdekking gepresenteerd: het meest compacte zonnestelsel ooit. Kepler 11 bevat (ten minste) zes planeten, welke op één na allemaal binnen de straal van Mercurius om de Zon zouden passen (zie figuur 3)! Tot dan toe was er nog geen enkele ster 20 N! april 2012 N! april

12 (buiten onze eigen Zon) bekend met meer dan drie planeten. Kepler 11b t/m 11g zijn allemaal groter dan de Aarde, de grootsten vergelijkbaar met Neptunus en Uranus. Ze bestaan uit een mix van gassen en gesteenten en hebben omlooptijden van 10 tot 118 dagen. Bewoonbaar lijkt het zestal echter niet. Een planeet die zeer zeker niet bewoonbaar is, is de in augustus ontdekte planeet TrES-2b. Om te beginnen is TrES-2b een gasreus, maar los daarvan is het ook nog eens de donkerste planeet die ooit gemeten is. Met een reflectie van minder dan een procent is deze Jupiterachtige gigant zwarter dan steenkool! Alweer een nieuw extreem verschijnsel, gevonden door Kepler. In september publiceerde NASA een nieuwe methode om met Kepler planeten op te sporen. Onzichtbare planeten om precies te zijn. Uit nieuwe metingen bleek dat een planeet in het stelsel Kepler 19 alternerend te vroeg en te laat om haar ster cirkelde. De conclusie was dat haar baan gravitationeel beïnvloed wordt door een nabije planeet, die we niet kunnen zien. Onderzoekster Sarah Ballard vergeleek het met belletje trekken: Je weet dat er iemand aan de deur is geweest, ook al zie je hem niet als je naar buiten gaat. Een week later diende de volgende primeur zich alweer aan voor het Kepler team. Iets wat 30 jaar geleden al in de Star Wars films getoond werd, bleek echt voor te komen: een planeet met twee zonnen. De planeet werd gevonden door fluctuaties in de lichtintensiteiten tijdens de verschillende eclipsen van de twee sterren. Kepler 16b lijkt echter in de verste verte niet op Tatooine. Kepler 16b is een koude planeet van de afmetingen van Saturnus en bestaat voor de helft uit gas en voor de helft uit gesteente. De omlooptijd bedraagt 229 dagen, vergelijkbaar met Venus, maar aangezien deze dubbelsterren kleiner en koeler zijn dan onze Zon valt Kepler 16b buiten de bewoonbare zone. Aardachtige planeten Stapje voor stapje komt Kepler dichterbij het vinden van Aardachtige planeten en in december volgen twee belangrijke doorbraken elkaar op. Ten eerste worden in het stelsel Kepler 20, waar tot dan toe al drie gasreuzen bekend waren, twee planeten gevonden met ongeveer dezelfde afmetingen als de Aarde. Kepler 20e en 20f zijn respectievelijk 0,87 en 1,03 maal zo groot als de Aarde (zie figuur 4). Beiden zijn rotsachtige planeten en met omlooptijden van 6,1 en 19,6 dagen vallen ze vreemd genoeg precies tussen de banen van de drie gasreuzen (met omlooptijden van ongeveer 3, 11 en 78 dagen) in. Deze vreemde eend in de bijt heeft dus afwisselend een grote, kleine, grote, kleine en grote planeet en dat alles ongeveer binnen de straal van Mercurius om de Zon. Figuur 1: Schematische weergave van de Kepler-satelliet. Figuur 2: Een greep uit de tot nu toe door Kepler ontdekte exoplaneten. Ter vergelijking zijn ook de Aarde, Neptunus en Jupiter weergegeven (allen op schaal). De planeten variëren van iets groter dan de Aarde tot bijna tweemaal zo groot als Jupiter. Stand van zaken De nieuwste twee ontwikkelingen wil ik u ook zeker niet onthouden. In januari werd ten eerste bekendgemaakt dat er opnieuw planeten om dubbelsterren zijn gevonden, dit maal in de systemen Kepler 34 en 35. Dit leert de wetenschappers dat dit toch vaker voorkomt dan gedacht. Daarnaast zijn er wederom kleinere planeten ontdekt. Om een kleine rode dwerg KOI-961, maar net groter dan Jupiter, draaien drie planeten met afmetingen van 0,78, 0,73 en 0,57 maal de straal van de Aarde. Dit zijn dus tot nu toe echt de kleinste bekende exoplaneten. Maar met het tempo waarin de nieuwsberichten op dit moment binnenstromen is de kans zeer aanwezig dat dit alweer achterhaald is bij publicatie van dit artikel. Kepler zal nog minstens tot november van dit jaar metingen blijven doen. Tot nu toe heeft de satelliet al 61 planeten ontdekt. Verder heeft Kepler al kandidaat-planeten gesignaleerd, waarvan er 207 ongeveer zo groot als de Aarde zouden zijn en er 48 in de bewoonbare zone zouden kunnen liggen. Het kan dus zomaar dat daar een planeet tussen zit die als twee druppels water op de Aarde lijkt. Kepler heeft dus nog heel wat werk voor de boeg en zal waarschijnlijk nog veel meer opzienbarende ontdekkingen doen. Door: Joep van Lieshout (Redactielid Van der Waals) Op de hoogte blijven? Heb ik nu met dit artikel je interesse gewekt en wil je graag op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen? Dat kan! Op haar website post NASA alle nieuwtjes en op dit moment volgen de ontdekkingen zich zo snel op dat er meerdere malen per week nieuwe berichten verschijnen. Alle informatie en meer van dit soort mooie plaatjes vind je op Figuur 4: Kepler 20e en 20f, in grootte vergeleken met de Aarde en Venus (allen op schaal). Figuur 5: Kepler 22b is de eerste ontdekte planeet, die in de bewoonbare zone van haar ster ligt. Ter vergelijking is ook de bewoonbare zone in ons eigen zonnestelsel weergegeven (alles op schaal). Nog steeds had Kepler echter geen planeet gevonden binnen de zogenaamde bewoonbare zone om een ster, maar dat zou niet lang meer duren. Al snel werd Kepler 22b (zie figuur 5) ontdekt. Deze planeet is 2,4 maal zo groot als de Aarde en bestaat daarmee waarschijnlijk grotendeels uit gassen. Maar aangezien ze binnen de bewoonbare zone van haar ster valt zou men er ook vloeibaar water kunnen aantreffen. De 600 lichtjaar verwijderde planeet loopt in 290 dagen om haar ster heen en is daarmee de planeet die tot nu toe het meest met de Aarde overeenkomt. Figuur 3: Schematische weergave van het stelsel Kepler 11, vergeleken met de twee binnenste planeten van ons zonnestelsel, Mercurius en Venus (alles op schaal). Vijf van de zes planeten van Kepler 11 staan dichter bij hun ster dan Mercurius bij de Zon. 22 N! april 2012 N! april foto's: NASA

13 Foto's "Save the Borrel!" CommunisteN-feest "Save the Borrel" In een poging om de 'Salon' en het 'Walhalla' ook in het nieuwe gebouw te kunnen behouden, werd samen met Thor een protestactie opgezet. Met ongeveer 500 mensen en 600 ballonnen (symbool voor de overdadig aanwezige grote open ruimtes in het nieuwe gebouw) marcheerden we richting het Hoofdgebouw om bij het College van Bestuur voor de deur te gaan borrelen. Meer over deze actie vind je op pagina 11. CommunisteN-feest Uitgerekend op Valentijnsdag kwam de AC met zo'n beetje het minst romantische N- feestthema ooit op de proppen: Communisme! Al was de overheersende kleur natuurlijk wel rood, verder was het gewoon zuipen voor het moederland. Na Zdrowie! 24 N! april 2012 N! april

14 Wetenschap Het resultaat van vier jaar IETS doen A New Theoretical Model for Inelastic Tunneling in Realistic Systems. Met die titel op mijn proefschrift en op het scherm kon mijn verdediging 19 januari j.l. beginnen. Vier jaar aan onderzoek zijn hieraan vooraf gegaan, die ik hier in precies één uur mag verdedigen. De commissie komt binnen en neemt plaats, ik neem ook plaats en mijn promotor krijgt als eerste het woord. "Kunt u in een tijdsbestek van tien minuten de achtergrond en hoogtepunten van uw onderzoek voor een algemeen publiek duidelijk maken?" Nou, daar gaan we! Moleculen identificeren De titel is misschien een beetje gecompliceerd voor een algemeen publiek, maar hij geeft aan dat ik me de afgelopen vier jaar bezig heb gehouden met het beschrijven hoe je moleculen kunt laten trillen door er een elektrische stroom doorheen te sturen. Een molecuul kunnen we voorstellen als een verzameling kleine knikkers (atomen), bij elkaar gehouden door kleine veren (elektronbindingen). Dit betekent dat we een trillend molecuul kunnen voorstellen als elk ander massa-veer systeem. We weten de massa s van de atomen en we kunnen de veerconstantes uitrekenen, dus kunnen we ook eenvoudig uitrekenen met welke frequentie een molecuul kan trillen. Dit kunnen we vervolgens tabelleren en gebruiken om moleculen te identificeren. Wanneer we een los molecuul hebben en ons afvragen welk molecuul het is, hoeven we alleen maar te meten met welke frequentie het trilt en deze op te zoeken in de tabel om te weten welk molecuul we hebben. Simpel toch? In praktijk meten we echter niet de frequentie van de trilling, omdat deze veel te hoog is, maar de energie die benodigd is om het molecuul te laten trillen, waarbij je je kunt voorstellen dat hoe sneller een molecuul trilt, hoe meer energie hiervoor nodig is. Maar hoe meten we nu de energie die nodig is om een molecuul te laten trillen? Hiervoor maken we gebruik van een scanning tunneling microscope (STM), waarmee we de posities van moleculen op een oppervlak kunnen bepalen door deze af te tasten met een scherpe tip. Om het molecuul te kunnen identificeren, gebruiken we vervolgens een tweede techniek genaamd inelastic electron tunneling spectroscopy (IETS). Hierbij meten we bij welk voltage een tunnelend elektron voldoende energie heeft om het molecuul te laten trillen. Wanneer dit het geval is, kan een elektron dus behalve elastisch ook inelastisch tunnelen, wat gepaard gaat met een toename in geleiding. Het voltage waarbij dit gebeurt is molecuul-afhankelijk, en dus kun je met deze techniek één enkel molecuul identificeren: vele malen gevoeliger dan elk ander identificatieprincipe tot dusverre. IETS werd voor het eerst met een STM uitgevoerd in 1998 en het lijkt dus oude koek wat we onderzoeken. Er is echter een probleem. In de meest gunstige gevallen slaat ongeveer 10% van de elektronen een trilling aan, wat tevens een toename in geleiding van 10% betekent. In typische gevallen slaat echter maar ongeveer 1% van de elektronen een trilling aan, en in bijzondere gevallen nog veel minder. We willen dus graag kunnen voorspellen onder welke omstandigheden een elektron een trilling aanslaat en wanneer niet. Je kunt je bijvoorbeeld voorstellen dat wanneer een elektron verticaal door een molecuul gaat, hij het molecuul wel verticaal kan laten trillen, maar niet horizontaal. Binnen de kwantummechanica zijn deze selectieregels niet heel duidelijk, maar het principe blijft gelijk. Tijd om met theorie aan de slag te gaan! bevinden. Deze informatie gebruiken we vervolgens in de tweede theorie, die non-equilibrium Green's function formalism (NEGF) heet, waarin we wel een spanning aanleggen en waarmee we uitrekenen hoe de elektronen zich door het systeem bewegen en hoe groot de uiteindelijke stroom is. Deze twee theorieën brengen gecompliceerde berekeningen met zich mee, die zeer tijdrovend zijn. De nieuwe ontwikkeling in mijn proefschrift is om een benadering te maken die de NEGF berekeningen aanzienlijk versnelt, maar die niet tot nauwelijks ten koste gaat van de nauwkeurigheid van de berekening. De LOIT methode Deze nieuwe methode heet de LOIT methode. Om hem uit te leggen is het van belang om in te zien dat er onderscheid kan worden gemaakt tussen deze twee situaties: A) het elektron tunnelt eerst van de tip naar het molecuul en slaat daar vervolgens een trilling aan. B) het elektron slaat bij het tunnelproces zelf een trilling aan, en vervolgt dan zijn weg het oppervlak in. Zie figuur 1 voor een impressie. Wanneer een elektron een trilling aanslaat wanneer het zich al in het molecuul bevindt, dan leidt dit tot een betere geleiding in het oppervlak zelf. Wanneer een elektron echter een trilling aanslaat tijdens het tunnelen, vergroot dit de tunnelkans en leidt dit tot een beter geleiding in de tunnelbarrière. De kans dat een Foto: Erwin Rossen & Matthijs Cox Om het experiment te simuleren hebben we gebruik gemaakt van twee elkaar aanvullende theorieën. De eerste heet density functional theory (DFT) en berekent de situatie in evenwicht, oftewel wanneer je geen spanning hebt aangelegd en er dus geen stroom loopt. Hiermee kunnen we uitrekenen waar de atomen zich precies bevinden en waar de elektronen zich Figuur 1: Een elektron kan van de STM tip naar het molecuul tunnelen. Het molecuul kan dan gaan trillen tijdens het tunnelen (linkerkant). Als dit niet gebeurt (rechterkant) zal het elektron pas na het tunnelen een trilling in het molecuul kunnen aanslaan. 26 N! april januari N! april

15 elektron daadwerkelijk deze trilling aanslaat is veel groter wanneer hij al in het molecuul zit, omdat hij dan dichtbij de betreffende atomen is. Een elektron dat gaat tunnelen is aanvankelijk ver weg en heeft daarom minder invloed op het molecuul en dus een kleinere kans om deze trilling aan te slaan. Dit is de reden dat in de literatuur deze processen doorgaans verwaarloosd worden. Wanneer we echter kijken naar de oorspronkelijke geleiding, kunnen we zeggen dat deze in het oppervlak al zeer groot was, terwijl de kans op tunnelen ook zonder inelastische processen al heel klein was. Relatief gezien heeft een trilling aanslaan dus een klein effect op de totale geleiding van het systeem wanneer het elektron al in het molecuul zit, maar een groot effect op de totale geleiding wanneer het een trilling kan aanslaan bij het tunnelen. Juist de eerste processen kunnen we daarom vaak verwaarlozen, terwijl het inelastische tunnelen onmisbaar is om juiste IETS resultaten te beschrijven! Door dit inzicht worden de berekeningen veel efficiënter, wat in praktijk inhoudt dat we veel meer details in de berekeningen meenemen, waardoor we de experimenteel resultaten beter kunnen beschrijven. Omdat we inelastisch tunnelen mee moeten nemen in de beschrijving, noemen we de methode lowest order in inelastic tunneling (LOIT). We kunnen het principe vergelijken met een snelweg met een smalle tunnel, waar vaak verkeersverstoppingen zijn, zoals weergegeven in Figuur 1. Om nu het verkeer beter te laten doorstromen, kun je twee dingen doen. De eerste optie is de snelweg veel breder maken, waardoor er daar meer auto s tegelijkertijd kunnen rijden. De tweede optie is de tunnel een beetje breder maken, zodat hier een klein beetje meer auto s tegelijkertijd kunnen rijden. Je intuïtie zal je nu al vertellen dat de doorstroom in het eerste scenario nauwelijks verbeterd is, maar dat deze in het tweede scenario wel beter is geworden. Je kunt beter de knelpunten een klein beetje aanpakken dan de toch al goede punten nog meer verbeteren. Hetzelfde geldt voor de geleiding door een STM opstelling en dát is de kern van de LOIT methode. "Hooggeleerde promotor, ik hoop hiermee aan uw verzoek te hebben voldaan." En toen begon het echte werk... Door: Erwin Rossen (VENI lid) E NEW GENERATION Risk is the possibility that an undesirable event will occur The demand for skilled actuarial professionals is still growing. Actuaries are the leading professionals in finding ways to manage risk and managing risk requires knowledge of several disciplines. Understanding how businesses operate, how legislation may impact and how financial economics can affect values are all vital skills for an actuary. EXECUTIVE MASTER OF ACTUARIAL SCIENCE M A S What's that smell Tijdens mijn promotie heeft menigeen gevraagd naar de mogelijke toepassingen van mijn onderzoek. Wat kunnen we ermee? Is het het onderzoeksgeld wel waard? Wat voor nut dient het de mensheid? Ten eerste wil ik kwijt dat deze vraag een irrelevante vraag is (of zou moeten zijn) in wetenschappelijk onderzoek. Wetenschap wordt gedreven en bedreven door nieuwsgierige knappe koppen die het mysterie der natuur willen ontrafelen. Zij zijn niet geïnteresseerd in wat het de mensheid oplevert qua geld of welvaart; zij hebben slechts een honger naar kennis. Waarom de maatschappij dit dan toch zou moeten bekostigen? Omdat er veelal onbedoeld wel toepassingen uitrollen, alleen zijn bij het zoeken naar die kennis nog niet bekend welke dit zijn. Enkele voorbeelden uit de vorige eeuw hiervan zijn GPS (denk relativiteitstheorie), lasers (denk foto-elektrisch effect, Nobelprijs natuurkunde 1921), computers (denk transistors, Nobelprijs natuurkunde 1956), MRI scanners (denk supergeleiders, Nobelprijs natuurkunde 1972, 1987 en 2003) en de huidige harde schijven (denk giant magnetoresistance, Nobelprijs natuurkunde 2007). Zonder nieuwsgierige wetenschappers waren deze producten nooit op de markt gekomen. Ik kan nu geen gegarandeerde toepassingen noemen van mijn onderzoek; als ik dit wel kon, had ik ze wel gebouwd! Ik hoop echter de wetenschap in zijn geheel ermee vooruit geholpen te hebben. Dit gezegd hebbende zijn er wel enkele richtingen te noemen waarbinnen dit onderzoek tot toepassingen zou kunnen leiden. Oftewel: waarom zouden we moleculen willen kunnen identificeren? Een eerste gedachte is hierbij supergevoelige gassensors, maar ook het menselijk lichaam maakt gebruik van het identificeren van moleculen. Een bekend voorbeeld hiervan is ons afweersysteem, waarbij moleculen geïdentificeerd worden door eiwitten met een unieke vorm, waarin de te herkennen moleculen precies passen, zoals een sleutel precies op een slot past. Een minder bekend voorbeeld is de neus. Over hoe de neus deze moleculen herkent, lopen de meningen uiteen. Een grote meerderheid is van mening dat de receptoren in de neus hetzelfde werken als die in het afweersysteem en dat dus de vorm van de geurmoleculen afgetast wordt. Anderen echter zijn van mening dat de neus de trillingen van de geurmoleculen meet en zo herkent welke eieren je beter aan de kant kunt schuiven. Argumenten voor de eerste theorie (odotooptheorie) zijn dat enantiomeren (moleculen die elkaars spiegelbeeld zijn) dezelfde trillingsfrequenties hebben en toch anders ruiken en dat hiervoor al een mechanisme in het menselijk lichaam bekend is. Argumenten voor de tweede theorie (vibratietheorie) zijn dat isotopen met dezelfde vorm maar andere trillingsfrequenties anders ruiken en dat functionele groepen binnen een molecuul met verschillende vormen maar dezelfde trillingsfrequenties hetzelfde ruiken. Tot op de dag van vandaag is er geen consensus over hoe de neus het nou daadwerkelijk voor elkaar krijgt. De LOIT methode maakt het mogelijk om op langere termijn geurmoleculen in gecompliceerde eiwitten te plaatsen en te berekenen of er dan een inelastische stroom kan gaan lopen. Misschien kan dit onderzoek dus bijdragen om een oplossing voor deze controverse te vinden. Distinguish yourself from other risk professionals 2 State-of-the-art training towards full actuarial qualification (actuary AG) 2 Developed in collaboration between the Dutch Actuarial Institute (AI) and TiasNimbas Business School 2 Shortest route becoming actuary AG (AAG) after completing BSc 2 Lecturers and tutorials are mixed with case-based learning 2 4 to 5-semester, part-time programme in English 2 Central training location in Utrecht 2 International recognition 2 Directly applicable in your working environment 2 Exchange of experience and ideas amongst fellow students 2 A major contribution to your network 28 N! april 2012 More information can be obtained from the websites of the two partner organisations, the Dutch Actuarial Institute ( and TiasNimbas Business School (

16 opinie Bachelor College: twee studenten vertellen Vanaf collegejaar wordt het Bachelor College ingevoerd op de hele TU/e. Stellingnemers Arjen Monden en Thomas Reijnaerts, beiden student Technische Natuurkunde, geven hun mening over de plannen (zie pagina 6 voor inhoudelijke informatie over het Bachelor College). Arjen neemt stelling tegen overhaaste verandering, Thomas ziet vooral voordelen in de veranderingen. foto: istockphoto.com/scibak Arjen: " Nieuwe bachelor? Bezint eer ge begint!" De bacheloropleidingen van de TU/e gaan op de schop. Er moet meer keuzevrijheid komen, meer interdisciplinariteit en de student moet beter voorbereid worden op de eisen van het bedrijfsleven. Mooie woorden, maar wordt er niet eigenlijk bedoeld dat studenten vakken die te moeilijk zijn niet hoeven te volgen? Dat studenten in plaats van een zwaar wiskundig vak te volgen, een boek over broodfabrieken en rioolstelsels uit hun hoofd moeten leren? Dat het bedrijfsleven genoegen neemt met minder wiskunde en liever iemand in huis haalt die tijdens zijn universitaire studie heeft geleerd om staand te vergaderen? Zo wordt het voor de coach in ieder geval niet al te lastig om een student met minimale vertraging door de bachelor te slepen. Maar als natuurkundestudent wíl ik helemaal niet dat ik door mijn coach door een relatief makkelijke bachelor geschopt wordt. Als student wil ik dat ik trots kan zijn op mijn diploma. Ik wil geen praktijken die aan verguisde hogescholen doen denken, ik wil een opleiding op niveau volgen. Mijn bacheloropleiding moet mij een basis geven in de natuurkunde. Na mijn bacheloropleiding moet ik in staat zijn om mezelf een voor mezelf tot dan toe onbekend deel van de natuurkunde aan te leren. Ik moet zonder problemen en lijmmaatregelen mastervakken kunnen kiezen en me zo optimaal voorbereiden op mijn carrière. Als ik niet verder wil met onderzoek kies ik in de master wel vakken die me helpen bij een baan als consultant. Als ik na de bachelor nog steeds gek ben van de natuurkunde kies ik mijn vakken zo dat ik een ideale basis heb om te gaan promoveren. Voor mij is een nieuwe bachelor niet nodig, ik denk dat het goed is om iemand die voor natuurkunde kiest vooral natuur- en wiskunde voor te schotelen. Maar ja, Halbe wil dat studenten korter studeren, Van Duijn weet dat zijn hoogwaardige opleidingen afschrikken en wil Halbe wel tegemoet komen. Dus de opleiding moet op de schop, de nieuwe bachelor komt er, punt. Nu blijft de vraag over wat er dan in de bachelor moet blijven en wat er uit moet. Op dit moment hebben we een bachelor van 150 ECTS (exclusief 30 ECTS in de minor). Volgend jaar hebben we 90 ECTS, nou ja met een beetje smokkelen krijgen we er 95, maar dat is het dan ook wel. Er moeten dus 55 ECTS geschrapt worden uit de verplichte vakken. Daar hebben we maar mee te leven. Hoe gaan we die 95 ECTS invullen? We hebben in ieder geval wiskunde nodig, liefst zo veel mogelijk. Daarnaast kunnen we er niet om heen om studenten mechanica en elektromagnetisme bij te brengen. Dit is toch de basis van de natuurkunde. Verder moet er een basis in de thermodynamica en de statistische fysica zijn, immers dit is de verbinding tussen de microscopische en macroscopische wereld en ten slotte moet er in de quantumfysica worden onderwezen. De quantumfysica is het vakgebied waar voor de industrie het meest valt te halen, dus dit staat buiten de discussie. Ook is er practicum nodig, liefst wat moderner dan spelen met weerstandsbanken en bruggen van Wheatstone, maar ook dat is beter dan niets. De bachelor dient af te worden gesloten met een stage, pas dan krijg je als student een beeld van het doen van onderzoek en dat beeld is essentieel voor de keuze van mastervakken. De ECTS die niet in natuurkundevakken, practicum en stage worden gestopt moeten gevuld worden met wiskunde. Alle niet genoemde vakgebieden van de natuurkunde mogen wat mij betreft naar de keuzeruimte, wiskunde is belangrijker. Ik denk dat we toekomstige studenten niet moeten onderschatten. Laten we het nu even positief benaderen. Iedereen is druk bezig om zijn vakgebied in de verplichte ruimte te krijgen (want iedereen is bang om in de toekomst stagairs, PhD s en dus ook euro s te verliezen), maar het opzetten van een boeiend keuzevak kan veel meer interesse in het vakgebeid opleveren dan een frustrerend verplicht vak. Zorg dat vakken als FTV, gecondenseerde materie en optica door goede docenten worden gegeven. Zorg dat deze colleges bekend komen te staan als boeiend, interessant en uitdagend. Dan kiezen studenten het vak vanzelf. "Zorg dat deze colleges bekend komen te staan als boeiend, interessant en uitdagend. Dan kiezen studenten het vak vanzelf." Tot slot nog een woord over de angst dat iedereen voor de gemakkelijkste weg gaat kiezen. Ik denk dat Van Duijn en zijn collegae aan de overige Nederlandse universiteiten eens een hartig woordje met de minister en staatssecretaris moeten spreken. Het feit dat er voor studenten een prikkel is om de makkelijkste weg te kiezen en dat er voor universiteiten een prikkel is om studenten aan te sporen voor die makkelijke weg te kiezen is gewoon triest. Als iedereen tegen studenten roept dat het wel wat minder mag met het niveau, dat het beter is om in vijf jaar een (te) makkelijke studie af te ronden dan zeven jaar te studeren op een vakgebied waar echt wat te halen valt voor Nederland, dan is er iets goed mis. Zorg er voor dat studenten kunnen studeren in een klimaat waar kiezen voor de uitdagende weg gestimuleerd wordt, waar interdisciplinariteit iets toevoegt aan de kwaliteit van het studieprogramma. Pas dan kan de kenniseconomie van Nederland veilig worden gesteld. 30 N! april 2012 N! april

17 Thomas: " Het Bachelor College levert de ingenieur waar de maatschappij wat aan heeft!" Het is inmiddels alweer een jaar geleden dat ik, als lid van de Universiteitsraad, voor het eerst hoorde van wat uiteindelijk de Bachelor College zou worden. Al sinds de doelstellingen hiervan duidelijk zijn sta ik positief tegenover deze plannen. De huidige studies moeten wat vakken inleveren, maar de studenten krijgen er zo ontzettend veel voor terug, dat is het meer dan waard en misschien juist wel eens goed. Ons huidig curriculum zit muurvast, vol gesmeerd met allerlei vakken waarvan je je af kan vragen of iedereen dat nu echt in de bachelor gedaan moet hebben. Want laten we eerlijk zijn, is het nu echt nodig om drie (!) vakken rond elektromagnetisme te hebben? En wat doen vakken als Computers in Fysische Experimenten en Elektronische Instrumentatie in ons verplichte vakkenpakket? Juist dit soort vakken kunnen allemaal naar de keuzeruimte, waardoor wat overblijft in de major de kern is van de technische natuurkunde. Als mensen vervolgens de bachelor precies zo willen inrichten zoals deze er nu uitziet, met verdiepende minor en al, dan kan dat straks nog steeds. Maar er zijn ook genoeg mensen, waaronder ikzelf, die een wat bredere kijk willen op de wetenschap en daarbij de natuurkunde enkel als de kern willen gebruiken waar ze de rest omheen bouwen. De Bachelor College biedt ruimte voor beiden. De huidige opleiding leidt slechts op tot onderzoeker, terwijl daar volgens een artikel in de vorige N! maar 28% van de studenten uiteindelijk terecht komt. De Bachelor College is dus zeker geen verschraling van het onderwijs en een afwaardering van het diploma, zoals sommigen suggereren, maar juist een verrijking ervan. De TU/e zal zo alle typen ingenieurs opleiden, van de intrinsiek gemotiveerde die zich bezig houdt met specialistisch onderzoek tot de generalist die op een veel bedrijfsmatigere of overheidsmatigere manier met techniek bezig houdt. De maatschappij heeft behoefte aan alle typen ingenieurs, de Bachelor College speelt daarop in. Door critici wordt ook vaak gesuggereerd dat dit een mogelijkheid biedt voor mensen om de makkelijkste weg te kiezen. Moeilijke vakken zouden vervangen worden door makkelijkere vakken. Wat deze mensen vergeten is dat er binnen het nieuwe model drie niveaus bestaan voor vakken. Elke student moet een minimum aantal vakken op het hoogste niveau gedaan hebben in de keuzeruimte. Heel leuk en aardig zeggen de critici dan, maar ze verruilen dan een niveau 3 natuurkunde vak voor een niveau 3 bedrijfskunde vak, dat is nog steeds veel makkelijker. Ten eerste, doet dit onrecht aan andere vakgebieden dan de natuurkunde, een wat opener blik richting anderen zou ons natuurkundigen soms niet misstaan. Juist in interdisciplinaire omgevingen komen vaak de beste ideeën tot stand. Ten tweede is het vooral van belang te kijken naar wat zo n vak toevoegt aan de ontwikkeling van de student. Het is aan de student en de coach om te komen tot een coherent vakkenpakket dat goed weergeeft waar de student in is geïnteresseerd en waar hij of zij voor opgeleid wil worden, of dat nu onderzoeker, manager of consultant is. Dit zorgt ook voor een betere motivatie van de student en een actievere houding in het doorlopen van de studie, de student moet nu immers doelbewust zelf kiezen in plaats van aan het handje gehouden te worden door een dichtgetimmerd curriculum. Dit zal ook weer zijn effect op de studieduur hebben. Natuurlijk ben ook ik niet onverdeeld enthousiast. Waar het Bachelor College qua idee uitstekend is, valt er aan de uitwerking nog wel wat op te merken. Laat ik mij beperken tot het gebied van coaching. Een coach moet een student op een constructieve en onafhankelijke manier begeleiden en daarbij de student zeker niet de eigen vakgroep op sturen. Dat vraagt nogal wat van zo n coach, dus het zou dan ook logisch zijn daar professionals voor in te schakelen. Echter, men heeft ervoor gekozen dit bij het huidige personeel neer te leggen, personeel dat hoofdzakelijk uit onderzoekers bestaat en nooit is opgeleid om een dergelijke taak uit te voeren. Ik ben er niet van overtuigd dat wij genoeg mensen op de universiteit hebben rondlopen die zo n taak op zich willen nemen en daarnaast ook gekwalificeerd zijn om de rol van coach goede invulling te geven. Er vinden dan wel enkele trainingen plaats, maar behalve het inleidende deel daarvan zijn deze op vrijwillige basis. Een goede invoering van coaching is cruciaal voor het slagen van de Bachelor College en dit moet wat mij betreft dan ook een veel hogere prioriteit krijgen dan nu. Tenslotte is het ook belangrijk niet te vergeten dat de Bachelor College ook om twee financiële redenen is gestart. Ten eerste heeft de TU/e al jaren een zeer constante studenteninstroom. Dat is opzich niet erg zou je denken, maar Delft en Twente groeien elk jaar weer. Wij verliezen dus marktaandeel, terwijl de pot met geld hetzelfde blijft of zelfs kleiner wordt. Ten tweede doen wij met zijn allen simpelweg te lang over onze studie, dat vindt althans het ministerie. Nog voor er überhaupt sprake was van een langstudeerdersboete (die niet alleen de student 3000 euro kost, maar ook de universiteit), hadden de universiteiten al afgesproken met het ministerie om over een paar jaar 70% van de studenten in 4 jaar de bachelor te laten halen, met alle nodige consequenties indien dit niet gehaald wordt. Op het moment zit de TU/e op ongeveer 35%. We hebben dus nog wel een behoorlijke inhaalslag te maken. Er moet dus iets veranderen, al is het maar om ervoor te zorgen dat er over 15 jaar nog steeds een universiteit in Eindhoven is. Op de huidige weg kunnen we simpelweg niet verder, hoe graag sommigen onder jullie dat ook wel zouden willen. De Bachelor College is de richting die de TU/e gekozen heeft om deze zaken aan te pakken, een richting waar ik mij in kan vinden. Het is een grote verandering en daar zullen ongetwijfeld aspecten aan zitten die me minder bevallen, zoals er ook aan het huidige systeem genoeg zaken zijn die me niet bevallen. Ik ben er echter van overtuigd dat we met de Bachelor College komen tot een betere opleiding en een betere universiteit die meer aansluit bij de individuele behoeften van de student en het bedrijfsleven en die onze universiteit plaatst waar die thuishoort: midden in de maatschappij. Door: Arjen Monden en Thomas Reijnaerts (studenten Technische Natuurkunde) I HAVE UNLIMITED AMBITION I WORK HARD AND PLAY HARD I DON T CRACK UNDER PRESSURE I HAVE EXCELLENT NUMERICAL SKILLS I DON T LIKE TO WASTE TIME I THINK FASTER THAN MOST PEOPLE IF YOU CAN ANSWER YES TO ALL 6, YOU RE READY TO TAKE THE REAL TEST. WE ARE SCOUTING FOR BRILLIANT MINDS ONLY START YOUR CAREER IN TRADING YES NO APPLY AT 32 N! april 2012

18 activiteit Symposium Physics & Health Hoewel de gezondheidszorg en de toegepaste natuurkunde in eerste instantie weinig met elkaar te maken lijken te hebben, zijn er tal van voorbeelden van toegepaste natuurkunde in de medische wereld. Het Vander-Waalssymposium Physics and Health: Applied physics in a medical future, dat afgelopen december in het Auditorium op de TU/e plaatsvond, ging hier op in. Er werden verschillende toepassingen besproken tijdens de lezingen door drs. Fonville, prof. dr. Cornelissen en prof. dr. Weltmann. De lezingen werden aangekondigd door dagvoorzitter prof. dr. Bär, opleidingsdirecteur van de opleiding Biomedische Technologie van de Universiteit Utrecht. "Strategic Area of Health" De eerste lezing van de dag werd verzorgd door de directeur van de Strategic Area of Health op de TU/e, één van de drie Strategic Areas van de universiteit, drs. Roel Fonville. Voordat Fonville inging op de Strategic Area of Health stipte hij de grote vooruitgangen in de gezondheid van mensen aan, zoals de uitvinding van het riool, de verbeterde hygiëne in ziekenhuizen en de ontdekking van de röntgenstraling. Deze vooruitgangen zorgden ervoor dat in enkele decennia de levensverwachting van mensen drastisch steeg. Dit laat zien hoever we al gekomen zijn, maar er zijn nog veel obstakels die overwonnen moeten worden. Door het bundelen van de verschillende onderzoeksgroepen op het gebied van gezondheid draagt de TU/e zijn steentje bij. De visie van Fonville over de gezondheidszorg is: Ik droom van een ziekenhuis zonder bedden. Deze visie heeft hij doorgegeven aan de Strategic Area of Health, welke zich richt op drie thema s. Het eerste thema is Smart Environment. Hierbij draait het om de gezondheidszorg waarin de mens centraal staat in plaats van de bedrijven. Een goed voorbeeld hiervan is Health@ home, wat betekent dat patiënten zichzelf thuis kunnen verzorgen en hierdoor minder afhankelijk zijn van ziekenhuizen. Het tweede thema is Smart Diagnosis. Dit thema bundelt onderzoeken naar technieken die in het lichaam kijken met een snel en betrouwbaar resultaat. De TU/e richt zich op beeldonderzoek, biosensoren en draagbare zintuigen. Een voorbeeld hiervan is het maken van een contactloos draagbaar vest voor te vroeg geboren baby s, wat hen verlost van elektrische verbindingen. Het laatste thema is Smart Intervention, waarbij vooral wordt gericht op effectieve ingrepen die pijnloos en snel verlopen. De TU/e is een van de grote spelers op dit terrein, onder andere op het gebied van celweefseltechnieken en telerobotics. Onder dit thema valt ook de plasmageneeskunde, waar prof. dr. Weltmann later op de dag over zou spreken. Uit al deze voorbeelden blijkt dat de TU/e een van de belangrijke spelers is op het gebied van Health. Dit komt onder andere door de samenwerking van faculteiten en bedrijven. Hieraan draagt Fonville, als voormalig Senior Vicepresident Philips Healthcare Nederland, bij door zijn ervaring in het bedrijfsleven. Chemische virologie De tweede spreker van de dag was prof. dr. Jeroen Cornelissen, werkzaam bij universiteit Twente, met het onderwerp chemische virologie. Cornelissen maakte snel duidelijk wat dit te doen heeft met het thema Physics and Health. Voordat Cornelissen in detail over virussen en hun toepassingen ging praten, gaf hij een korte inleiding. Hij legde uit dat er veel verschillende soorten virussen bestaan. Hierbij doelde hij niet op de ziekteveroorzakende eigenschap van virussen, maar op de kooistructuur. Wetenschappers zoals Jeroen Cornelissen zien virussen namelijk als proteïnekooien van verschillende structuren met een hoge mate van symmetrie. Deze kooien kunnen gebruikt worden om andere proteïnen in te stoppen, natuurlijk nadat het er oorspronkelijk in huizende virus eruit is gehaald. Deze proteïnekooien kunnen vervolgens op veel verschillende manieren gebruikt worden. Cornelissen vertelde dat in de toekomst bijvoorbeeld de salmonella bacterie weleens succesvol bestreden zou kunnen worden. Hiervoor zal echter precies gecontroleerd moeten worden wanneer het geneesmiddel uit de kooi komt. Dit zal namelijk moeten gebeuren op het moment dat de bacterie in de buurt is. Deze timing moet zeer secuur zijn, hetgeen op dit moment alleen nog niet mogelijk is. Hij sprak verder over enkele processen die mogelijk zijn met de proteïnekooien. Daarbij kwamen polymeerfysica en biokatalysatoren ter sprake. De actuele status van de onderzoeken was echter hetzelfde: er is veelbelovend onderzoek gedaan, maar er is nog veel meer onderzoek noodzakelijk voordat er toepassingen geproduceerd kunnen worden. En daar gaat natuurlijk veel tijd in zitten. Gezien het feit dat dit een relatief jonge onderzoeksrichting is, is dit echter niet vreemd. Maar wijsheid komt met de jaren en hopelijk daarmee ook resultaten en toepassingen van chemische virologie. "Voor elke wond is een aparte 'plasmacocktail' nodig." Plasmawondgenezing De laatste spreker van de dag was prof. dr. Klaus Dieter Weltmann uit Duitsland. Hij is directeur van het Duitse plasmainstituut INP en is vanuit Greifswald naar Eindhoven gekomen om te spreken over medische toepassingen van de plasmafysica. Weltmann vertelt dat in de medische wereld de eerste vormen van plasma s al rond 1912 waren te bewonderen, in de Zeileis methode. Tegenwoordig werkt INP in drie verschillende gebieden om plasma s in te zetten voor medische doeleinden, waarvan het meest vernieuwende onderzoeksgebied dat van de therapeutische applicaties is. Hieronder vallen wondbehandelingen: allereerst wordt de wond met behulp van plasma s schoon gemaakt en daarna moet de wond gaan helen. Het idee is dat er energie aan de wond wordt toegevoegd met behulp van plasma s waardoor het helingsproces in gang wordt gezet. Elke wond is echter anders, vandaar dat er voor elke wond een aparte cocktail nodig is: een plasma met specifieke waarden voor verschillende parameters. Daarnaast spelen biologische effecten uiteraard een rol. Een goed voorbeeld van waar INP mee bezig is, en waar al resultaten in geboekt zijn, is de afdeling PlasmaDent. Deze afdeling richt zich op medische applicaties voor de tandheelkunde en op het moment is het al mogelijk om een wortelkanaalbehandeling te krijgen, die dankzij plasmafysica nu vele malen effectiever is. Workshops s Middags werden er twee workshops aangeboden. Dr. van IJzendoorn gaf een workshop over biosensoren en prof. dr. ir. Cottaar gaf een workshop over de mythes rondom luchtdoorlatende kussens, in samenwerking met mevrouw Van Dijk van het Kempenhaeghe instituut. Het symposium werd afgesloten met een borrel. Tijdens het symposium is gebleken dat natuurkundige toepassingen ook in de medische wereld gevonden kunnen worden en dat er nog steeds natuurkundig onderzoek gedaan wordt naar technieken die we in de toekomst in de medische wereld kunnen tegenkomen. Door: Mikel van den Tempel (Lid Symposiumcommissie) 34 N! april 2012 N! april

19 CARRIÈRE De loopbaan van een klinisch fysicus De natuurkunde van Guido Zonneveld speelt zich af in de medische wereld. Als klinisch fysicus staat hij aan de basis van de moderne diagnostiek en therapieën in onze ziekenhuizen. Voor de N! vertelt hij persoonlijk over digitale revoluties, technologische doorbraken en management in de gezondheidszorg. Foto: Guido Zonneveld, Kees Boelhouwer, scabeater.deviantart.com en istockphoto.com/francisblack Hoe het is begonnen Van jongs af aan heb ik een fascinatie voor techniek gehad. Ik wilde dingen kunnen begrijpen en verklaren. Vanaf het moment dat ik natuurkunde op de middelbare school kreeg wist ik het eigenlijk al: "Dit ga ik studeren!". Na een bezoek aan de technische universiteiten heb ik uiteindelijk voor Eindhoven gekozen. Ik wilde maatschappelijk relevant bezig zijn. Iets met windmolens leek me wel wat. In Eindhoven werd deze mogelijkheid geboden. Verder was de sfeer gelukkig ook zo dat ik me daar wel zag rondlopen. Het theoretische karakter van de natuurkunde en wiskunde vakken vielen me in het begin behoorlijk tegen. Soms kon het me nauwelijks boeien en vond ik de hogere wiskunde moeilijk te bevatten. Het aandeel wiskunde vond ik veel te groot hoewel ik natuurlijk wel begreep dat dit nodig was. Gelukkig hadden we ook vele uren practica waar ik iedere keer weer van genoot. In die jaren ben in binnen de faculteit ook actief geweest binnen de studenten onderwijs organisatie (STOOR) en de faculteitsraad. Het besturen en het verbeteren van de kwaliteit van het onderwijs zat er toen al in. Via mijn stage bij natuurkunde ben ik in aanraking gekomen met de klinische fysica: het meten aan het menselijk lichaam. Als je weet dat een zeer groot gedeelte van de diagnostiek en therapieën in het ziekenhuis gebaseerd is op natuurkundige principes dan is het logisch dat er heel wat werk voor een fysicus in het ziekenhuis is. Mijn ogen ging verder open. Met veel plezier heb ik tijdens mijn afstuderen in Maastricht de klinisch fysicus geholpen met de verhuizing van de afdeling naar het nieuwe ziekenhuis. Ik deed toen precies wat nu ook onderdeel van mijn dagelijkse werk is. "Ik heb de fusie van twee ziekenhuizen van dichtbij meegemaakt." Na mijn afstuderen bij de evenwichtsafdeling aan het academisch ziekenhuis Maastricht ben ik in opleiding gegaan tot klinisch fysicus in het Catharina ziekenhuis in Eindhoven. Tijdens deze opleiding zie je zo goed als alle apparatuur in het ziekenhuis. Je loopt stages bij afdelingen, beantwoordt vragen en je loopt mee met aanschaf- en kwaliteitstrajecten. In een korte tijd leer je niet alleen de apparatuur en het gebruik er van kennen, maar ook de manier van werken binnen het ziekenhuis. Je ervaart hoe de communicatie gaat met de artsen, patiënten, laboranten en het management. Wil je je werk goed kunnen doen dan moet je continu schakelen, begrijpen waarom iemand iets zegt en dus vooral de achterliggende beweegredenen achterhalen. Werken als klinisch fysicus Na mijn opleiding ben ik gestart als klinisch fysicus in het VUmc. Mijn aandachtsgebied daar betrof voornamelijk de beeldvormende technieken (Radiologie). Aangezien in die tijd ICT binnen de medische beeldvorming enorm in opkomst was heb ik hier veel mee kunnen doen. Na zes jaar werd ik dan ook sectorhoofd van de afdeling Informatica en architectuur. Dit is de afdeling die met kennis van de klinische processen met behulp van ICT de processen optimaliseerde. Dit had nog steeds een goede link met de klinische fysica en medische technologie. Het managen van een afdeling beviel me wel dus ik wilde dit wel verder uitbouwen. Ik ben toen Manager ICT/Facilitair geworden van de gefuseerde Tergooiziekenhuizen. Dit was een afdeling van in totaal 500 medewerkers met alle techniek erin, maar ook bijvoorbeeld keuken en schoonmaak. Een flinke stap richting het hogere management met een behoorlijke verantwoordelijkheid. Het mooie van deze periode is dat ik de fusie van twee ziekenhuizen van dichtbij heb meegemaakt: prachtig stuk verandermanagement om twee verschillende culturen weer om te smeden tot een integrale efficiënte afdeling. "Klinische fysica: meten aan het menselijk lichaam" Ik heb een grote reorganisatie uitgevoerd en veel geld voor het ziekenhuis bespaard. Als lid van het management team heb ik in die periode ook zeer veel geleerd van hoe het management binnen de ziekenhuizen werkt. Ik heb van nabij gezien hoe besluitvorming binnen het Management Team en met de raad van bestuur plaatsvindt en dan met name de interne politiek die daar een grote rol in speelt. Door deze ervaringen ben ik een veel effectievere manager geworden en kan ik veel beter het juiste moment afwachten en creëren. Uiteindelijk miste ik toch de (fysische) inhoud erg en na drie jaar ben ik weer als klinisch fysicus aan de slag gegaan. Het huidige werk Het is moeilijk mijn huidige werk kort te beschrijven. Het is enorm veelzijdig en een mooie combinatie van inhoud, management en de omgeving inspireren. Inhoudelijk ben ik dagelijks bezig met Medische Technologie. Het begeleiden van aanschaf trajecten is hierbij de grootste uitdaging. Hoe zorg je er bijvoorbeeld voor dat de huidige MRI, toch een apparaat van meer van één mln. euro, goed wordt vervangen. De artsen willen de mooiste met alle opties, ziekenhuis directie vraagt zich af of het ook niet volgend jaar vervangen kan worden, laboranten willen eenvoudig kunnen werken, directeur financiën wil een lage total cost of ownership en inkoop wil een objectief aanbestedingstraject en de bouw wil helderheid over de ruimte. De klinisch fysicus zit hier als spin in het web tussen in en probeert de zaken af te wegen, helderheid te geven en zaken te objectiveren. Dit met een combinatie van informatie verzamelen en wegen, meedenken, wensen vertalen en soms duidelijk op je strepen staan. Om de inhoud goed te kunnen begrijpen heb je hier je fysische kennis hard bij nodig. Als manager van de afdeling Klinische Fysica en Medische Technologie heb ik weer andere uitdagingen. Deze afdeling is verantwoordelijk voor het onderhouden van alle medische apparatuur in het ziekenhuis. Dit betreffen N! april 2012 N! april

20 medische apparaten (van thermometers tot MRI-scanners) met een totaal geïnvesteerd vermogen van 55 mln. Met twintig personen in de afdeling ben je vanzelfsprekend bezig met het coachen van de medewerkers, het begeleiden bij ziekte en het voeren van jaar- en opleidingsgesprekken. Aangezien de inspectie steeds meer toezicht houdt op het onderhoud moet dit meer aantoonbaar worden gemaakt, maar daarnaast moet het ziekenhuis steeds efficiënter gaan werken. De begroting is voor onze afdeling 3,6 mln. per jaar. Deze komt steeds meer onder druk te staan en dit geeft continu de afweging of we het nog efficiënter kunnen doen. Moeten we het onderhoud uitbesteden of kunnen we het ook zelf doen? Verzekeren we ons tegen uitval of nemen we zelf het risico? Hebben we wel twee apparaten nodig of kunnen we het ook met één? Allemaal aspecten waar je dagelijks mee bezig bent maar ook beleid op moet maken voor de lange termijn. Dit geldt niet alleen voor het onderhoud aan medische apparatuur maar ook voor de ziekenhuis investeringen. Curriculum Vitae Guido Zonneveld Geboren te Amsterdam 1966 Joris: "Het lijkt me trouwens wel makkelijker om een relatie te hebben met een fiets dan met een vrouw." Hans Marée: "Herfstbock smaakt naar guur weer en dorre blaadjes, Lentebock smaakt naar versgeslachte lammetjes" Jeroen: "Ik heb net tentamen gehad in dat ene vak met pi, maar eigenlijk heb ik helemaal geen pi gebruikt." Mark Herps: "Dan denk ik dat je een 3,14 hebt." Jeroen: "Ik heb dat vak met pi trouwens gehaald!" Joep: "Good for you, en je had niet eens pi gebruikt!" Jessica: "Misschien had je dan wel 2pi als cijfer!" Jeroen: "Dat is toch een 7 afgerond...?" Luuk: "Welke vrouw is er nou mooier als ze praat dan wanneer ze haar mond houdt?" Ik zit in de investeringscommissie die de raad van bestuur adviseert over de jaarlijkse investeringen van in totaal twaalf mln. waarbij er wekelijks goede plannen langs komen die we moeten beoordelen op haalbaarheid en of er geen zaken vergeten zijn. Mijn ervaring met projecten die op papier prachtig waren, maar in de praktijk heel anders uit konden pakken in tijd en geld, helpt hier zeker bij. Opleider klinische fysica en informatica We zijn als Tergooiziekenhuizen de trotse bezitter van de opleidingsbevoegdheid klinische fysica. Dus hebben we nog een aspirant klinisch fysicus in opleiding. Deze proberen mijn collega en ik het vak goed te leren door steeds meer zelf te laten doen. Verder leiden we binnen de afdeling op tot klinisch informaticus en hebben we geregeld stagiaires en leerwegtrajecten. Als lid van het college van toetsing beoordeel ik mede de landelijke opleidingsplaatsen klinische fysica en de startende en afgeronde klinisch fysici. Al mijn ervaringen probeer ik daarnaast nog op een andere manier op anderen over te brengen. Twee jaar geleden is op onder andere mijn initiatief de opleiding tot klinisch informaticus aan de TU/e opgericht. Deze opleiding voor informatici binnen de ziekenhuizen lijkt sterk op de manier waarop klinisch fysici worden opgeleid: twee jaar werken binnen het ziekenhuis en begeleiding vanuit de TU/e. Ik besteed hier één dag in de week aan door een goed curriculum samen te stellen en verschillende trainees te begeleiden. Tergooiziekenhuizen staan aan de vooravond van nieuwbouw van het ziekenhuis op de locatie Hilversum. Dit gebouw moet in 2018 in gebruik genomen worden. Naast een mooi gebouw moet daar ook alle medische technologie goed in worden geplaatst. Bij sommige aanschaftrajecten houden we daar nu al rekening mee. De komende jaren is er dus genoeg uitdagend werk. Door: Guido Zonneveld (VENI lid) Werkzaamheden 2010 heden: Manager Klinische Fysica en Medische Technologie, tergooiziekenhuizen 2010 heden: Mentor opleiding klinische informatica, TU/e : Klinisch fysicus, Tergooiziekenhuizen : Manager ICT/Facilitair, tergooiziekenhuizen : Sectorhoofd Informatica en Architectuur, VUmc : Klinisch Fysicus beeldvormende technieken, VUmc Opleidingen : Klinisch fysicus in opleiding, Catharina ziekenhuis Eindhoven : Technische Natuurkunde, TU/e : VWO Montesori Lyceum, Amsterdam Overig Lid College van toetsing stichting "Opleiding Klinische Fysica" Lid adviesraad NICTIZ Verantwoordelijk stralingsdeskundige Getrouwd, 2 kinderen (13 en 15 jaar) Borrelen in de Salon Een vijftal studenten zit op donderdag in de Salon aan de bar, ze bespreken onder het genot van een biertje de tentamenresultaten. Iedereen heeft een ander tentamen gemaakt en niemand heeft hetzelfde cijfer. Verder blijkt iedereen iets anders te drinken hebben ze alle vijf een andere kleur trui aan. Het plan wordt opgevat om samen te gaan eten, het enige probleem is dat iedereen ergens anders wil gaan eten. Wat kun je zeggen over de student die wil gaan wokken als je het volgende weet? Bert Roosenbrand: Mijn Renault R4 kan zo snel; als ik op de autoweg mijn lichten aan zet, dan druipt dat licht gewoonweg uit de koplampen. (Ingezonden door bestuur '82/'83 na aanleiding van onze oproep om natuurkundegrappen in de vorige editie.) De student die het mechanica tentamen heeft gemaakt heeft hier voor een zeven gehaald De student die het geschiedenis tentamen heeft gedaan wil een tosti gaan eten De student die Quantumfysica 2 herkansing heeft gehad drink een Leffe Blond De student die het tentamen vectorcalculus heeft gemaakt zit het meest links De student die vectorcalculus heeft gemaakt zit naast de enige student die zijn tentamen onvoldoende heeft gemaakt Stuur je quotes naar redactie@vdwaals.nl. De student die een acht heeft gehaald zit direct links van de student die een negen heeft gehaald De student die een acht heeft gehaald drinkt een La Chouffe De student met een zwarte trui wil kapsalon gaan eten De student met een blauwe trui heeft een zes voor zijn tentamen gehaald De student die in het midden zit drinkt cola De student met een oranje trui zit naast de student die friet wil gaan eten De student die pizza wil eten zit naast de student met de blauwe trui De student in de gele trui drinkt Orval De student in de Bruine trui heeft het tentamen FTV gemaakt De student in de oranje trui zit naast de student die Neubourg drinkt Mail je antwoord voor 26 april naar redactie@vdwaals.nl en maak kans op drie Borrelbonnen! Voor de afgelopen twee puzzels zijn geen inzendingen geweest, dus zal de redactie de Borrelbonnen zelf moeten opdrinken. 38 N! april N! januari 2012 N! april

Nieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS

Nieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS Nieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS Op 4 juli 2012 presenteerde het ATLAS experiment een update van de actuele resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje. Dat gebeurde

Nadere informatie

Werkstuk Natuurkunde Het Higgsboson

Werkstuk Natuurkunde Het Higgsboson Werkstuk Natuurkunde Het Higgsboson Werkstuk door Anoir 2099 woorden 12 maart 2018 8,5 1 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Newton HET HIGGSBOSON EN ZIJN DEMYSTIFICATIE Door: Anoir Koolhoven, Sergio

Nadere informatie

Zoektocht naar het Higgs deeltje. De Large Hadron Collider in actie. Stan Bentvelsen

Zoektocht naar het Higgs deeltje. De Large Hadron Collider in actie. Stan Bentvelsen Zoektocht naar het Higgs deeltje De Large Hadron Collider in actie Stan Bentvelsen KNAW Amsterdam - 11 januari 2011 1 Versnellen op CERN De versneller Large Hadron Collider sub- atomaire deeltjes botsen

Nadere informatie

Waarneming van een nieuw deeltje met massa 125 GeV

Waarneming van een nieuw deeltje met massa 125 GeV Waarneming van een nieuw deeltje met massa 125 GeV CMS Experiment, CERN 4 juli 2012 Samenvatting In een seminarie dat vandaag plaatsvond in het Europees Laboratorium voor Nucleair Onderzoek (CERN), en

Nadere informatie

18 tips om te werken aan je eigen inzetbaarheid

18 tips om te werken aan je eigen inzetbaarheid 18 tips om te werken aan je eigen inzetbaarheid Goed, gezond en gemotiveerd aan het werk tot je pensioen? Dat bereik je door kansen te pakken op het werk. Leer aan de hand van onderstaande punten hoe je

Nadere informatie

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt orthodontist Daniël van der Meulen samen met veertien assistentes intensief

Nadere informatie

Naam opleiding: Molecular Science & Technology. Toelating

Naam opleiding: Molecular Science & Technology. Toelating Naam opleiding: Molecular Science & Technology Toelating Is de studie moeilijk? Een studie aan de TU Delft is pittig, zorg er daarom voor dat je er aan het begin van je studie gelijk vol voor gaat. Gas

Nadere informatie

Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl.

Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl. Chatten Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl. Colofon Een uitgave van Eenvoudig Communiceren

Nadere informatie

CASE STUDY JOANKNECHT & VAN ZELST DENKT VOORUIT

CASE STUDY JOANKNECHT & VAN ZELST DENKT VOORUIT Exact Online CASE STUDY JOANKNECHT & VAN ZELST DENKT VOORUIT www.exactonline.nl 2 EXACT ONLINE CASE STUDY ACCOUNTANCY GROEI DOOR PROACTIEF ADVIES Het gaat goed bij Joanknecht & Van Zelst: dit Eindhovens

Nadere informatie

Adinda Keizer - Copyright 2013 Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van Vindjeklant.nl worden gekopieerd of gebruikt in commerciële

Adinda Keizer - Copyright 2013 Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van Vindjeklant.nl worden gekopieerd of gebruikt in commerciële Adinda Keizer - Copyright 2013 Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van Vindjeklant.nl worden gekopieerd of gebruikt in commerciële uitingen. Als startend ondernemer is alles nieuw. De boekhouding,

Nadere informatie

Inspirerend Presenteren

Inspirerend Presenteren Inspirerend Presenteren Door Kai Vermaas & Charis Heising Bla bla bla bla bla bla bla bla bla bla bla bla Inleiding Wil je leren hoe jij een presentatie kunt geven waar je zeker bent van je verhaal? En

Nadere informatie

Wij zijn Kai & Charis van de Super Student en wij geven studenten zin in de toekomst.

Wij zijn Kai & Charis van de Super Student en wij geven studenten zin in de toekomst. Hallo, Wij zijn Kai & Charis van de Super Student en wij geven studenten zin in de toekomst. Dat is namelijk helemaal niet zo makkelijk. Veel studenten weten nog niet precies wat ze willen en hoe ze dat

Nadere informatie

Ik wilde een opdracht ontwikkelen voor leerlingen die voldoet aan de uitgangspunten van competentiegericht leren.

Ik wilde een opdracht ontwikkelen voor leerlingen die voldoet aan de uitgangspunten van competentiegericht leren. 1/5 Fase 1: Wat wilde ik bereiken? Handelen/ ervaring opdoen Ik wilde een opdracht ontwikkelen voor leerlingen die voldoet aan de uitgangspunten van competentiegericht leren. De opdracht wilde ik zo ontwikkelen,

Nadere informatie

In Pursuit of Lepton Flavour Violation. A search for the τ -> μγγ decay with ATLAS at s = 8 TeV. I. Angelozzi

In Pursuit of Lepton Flavour Violation. A search for the τ -> μγγ decay with ATLAS at s = 8 TeV. I. Angelozzi In Pursuit of Lepton Flavour Violation. A search for the τ -> μγγ decay with ATLAS at s = 8 TeV. I. Angelozzi Samenvatting Wat zijn de fundamentele bouwstenen van het universum? Welke krachten bepalen

Nadere informatie

Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013

Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013 Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013 De Higgs Waar gaat het over? Woensdag 4 juli 2012 Waarom is dit belangrijk? De Higgs Waar gaat het over? Dinsdag 8 oktober 2013 for the theoretical

Nadere informatie

Hoe gaat het met je studie?

Hoe gaat het met je studie? 195 195 HOOFDSTUK 12 Hoe gaat het met je studie? WOORDEN 1 Kies uit: onvoldoende controleren gymnastiek mening huiswerk 1 Heb je je al gemaakt? 2 Ik was op school niet zo goed in. Ik vond sport niet leuk.

Nadere informatie

Presentatie Tekst Top plan (talentontwikkelingsplan) Amy Kouwenberg OABCE1A

Presentatie Tekst Top plan (talentontwikkelingsplan) Amy Kouwenberg OABCE1A Presentatie Tekst Top plan (talentontwikkelingsplan) Amy Kouwenberg OABCE1A INLEIDING Ik heb vandaag een cadeautje meegenomen. Niet voor jullie, maar voor mijzelf. Het cadeautje staat voor de verrassingen

Nadere informatie

QUANTUMFYSICA FOTOSYNTHESE. Naam: Klas: Datum:

QUANTUMFYSICA FOTOSYNTHESE. Naam: Klas: Datum: FOTOSYNTHESE QUANTUMFYSICA FOTOSYNTHESE Naam: Klas: Datum: FOTOSYNTHESE FOTOSYNTHESE ANTENNECOMPLEXEN Ook in sommige biologische processen speelt quantummechanica een belangrijke rol. Een van die processen

Nadere informatie

Stagedag Christiaan Huygens College, Eindhoven Natuurwetenschappelijk onderzoek 2, dd. 8 april 2008

Stagedag Christiaan Huygens College, Eindhoven Natuurwetenschappelijk onderzoek 2, dd. 8 april 2008 Stagedag Christiaan Huygens College, Eindhoven Natuurwetenschappelijk onderzoek 2, dd. 8 april 2008 Plan: Bij het Christiaan Huygens College mogen 4-VWO leerlingen een aantal dagen meelopen bij een bedrijf

Nadere informatie

Rapportage sociaal-emotionele ontwikkeling Playing for Success

Rapportage sociaal-emotionele ontwikkeling Playing for Success Rapportage sociaal-emotionele ontwikkeling Playing for Success Leercentrum Nijmegen Oberon, november 2012 1 Inleiding Playing for Success heeft, naast het verhogen van de taal- en rekenprestaties van de

Nadere informatie

ONDERNEMEN IS VOOR HELDEN

ONDERNEMEN IS VOOR HELDEN ONDERNEMEN IS VOOR HELDEN EXCLUSIEF PROGRAMMA OVERZICHT 2016 LEF IN ACTIE Ontdek waarom het zo moeilijk is je hart te volgen en heb het lef dit toch te doen! De achtergrond van het programma Jij weet dat

Nadere informatie

Reflectiegesprekken met kinderen

Reflectiegesprekken met kinderen Reflectiegesprekken met kinderen Hierbij een samenvatting van allerlei soorten vragen die je kunt stellen bij het voeren van (reflectie)gesprekken met kinderen. 1. Van gesloten vragen naar open vragen

Nadere informatie

Naam: Huseyin Ayaz St. Nummer: 1683039 Groep: imm08209 Universiteit der dromen

Naam: Huseyin Ayaz St. Nummer: 1683039 Groep: imm08209 Universiteit der dromen Naam: Huseyin Ayaz St. Nummer: 1683039 Groep: imm08209 Universiteit der dromen Onze film gaat over een droom van een student die de Vrije universiteit doorloopt en aan het eind van het film woedend wakker

Nadere informatie

Naam opleiding: Technische Natuurkunde. Toelating

Naam opleiding: Technische Natuurkunde. Toelating Naam opleiding: Technische Natuurkunde Toelating Is de studie moeilijk? Een studie aan de TU Delft is pittig, zorg er daarom voor dat je er aan het begin van je studie gelijk vol voor gaat. Gas terugnemen

Nadere informatie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie Zaken voor mannen Verhalen van mannen met epilepsie Introductie Niet alle mannen vinden het prettig om over hun gezondheid te praten. Ieder mens is anders. Elke man met epilepsie ervaart zijn epilepsie

Nadere informatie

Test: Je ouders als studie oriëntatiecoach

Test: Je ouders als studie oriëntatiecoach Test: Je ouders als studie oriëntatiecoach Je ouders kunnen perfecte last minute studie oriëntatiecoaches zijn, maar weten ze eigenlijk wel wat je dromen en ambities zijn? En omgekeerd: weet jij hoe jouw

Nadere informatie

Directeur/bestuurder Peter Meijs aan het woord. Nieuwe leidinggevenden bij SDW stellen zich voor

Directeur/bestuurder Peter Meijs aan het woord. Nieuwe leidinggevenden bij SDW stellen zich voor SDWNIEUWS Informatie voor cliënten, ouders en cliëntvertegenwoordigers oktober 2010 BELANGRIJKE Informatie voor jou, lees dit blad goed! Directeur/bestuurder Peter Meijs aan het woord > Lees verder op

Nadere informatie

Persoonlijkheidstesten

Persoonlijkheidstesten Persoonlijkheidstesten De gratis korte persoonlijkheid test De eerste test die ik heb gemaakt is een gratis test. Deze test bestaat uit één vraag waar wordt gevraagd een van de negen figuren te kiezen.

Nadere informatie

Spinning the Higgs. Spin and Parity Measurement of the Discovered Higgs-Like Boson in the H WW lνlν Decay Mode R.Z. Aben

Spinning the Higgs. Spin and Parity Measurement of the Discovered Higgs-Like Boson in the H WW lνlν Decay Mode R.Z. Aben Spinning the Higgs. Spin and Parity Measurement of the Discovered Higgs-Like Boson in the H WW lνlν Decay Mode R.Z. Aben Samenvatting Als u zich ooit heeft afgevraagd waarom de materie om ons heen massa

Nadere informatie

Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur

Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur Het atoom: hoe beter men keek hoe kleiner het leek Ivo van Vulpen CERN Mijn oude huis Anti-materie ATLAS detector Gebouw-40 globe 21 cctober, 2006

Nadere informatie

BIJ DIE WERELD WIL IK HOREN! HANS ROMKEMA 3 MAART 2010, DEN HAAG

BIJ DIE WERELD WIL IK HOREN! HANS ROMKEMA 3 MAART 2010, DEN HAAG BIJ DIE WERELD WIL IK HOREN! HANS ROMKEMA 3 MAART 2010, DEN HAAG STUDENTEN DOEN UITSPRAKEN OVER DE ACADEMISCHE WERELD, HET VAKGEBIED EN HET BEROEPENVELD.. onderzoek niet zo saai als ik dacht werken in

Nadere informatie

Dossier opdracht 5. Kijk op leerlingen en leren

Dossier opdracht 5. Kijk op leerlingen en leren Dossier opdracht 5 Kijk op leerlingen en leren Naam: Thomas Sluyter Nummer: 1018808 Jaar / Klas: 1e jaar Docent Wiskunde, deeltijd Datum: 19 januari, 2008 Samenvatting Als voorbereiding op onze baan in

Nadere informatie

Blok 1 - Introductie

Blok 1 - Introductie Reflectie jaar 1 Algemeen Aan het begin van het eerste jaar kwamen een hoop nieuwe dingen op mij af. Na een jaar reizen had ik veel zin om aan de studie Voeding en Diëtetiek te beginnen en was erg benieuwd

Nadere informatie

De Large Hadron Collider 2.0. Wouter Verkerke (NIKHEF)

De Large Hadron Collider 2.0. Wouter Verkerke (NIKHEF) De Large Hadron Collider 2.0 Wouter Verkerke (NIKHEF) 11 2 De Large Hadron Collider LHCb ATLAS CMS Eén versneller vier experimenten! Concept studie gestart in 1984! Eerste botsingen 25 jaar later in 2009!!

Nadere informatie

Werkboek Het is mijn leven

Werkboek Het is mijn leven Werkboek Het is mijn leven Het is mijn leven Een werkboek voor jongeren die zelf willen kiezen in hun leven. Vul dit werkboek in met mensen die je vertrouwt, bespreek het met mensen die om je geven. Er

Nadere informatie

De studiebelasting voor Werktuigbouwkunde bedraagt gemiddeld 42 uur per week. Wiskunde is wel een

De studiebelasting voor Werktuigbouwkunde bedraagt gemiddeld 42 uur per week. Wiskunde is wel een Naam opleiding: Werktuigbouwkunde Toelating Is de studie moeilijk? Een studie aan de TU Delft is pittig, zorg er daarom voor dat je er aan het begin van je studie gelijk vol voor gaat. Gas terugnemen kan

Nadere informatie

Nieuwsbrief Bètasteunpunt September 2011

Nieuwsbrief Bètasteunpunt September 2011 Nieuwsbrief Bètasteunpunt September 2011 Het Bètasteunpunt van de Hanzehogeschool is in 2009 opgezet om o.a. hulp te bieden aan leerlingen uit het voortgezet onderwijs die bezig zijn met hun profielwerkstuk.

Nadere informatie

Winnen en behouden van nieuwe cliënten

Winnen en behouden van nieuwe cliënten Winnen en behouden van nieuwe cliënten Dat is de kracht van het zelfstandig ondernemerschap in tegenstelling tot de grote bedrijven. Alles draait om het vertrouwen van jouw cliënt in jouw professionaliteit.

Nadere informatie

Bescherm je foto s met een watermerk

Bescherm je foto s met een watermerk Bescherm je foto s met een watermerk Het is vervelend wanneer een ander met je foto's aan de haal gaat. Je steekt er niet alleen tijd en moeite in maar ook wettelijk heb je rechten over je eigen foto's.

Nadere informatie

1. Jurriaan Vogel. 2. Mark van Wijgerden. Waarde medestudenten,

1. Jurriaan Vogel. 2. Mark van Wijgerden. Waarde medestudenten, 1. Jurriaan Vogel Als derdejaarsstudent Bedrijfseconomie mag ik dit jaar al namens Student Party ECCO in de faculteitsraad van Tilburg School of Economics and Management plaatsnemen. Hier hebben we al

Nadere informatie

Geconstateerde problemen bij verzoeken aan de examencommissies

Geconstateerde problemen bij verzoeken aan de examencommissies Geconstateerde problemen bij verzoeken aan de examencommissies Voorwoord Naar aanleiding van haar visiedocument heeft de Facultaire Studentenraad (FSR) een inventarisatie gedaan onder de studenten van

Nadere informatie

Studiebegeleiding: de studieadviseur en de student

Studiebegeleiding: de studieadviseur en de student 30-5-2016 1 Studiebegeleiding: de studieadviseur en de student Geartsje Zondervan Anneke Schrik Bart Borghols Faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen 30-5-2016 2 30-5-2016 3 Even voorstellen Geartsje

Nadere informatie

Evaluatie weblectures bij FLOT. aanleiding

Evaluatie weblectures bij FLOT. aanleiding Evaluatie weblectures bij FLOT aanleiding In september 2013 is bij de lerarenopleiding wiskunde van FLOT gestart met het project weblectures. Het plan was om deze in te zetten bij de cursussen calculus

Nadere informatie

RAPPORTAGE WACHTKAMERINTERVIEWS

RAPPORTAGE WACHTKAMERINTERVIEWS RAPPORTAGE WACHTKAMERINTERVIEWS Huisartsenpraktijk Dalfsen ARGO BV 2014 Rapportage wachtkamerinterview Inleiding Onder de cliënten van huisartsenpraktijk Dalfsen zijn de afgelopen 2 jaren tevredenheidsonderzoeken

Nadere informatie

ipad enquête - ouders - 18 reacties (van 29 ouders)!

ipad enquête - ouders - 18 reacties (van 29 ouders)! 18 responses View all Publish analytics 18 responses ipad enquête - ouders - 18 reacties (van 9 ouders) Summary View all responses Publish analytics In welke mate ziet u uw zoon of dochter de ipad thuis

Nadere informatie

Sterker met Stoma. door jouw ervaring te delen. Stomavereniging introduceert een nieuw motto en krijgt een nieuwe huisstijl! www.stomavereniging.

Sterker met Stoma. door jouw ervaring te delen. Stomavereniging introduceert een nieuw motto en krijgt een nieuwe huisstijl! www.stomavereniging. FC 60 C 22 M 21 Y 10K PMS 549 FC 0 C 54 M 100 Y 0 K PMS 144 Sterker met Stoma door jouw ervaring te delen Stomavereniging introduceert een nieuw motto en krijgt een nieuwe huisstijl! www.stomavereniging.nl

Nadere informatie

Personal Branding voor Ingenieurs

Personal Branding voor Ingenieurs Personal Branding voor Ingenieurs 8 juni 2012 Lustrumsymposium Jullie doelen - succesvolle loopbaan - een baan vinden - de allerbeste zijn? - Saskia Slotboom 2012 2 Personal Branding Tools en praktische

Nadere informatie

De strijd van de mobiele formulieren apps

De strijd van de mobiele formulieren apps ONDERZOEK: De strijd van de mobiele formulieren apps Door Kristina Meelind De strijd van de mobiele formulieren apps 9 april 2015 - Tegenwoordig is iedereen vooral bezig met duurzaam wonen en afval recycling.

Nadere informatie

ALLES DUBBEL. Survivalgids. voor startende tweelingmama s. Denise Hilhorst

ALLES DUBBEL. Survivalgids. voor startende tweelingmama s. Denise Hilhorst Voorproefje ALLES DUBBEL Survivalgids voor startende tweelingmama s Denise Hilhorst Inhoud Dubbel van start 7 Dubbel ervaren 8 Dubbel zwanger 10 Dubbel voorbereiden 19 Dubbel bevallen 25 Dubbel voeden

Nadere informatie

Rob Duits Sander Helling Xander Knol André van de Polder Paco Josée Klas: Rood. Onderzoeksrapport. Medialandschap

Rob Duits Sander Helling Xander Knol André van de Polder Paco Josée Klas: Rood. Onderzoeksrapport. Medialandschap Rob Duits Sander Helling Xander Knol André van de Polder Paco Josée Klas: Rood Onderzoeksrapport Medialandschap Inhoudsopgave 05 Voorbereiding onderzoek - Doel van het onderzoek - Onderzoeksvraag en deelvragen

Nadere informatie

HEY WAT KAN JIJ EIGENLIJK GOED? VERKLAP JE TALENT IN 8 STAPPEN

HEY WAT KAN JIJ EIGENLIJK GOED? VERKLAP JE TALENT IN 8 STAPPEN E-blog HEY WAT KAN JIJ EIGENLIJK GOED? VERKLAP JE TALENT IN 8 STAPPEN In talent & groei Het is belangrijk om je talent goed onder woorden te kunnen brengen. Je krijgt daardoor meer kans om het werk te

Nadere informatie

SLB eindverslag. Rozemarijn van Dinten HDT.1-d 12053449 11-11-12

SLB eindverslag. Rozemarijn van Dinten HDT.1-d 12053449 11-11-12 SLB eindverslag Rozemarijn van Dinten HDT.1-d 12053449 11-11-12 Eindverslag De afgelopen periode heb ik een aantal lessen SLB gehad. Hierover ga ik een eindverslag schrijven en vertellen hoe ik de lessen

Nadere informatie

Persoonlijk opleiding plan

Persoonlijk opleiding plan Persoonlijk opleiding plan Een opdrachtgever adviseren Hem vertellen wat jou de beste optie lijkt. Het klopt dat ik deze competenties zo had ingevuld. Ik heb hiermee ervaring doordat ik vaak op forums

Nadere informatie

Werkbladen. Uitdaging! Wat betekent succes en geluk voor mij? Gaat voor jou geluk samen met succes? Of gaat het

Werkbladen. Uitdaging! Wat betekent succes en geluk voor mij? Gaat voor jou geluk samen met succes? Of gaat het Werkbladen Uitdaging! Gaat voor jou geluk samen met succes? Of gaat het één ten koste van het ander? Waar word jij gelukkig van? De uitdaging van deze tool is dat je je eigen antwoorden bepaalt. We raden

Nadere informatie

Bètadag 2015. Bèta In Leiden

Bètadag 2015. Bèta In Leiden + Bètadag 2015 + Bèta In Leiden In samenwerking met de landelijke stichting bètadag organiseert Universiteit Leiden dit jaar de bètadag. Een Hele dag vol activiteiten zodat scholieren kunnen ervaren hoe

Nadere informatie

Bij. research. Gemaakt door: Flore Wassenberg A3c Stage gelopen bij Ron en Janne.

Bij. research. Gemaakt door: Flore Wassenberg A3c Stage gelopen bij Ron en Janne. Bij research Gemaakt door: Flore Wassenberg A3c Stage gelopen bij Ron en Janne. Opdracht 1 Stagelogboek De eerste dag heb ik bij Ron Steijvers stage gelopen en die is project leider ontwikkelaar, vooral

Nadere informatie

De bouw Conceptueel bouwen. Klinkt ingewikkeld,

De bouw Conceptueel bouwen. Klinkt ingewikkeld, De bouw Conceptueel bouwen. Klinkt ingewikkeld, heeft wel de toekomst. Over vijf jaar zal één op de vijf bouwwerken in Nederland volgens een concept gebouwd worden. Wat is dat en wat betekent het voor

Nadere informatie

E-BOEK: DE STUDIEKEUZE KOMT ERAAN!

E-BOEK: DE STUDIEKEUZE KOMT ERAAN! E-BOEK: DE STUDIEKEUZE KOMT ERAAN! E-BOEK: DE STUDIEKEUZE KOMT ERAAN! Carine Vos Richting-Wijzer Advies Zwolle augustus 2011 Carine Vos Pagina 2 Voorwoord In mijn bedrijf Richting-Wijzer Advies kom ik

Nadere informatie

Organiseren. werkt! Krijg meer overzicht,, structuur en (tijd) winst! Germo Bekendam Karlijn L Ortye

Organiseren. werkt! Krijg meer overzicht,, structuur en (tijd) winst! Germo Bekendam Karlijn L Ortye Organiseren werkt! Krijg meer overzicht,, structuur en (tijd) winst! Germo Bekendam Karlijn L Ortye Inhoud 1. Organiseren is keuzes maken 6. Planning en digitaal organiseren 7. E-mail organiseren Pagina

Nadere informatie

TRAINING WERKBEGELEIDING

TRAINING WERKBEGELEIDING TRAINING WERKBEGELEIDING Door Martje Kuijlenburg Student no: 500618854 Jaar 3 Hogere Beroepsopleiding Verpleegkunde In opdracht van: de Hogeschool van Amsterdam Docent: Yvonne van Marle INHOUDSOPGAVE Inleiding...

Nadere informatie

Hoe je je voelt. hoofdstuk 10. Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld:

Hoe je je voelt. hoofdstuk 10. Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld: hoofdstuk 10 Hoe je je voelt Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld: zenuwachtig wakker worden omdat je naar school moet, vrolijk

Nadere informatie

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben Ik ben wie ik ben Naam: Johan Vosbergen Inhoudsopgave Inleiding... 3 De uitslag van Johan Vosbergen... 7 Toelichting aandachtspunten en leerdoelen... 8 Tot slot... 9 Pagina 2 van 9 Inleiding Hallo Johan,

Nadere informatie

CHATTEN. verborgen verdriet MARIAN HOEFNAGEL

CHATTEN. verborgen verdriet MARIAN HOEFNAGEL CHATTEN verborgen verdriet MARIAN HOEFNAGEL Stotteren Kom op, Roy. Het is allang tijd. De leraar informatica legt een hand op Roys schouder. Maar Roy kijkt niet op of om. Hij zit achter de fijnste computer

Nadere informatie

POP. Persoonlijk ontwikkelingsplan. Robin van Heijningen

POP. Persoonlijk ontwikkelingsplan. Robin van Heijningen 1 POP Persoonlijk ontwikkelingsplan Robin van Heijningen 2 POP Persoonlijk ontwikkelingsplan Robin van Heijningen Hillegom 17 oktober 2013 Schoonderbeek Installatietechniek 3 Persoonlijk ontwikkelingsplan

Nadere informatie

Portfolio Miguel Agterberg

Portfolio Miguel Agterberg Portfolio Miguel Agterberg Portfolio Miguel Agterberg Student: Miguel Agterberg Studenten nummer: 12109886 Datum: 3-6-2013 Klas en practicumgroep: 2P2R.a Voorwoord In dit portfolio zal ik bijhouden wat

Nadere informatie

13 Acquisitietips. AngelCoaching. Coaching en training voor de creatieve sector www.angelcoaching.nl

13 Acquisitietips. AngelCoaching. Coaching en training voor de creatieve sector www.angelcoaching.nl 13 Acquisitietips AngelCoaching Coaching en training voor de creatieve sector Tip 1 Wat voor product/dienst ga je aanbieden? Maak een keuze, niemand kan alles! Tip 1 Veel ondernemers zijn gezegend met

Nadere informatie

LHCb Wat doen wij? Niels Tuning voor ET - 8 januari 2013

LHCb Wat doen wij? Niels Tuning voor ET - 8 januari 2013 LHCb Wat doen wij? Niels Tuning voor ET - 8 januari 2013 LHCb Waarom deeltjesfysica? Waarom LHCb? Resultaten Upgrade Deeltjesfysica Bestudeert de natuur op afstanden < 10-15 m 10-15 m atoom kern Quantum

Nadere informatie

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben Ik ben wie ik ben Naam: Lisa Westerman Inhoudsopgave Inleiding... 3 De uitslag van Lisa Westerman... 7 Toelichting aandachtspunten en leerdoelen... 8 Tot slot... 9 Pagina 2 van 9 Inleiding Hallo Lisa,

Nadere informatie

Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie.

Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. De cliënt krijgt een groot vel papier en kleurkrijt. De opdracht is: Teken je gezin van herkomst rond de etenstafel. Een werkvorm

Nadere informatie

1Help: faalangst! 1.1 Verkenningen

1Help: faalangst! 1.1 Verkenningen 11 1Help: faalangst! Karel heeft moeite met leren. Dat zal wel faalangst zijn! zegt iemand. Een gemakkelijk excuus, want Karel is wel erg snel klaar met zijn huiswerk. Ellen, die ook moeite heeft met leren,

Nadere informatie

De toekomst van consultancy

De toekomst van consultancy De toekomst van consultancy Course Assignment Management Consulting 5 oktober 2013 Teska Koch 2518936 Teska.koch@hotmail.com Word count: 1.510 Een kijkje in de glazen bol: Wat is de toekomst van consultancy?

Nadere informatie

Overtuigend en Ontspannen Presenteren

Overtuigend en Ontspannen Presenteren Overtuigend en Ontspannen Presenteren voor technische professionals 20 juni 2013 Jullie doelen? Workshop Presenteren Minder zenuwen bij presentaties Makkelijker contact met het publiek Wat wél en beter

Nadere informatie

Portfolio Miguel Agterberg

Portfolio Miguel Agterberg Portfolio Miguel Agterberg Portfolio Miguel Agterberg Student: Miguel Agterberg Studenten nummer: 12109886 Datum: 3-6-2013 Klas en practicumgroep: 2P2R.a Voorwoord In dit portfolio zal ik bijhouden wat

Nadere informatie

VIER EENVOUDIGE TAKTIEKEN OM LASTIGE COLLEGA S VOOR JE TE WINNEN

VIER EENVOUDIGE TAKTIEKEN OM LASTIGE COLLEGA S VOOR JE TE WINNEN E-BLOG VIER EENVOUDIGE TAKTIEKEN OM LASTIGE COLLEGA S VOOR JE TE WINNEN in samenwerken Je komt in je werk lastige mensen tegen in alle soorten en maten. Met deze vier verbluffend eenvoudige tactieken vallen

Nadere informatie

Higgs-deeltje. Peter Renaud Heideheeren. Inhoud

Higgs-deeltje. Peter Renaud Heideheeren. Inhoud Higgs-deeltje Peter Renaud Heideheeren Inhoud 1. Onze fysische werkelijkheid 2. Newton Einstein - Bohr 3. Kwantumveldentheorie 4. Higgs-deeltjes en Higgs-veld 3 oktober 2012 Heideheeren 2 1 Plato De dingen

Nadere informatie

Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties.

Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties. Nog niet gevonden! Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties. Daarnaast ook in 2015 een grote ondergrondse detector.

Nadere informatie

Naam opleiding: Life Science & Technology. Toelating

Naam opleiding: Life Science & Technology. Toelating Naam opleiding: Life Science & Technology Toelating Is de studie moeilijk? De studie is pittig; zorg er daarom voor dat je er aan het begin van je studie direct vol voor gaat. Gas terugnemen kan altijd

Nadere informatie

2.9 Lesplan opzet workshop 8 Lesformulier

2.9 Lesplan opzet workshop 8 Lesformulier 2.9 Lesplan opzet workshop 8 Lesformulier Naam docent: Onderwerp van de les/training/ workshop: Aantal deelnemende studenten: Datum: Presenteren Beginsituatie: Groep kent elkaar nu al redelijk goed. Er

Nadere informatie

Individueel verslag Timo de Reus klas 4A

Individueel verslag Timo de Reus klas 4A Individueel verslag de Reus klas 4A Overzicht en tijdsbesteding van taken en activiteiten 3.2 Wanneer Planning: hoe zorg je ervoor dat het project binnen de beschikbare tijd wordt afgerond? Wat Wie Van

Nadere informatie

Interview met de Nederlandse studenten in de werkgroepen.

Interview met de Nederlandse studenten in de werkgroepen. Wie zijn wij: Daag! Mijn naam is Jorrit en ik ben 23 jaar jong. Ik ben geboren en getogen in Leeuwarden. Ik zit nu in het 2e jaar van de lerarenopleiding Economie. Bij deze wil ik jullie veel plezier en

Nadere informatie

Is er afstemming tussen economie en wiskunde?

Is er afstemming tussen economie en wiskunde? Is er afstemming tussen economie en wiskunde? Ab van der Roest In Euclides 92-4 was te zien dat er een groot verschil is tussen de manier waarop in het vmbo procenten werden behandeld in de economie- en

Nadere informatie

Lezen is cool. Pilot met vrij lezen op vmbo- KB in Duiven slaat aan. Door: Elise Haarman

Lezen is cool. Pilot met vrij lezen op vmbo- KB in Duiven slaat aan. Door: Elise Haarman Lezen is cool Pilot met vrij lezen op vmbo- KB in Duiven slaat aan Door: Elise Haarman Toen docent Nederlands Hans van Kol vorig jaar gevraagd werd om mee te doen aan een project om zijn vmbo- leerlingen

Nadere informatie

NTERVIEW. In Bedrijf.Bite Coaching, loopbaan & studiekeuze. Doen waar je goed in bent

NTERVIEW. In Bedrijf.Bite Coaching, loopbaan & studiekeuze. Doen waar je goed in bent NTERVIEW In Bedrijf.Bite Coaching, loopbaan & studiekeuze Doen waar je goed in bent Ieder mens moet regelmatig keuzes maken. Dat begint al met de keuze voor een bepaalde school, een studie of een opleiding.

Nadere informatie

PORTFOLIOPLAN 1/5. Student: Tim van Dartel Student nr: 0720444. Datum: Maart 2011 Plaats: Eindhoven

PORTFOLIOPLAN 1/5. Student: Tim van Dartel Student nr: 0720444. Datum: Maart 2011 Plaats: Eindhoven 1/5 Student: Tim van Dartel Student nr: 0720444 Datum: Maart 2011 Plaats: Eindhoven Dit portfolioplan is gemaakt in het kader van het vak 7PF03 (Masterportfolio) aan de Technische Universiteit Eindhoven.

Nadere informatie

HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN

HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN Gratis PDF Beschikbaar gesteld door vlewa.nl Geschreven door Bram van Leeuwen Versie 1.0 INTRODUCTIE Welkom bij deze gratis PDF! In dit PDF

Nadere informatie

Talen en wetenschappen

Talen en wetenschappen Talen en Grieks- Industriële Latijn-moderne talen Latijn- Moderne talen-wiskunde Wetenschappen-wiskunde Techniek- Studieaanbod derde graad 1 Grieks Aardrijkskunde 1 2 Esthetica 1 0 Grieks 4 4 Biologie 2 1

Nadere informatie

Evaluatie PvKO Mastersessie 10 april 2014

Evaluatie PvKO Mastersessie 10 april 2014 Verwachting en aanbeveling Evaluatie PvKO Mastersessie 10 april 2014 Heeft de PvKO Mastersessie aan jouw verwachting voldaan? Toelichting: De link met Big Data was me niet echt duidelijk, titel dekte de

Nadere informatie

Reflectieverslag mondeling presenteren

Reflectieverslag mondeling presenteren Reflectieverslag mondeling presenteren Naam: Registratienummer: 900723514080 Opleiding: BBN Groepsdocente: Marjan Wink Periode: 2 Jaar: 2008 Inleiding In dit reflectieverslag zal ik evalueren wat ik tijdens

Nadere informatie

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo. Relaties HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.org Relaties kunnen een belangrijke rol spelen bij het omgaan

Nadere informatie

3 Hoogbegaafdheid op school

3 Hoogbegaafdheid op school 3 Hoogbegaafdheid op school Ik laat op school zien wat ik kan ja soms nee Ik vind de lessen op school interessant meestal soms nooit Veel hoogbegaafde kinderen laten niet altijd zien wat ze kunnen. Dit

Nadere informatie

Direct MEER impact met je uitstraling. Marlie Franssen Color Connect 2015

Direct MEER impact met je uitstraling. Marlie Franssen Color Connect 2015 Direct MEER impact met je uitstraling Marlie Franssen Color Connect 2015 Dit is ie! Je E-book voor meer impact met je uitstraling. Veel vrouwen worstelen met het probleem hoe ze zichzelf kunnen laten zien.

Nadere informatie

VERSCHILLENDE TARIEVEN VOOR MEER WINST

VERSCHILLENDE TARIEVEN VOOR MEER WINST VERSCHILLENDE TARIEVEN VOOR MEER WINST - LEERLING SuccesformulesVoorkant_Opmaak 1 06-10-14 10:08 Pagina 1 VERSCHILLENDE TARIEVEN VOOR MEER WINST 1 anigap 80:01 41-01-60 1 kaampo_tnakroovselumrofseccus

Nadere informatie

In 7 stappen naar een opgeruimd huis Hoe je op een makkelijke manier je opruimachterstanden inloopt

In 7 stappen naar een opgeruimd huis Hoe je op een makkelijke manier je opruimachterstanden inloopt In 7 stappen naar een opgeruimd huis Hoe je op een makkelijke manier je opruimachterstanden inloopt Ben jij zo iemand die actief is en veel interesses heeft en daardoor ook veel bezigheden en spullen heeft?

Nadere informatie

Kun je jouw beleving meten in woord, beeld en getal?

Kun je jouw beleving meten in woord, beeld en getal? Kun je jouw beleving meten in woord, beeld en getal? Marco Rozendaal & Arnold Vermeeren Technische Universiteit Delft / Faculteit Industrieel Ontwerpen De perfecte totaalbeleving. Dat is waar industrieel

Nadere informatie

Spel: Wat heb ik geleerd dit jaar?

Spel: Wat heb ik geleerd dit jaar? Spel: Wat heb ik geleerd dit jaar? Inleiding Traditioneel staat de decembermaand in het teken van jaaroverzichten en top 100 of top 2000 lijstjes. Allemaal bedoeld om terug te kijken op het afgelopen jaar.

Nadere informatie

OBSERVATIE. Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt. Robbert Kooiman G&I 1-C

OBSERVATIE. Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt. Robbert Kooiman G&I 1-C OBSERVATIE Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt Robbert Kooiman G&I 1-C Contents Inleiding... 2 Covert of Overt... 2 Analyse... 3

Nadere informatie

6.2.1 Dealen met afleiding onderweg

6.2.1 Dealen met afleiding onderweg Stap 6: Deel 2 6.2.1 Dealen met afleiding onderweg In het tweede deel van jullie experiment ga je verder met het ondernemen van ACTies die je met de anderen hebt afgesproken te doen. Daarnaast krijg je

Nadere informatie

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over, 3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol

Nadere informatie

Nieuwsbrief december 2015

Nieuwsbrief december 2015 Hallo allemaal, Via deze nieuwsbrief willen we jullie dit keer iets uitgebreider informeren over wat CSN precies doet. In de agenda vinden jullie wat er de komende tijd gaat komen. Daarnaast zullen we

Nadere informatie