Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en 2010

Transcriptie

1 Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en 2010

2

3 Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en 2010

4 4 Samenvatting Dit onderzoek brengt beleidseffecten van de subsidieregeling Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit (NIOF) 2008 en 2010 in kaart, uitgevoerd door het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN), om te komen uiteindelijk tot meer evidence based beleid. Hoofdvraag Wat zijn de effecten van de NIOF 2008 en NIOF 2010, in hoeverre komen die effecten overeen met de vooraf geformuleerde beleidsdoelen? Deelvragen 1. Hoe staat Noord-Nederland er economisch gezien voor en wat is de achtergrond van de regeling? 2. Wat zijn de feiten en cijfers betreffende het gebruik van de regeling? 3. Hoe presteren bedrijven die subsidie hebben ontvangen en bedrijven die geen subsidie hebben ontvangen op bedrijfseconomisch gebied? 4. Wat zijn de effecten van de subsidie op deelnemende ondernemingen volgens ondernemers? 5. Wat is het belang van de regeling en hoe doorslaggevend is deze? 6. Zijn doelen die beoogd zijn, zowel kwalitatief als kwantitatief, bereikt, en wat is het verschil in uitkomsten met de evaluatie van de NIOF 2000 door EIM in 2007? Methoden Om te komen tot antwoorden op de diverse deelvragen van de hoofdvraag is gebruik gemaakt van bureau- en veldonderzoek. Bureauonderzoek Het bureauonderzoek bestaat uit het verzamelen en bestuderen van literatuur en intern aanwezige gegevens. In het bureauonderzoek zijn de deelvragen 1, 2 en 6 uitgewerkt. Veldonderzoek In het veldonderzoek zijn de deelvragen 3 tot en met 5 uitgewerkt. Onderstaande twee groepen werden in het veldonderzoek onderzocht door middel van een online enquête die via is verstuurd. Ondernemingen die NIOF-subsidie hebben ontvangen tussen 2009 en 2011 De contactgegevens zijn gefilterd uit het datasysteem van SNN. Ondernemingen die geen NIOF-subsidie hebben ontvangen De gecontacteerde MKB-ondernemingen zijn willekeurig getrokken uit een lijst van ondernemingen in Noord-Nederland afkomstig van de Kamer van Koophandel. Deze ondernemingen komen op basis van de SBI-codering (Standaard Bedrijfsindeling) door het CBS in aanmerking komen voor NIOF-subsidie, maar hebben nooit NIOF-subsidie ontvangen.

5 Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en Groep Respons van de verstuurde enquêtes % van de 74 22, van de , van de ,80 Niet-NIOF ontvangers 106 van de ,50 Overall 246 van de ,91% Enquêtevragen Hoe heeft het bedrijf bedrijfseconomisch gezien gepresteerd sinds 2008? Op het gebied van omzetontwikkeling, financiële prestaties, ontwikkeling van het personeelsbestand, ontwikkeling investeringen in R&D, aantal nieuw ontwikkelde producten, diensten en werkwijzen, de effecten van de economische crisis op de onderneming. Aan alléén de NIOF ontvangers: Hebben de volgende zaken zich voorgedaan als gevolg van de subsidie? Omzetverhoging, kostenbesparing, introductie van nieuwe producten, diensten en werkwijzen, personeelsgroei, verbetering bedrijfsproces(sen), meer investeringen in R&D, meer kennis van de markt, een groter concurrerend vermogen. Resultaten bureauonderzoek Economische situatie Noord-Nederland De Noordelijke economie loopt nog steeds achter ten opzichte van de Nederlandse economie, maar de snelheid van de productiegroei ligt de laatste jaren boven het landelijk gemiddelde. Het beeld dat ontstaat van Noord-Nederland inclusief de resultaten van de delfstofwinningsector (aardgasbaten) is een stuk positiever dan wanneer deze niet meegenomen worden. Wat betreft bijdrage aan de groei van het nationale beeld geldt hetzelfde: de bijdrage is zonder de delfstofwinning marginaal te noemen en de groei van deze bijdrage is lager sinds (en door) de crisis. De productie per hoofd van de bevolking is zonder de delfstofwinning laag vergeleken met het Nederlands gemiddelde. Verder bleek dat Noord-Nederland een kleine speler is in vergelijking met overige provincies wat betreft arbeidsvolume gemeten in arbeidsjaren, en toegevoegde waarde, al groeit het aantal banen in het Noorden ongeveer even hard als nationaal. De werkloosheid is hoger dan landelijk en de arbeidsparticipatie is lager. Het aantal MKB-vestigingen met een SBI code die binnen het bereik van de NIOF valt, neemt in het Noorden toe, maar minder snel dan in de rest van Nederland, hoewel het verschil niet bijzonder groot is. Wordt de delfstoffenwinning niet meegerekend, dan liep het Noorden, Samenvatting

6 6 en dan met name Groningen, wat betreft investeringen in vaste activa achter ten opzichte van Nederland in Er wordt landelijk zowel absoluut als relatief minder geld uitgegeven aan R&D en innovatie, en daarmee daalt het aantal arbeidsjaren dat besteed wordt aan het ontwikkelen van nieuwe producten, diensten en werkwijzen. Nederland staat internationaal gezien niet sterk. Ook in het Noorden is de situatie niet optimaal. Wel is er tegen de landelijke trend in meer geld is gestoken in R&D dan een paar jaar geleden. Tot meer banen heeft dit echter nog niet kunnen leiden. Grootste oorzaak van dit toch enigszins negatieve beeld is overduidelijk de economische crisis. Wat betreft het ondernemingsklimaat in het Noorden is niet veel bekend. Wel werd duidelijk dat er nog mogelijkheden tot specialisatie liggen, en dat het beleid daar ook op gericht is. Verder werd duidelijk dat MKB ers relatief veel last hebben van regeldruk en administratieve lasten. De Noordelijke economie heeft het economisch faseverschil de afgelopen jaren verkleind, maar verdere ontwikkeling is mede dankzij de terugslag die de economische crisis heeft teweeggebracht, nodig. Dit is mogelijk, zo blijkt uit de laatste jaren. De NIOF-regeling probeert aan de positieve ontwikkeling van het Noorden, en dan met name die binnen het MKB bij te dragen. Met dit onderzoek zullen we zoals gezegd pogen te verhelderen in hoeverre die poging is geslaagd. Achtergrond van de regeling en reconstructie beleidstheorie De regeling vloeit voort uit zowel het landelijke programma Koers Noord, op weg naar Pieken, als het Europese Operationeel Programma Noord, en wordt ook uit beide programma s betaald. Dit wordt ook wel zwaluwstaarten genoemd door het SNN. De regeling beoogt het midden- en kleinbedrijf te versterken op het gebied van innovatie. Noord-Nederland moet een kennisintensieve economie ontwikkelen. Er zijn ook doelen gesteld wat betreft het aantal te creëren arbeidsplaatsen, het bedrag aan uitgelokte investeringen en het te verlenen subsidiebedrag. Dit onderzoek tracht mogelijke effecten van de regeling te vinden, ook al waren deze niet concreet als doel gesteld. In een theoretische reconstructie van de beleidstheorie is gebleken dat de regeling in theorie de gestelde doelen voldoende afdekt. Ook de concreet gestelde doelen wat betreft uitgelokte vervolginvesteringen, gerealiseerde fte s en aantal ondersteunde MKB ers lijken zeer waarschijnlijk te worden gehaald. Het gebruik van de regeling Tussen 2009 en 2011 ontvingen 531 ondernemingen NIOF-subsidie voor 733 projecten. De ondernemingen waren ongeveer gelijk verdeeld over de drie noordelijke provincies. Het aantal subsidievaststellingen per jaar groeide hard, van rond de 100 in 2009 naar rond de 350 in In totaal werd zo n 13,6 miljoen euro uitgekeerd, gemiddeld zo n euro per project. Het merendeel van de projecten waren ontwikkelingsprojecten en strategische marketingplannen. Ondernemers komen in de meerderheid van de gevallen in aanraking met de NIOF via subsidieadviseurs.

7 Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en Vergelijking met effectevaluatie NIOF door EIM in 2007 De uitkomst van dit onderzoek komt op bijna alle punten overeen met de uitkomsten uit Wederom blijkt dat ondernemers aangeven dat de subsidie leidt tot een groei van de omzet en een grotere innovatie-output. Ditmaal echter, konden geen betrouwbare uitspraken worden gedaan over of de verstrekte subsidie al dan niet tot personeelsgroei heeft geleid. De regeling blijkt wederom relatief veel voor ondernemers belangrijke tot zeer belangrijke projecten te ondersteunen. Ditmaal is het verschil tussen ervaren en onervaren bedrijven niet aan bod gekomen. De efficiëntie van de regeling, oftewel de vraag of de regeling het meest efficiënte middel voor doelbereiking is, is ook geen onderwerp van onderzoek geweest. Er is vooral gekeken naar bedrijfseconomische prestaties van ondernemingen in Noord-Nederland en naar de effecten van de uitgekeerde subsidies. Resultaten veldonderzoek Verschil in bedrijfseconomische prestaties tussen NIOF-ontvangers en nietontvangers? NIOF-ontvangers geven aan sinds 2008 een significant positievere omzetontwikkeling te hebben gerealiseerd. NIOF ontvangers geven aan een significant positievere ontwikkeling wat betreft de grootte van het personeelsbestand te hebben doorgemaakt sinds NIOF ontvangers geven aan sinds 2008 significant meer geld in Research en Development te hebben gestoken. NIOF ontvangers geven aan significant meer overzicht over de subsidiemogelijkheden die bestaan (in het algemeen) voor hun onderneming te hebben. NIOF ontvangers geven aan significant minder last van de crisis te hebben. Effecten van de subsidie volgens ondernemers NIOF ontvangers geven in de significante meerderheid van de gevallen aan dat de ontvangen subsidie tot gevolg heeft gehad: Extra omzet Introductie van nieuwe en vernieuwde producten Meer investeringen in Research en Development Meer kennis van de markt waarop men opereert Een groter concurrerend vermogen Niet kan gezegd worden of de subsidie heeft geleid tot personeelsgroei of verbeteringen in het bedrijfsproces. Belang en doorslaggevendheid Een significante meerderheid van de NIOF ontvangers geeft aan de ondersteuning belangrijk (tot zeer belangrijk) te hebben gevonden. Wederom een significante meerderheid geeft aan zonder de ondersteuning het betreffende project niet te hebben uitgevoerd. Samenvatting

8 8 Een significante meerderheid van de groep die het gesubsidieerde project als belangrijk tot zeer belangrijk hebben aangemerkt, geeft aan het project waarschijnlijk niet tot zeker niet zonder die subsidie uitgevoerd te hebben. Conclusie Geconcludeerd kan worden op basis van wat ondernemers aangeven, dat de NIOF-subsidieontvangers op enkele kernpunten wat betreft bedrijfseconomische prestaties gemiddeld beter presteren dan niet-subsidieontvangers. Of dit veroorzaakt is door de subsidie is onbekend. Het is mogelijk dat de NIOF-regeling simpelweg succesvollere bedrijven aantrekt, of in ieder geval bedrijven met meer potentieel. Verder geven subsidieontvangers wat betreft de specifieke effecten van de subsidie aan, dat de subsidie positieve effecten heeft gehad op de prestaties van de onderneming. De subsidie heeft in de meerderheid van de gevallen volgens de ondernemers geleid tot extra omzet, introductie van nieuwe en vernieuwde producten, meer investeringen in Research en Development, meer kennis van de markt waarop men opereert en een groter concurrerend vermogen.

9 Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en Inhoudsopgave Figuur 1 Samenvatting 4 Methoden 4 Bureauonderzoek 4 Veldonderzoek 4 Resultaten bureauonderzoek 5 Het gebruik van de regeling 6 Vergelijking met effectevaluatie NIOF door EIM in Resultaten veldonderzoek 7 Verschil in bedrijfseconomische prestaties tussen NIOF-ontvangers en niet-ontvangers? 7 Effecten van de subsidie volgens ondernemers 7 Belang en doorslaggevendheid 7 Conclusie 8 Inhoudsopgave 9 Inleiding 11 Methoden 14 Bureauonderzoek 14 Vergelijkend onderzoek 14 Veldonderzoek 14 Vragenlijsten 14 Respondenten 16 Responscijfers enquête 17 Statistische analyse en generaliseerbaarheid resultaten 18 Resultaten 20 Resultaten bureauonderzoek 20 Economische context en achtergrond NIOF 20 Achtergron NIOF 2008 en NIOF NIOF Het gebruik van de regeling 30 Alle afgesloten projecten tussen 2009 en maart Positief afgesloten projecten (vastgesteld) tussen 2009 en Vergelijking met resultaten effectmeting EIM 2007 en doelbereiking 39 Resultaten veldonderzoek 41 Resultaten enquête 41 Conclusies en aanbevelingen 57 Conclusies bureauonderzoek 57 Deelvraag 1 De economische situatie van Noord-Nederland en de achtergrond van de regeling 57 Deelvraag 2 Gebruik van de regeling in cijfers 58 Deelvraag 6 Vergelijking met effectevaluatie NIOF door EIM in Inhoudsopgave

10 10 Conclusies veldonderzoek 59 Deelvraag 3 Prestaties van de ondernemingen (zowel subsidieontvangers als niet-subsidieontvangers) 59 Verschil in bedrijfseconomische prestaties tussen NIOF-ontvangers en niet-ontvangers? 59 Deelvraag 4 Effecten van de subsidie volgens ondernemers 59 Deelvraag 5 Belang en doorslaggevendheid van de ontvangen subsidie. 59

11 Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en Inleiding Aanleiding onderzoek De effecten van beleid en meer specifiek van subsidies zijn lang onderbelicht gebleven. En voor een aanzienlijk deel geldt dat nog steeds. Op Rijksniveau blijkt men, ook de laatste jaren, weinig weet te hebben van de effecten die subsidieregelingen sorteren. Dit terwijl er voor wettelijke subsidies toch al jaren een vijfjaarlijkse evaluatieplicht bestaat. Tot noch toe worden echter vaak alleen de beleidsprocessen en daadwerkelijke verleningsprocessen en output geëvalueerd, en niet gesorteerde effecten (outcome) 1. Een vaak gedane aanbeveling aan bestuursorganen die subsidieregelingen opstellen en uitvoeren zegt dat, veel meer dan nu het geval is, duidelijke doelstellingen moeten worden geformuleerd voorafgaand aan de vaststelling en uitvoering van een subsidieregeling. Duidelijke, en bovendien concreet geformuleerde doelstellingen vergroten de kans dat na afloop duidelijke conclusies over de effecten van gevoerd subsidiebeleid kunnen worden getrokken aanzienlijk 2. Het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (hierna: SNN) maakt al langer gebruik van deze inzichten en laat haar beleid de laatste jaren steeds doorlichten, om daarmee bij te dragen aan de totstandkoming van meer evidence- en goalbased subsidiebeleid. Om enige voorbeelden te geven: het Kompasprogramma werd halverwege en aan het einde van het programma geëvalueerd. In 2007 werd de NIOF 2000 al geëvalueerd en recentelijk werd een effectmeting uitgevoerd van 10 jaar exportstimuleringsbeleid van het SNN en de Kamer van Koophandel Noord-Nederland 3. Met dit onderzoek willen wij de effecten meten van de NIOF-regelingen 2008 en 2010, een regeling die innovatie in het midden- en kleinbedrijf (MKB) door middel van subsidies wil stimuleren. Doel onderzoek Met dit onderzoek willen wij ten eerste de effecten van de NIOF-regeling zo inzichtelijk mogelijk weergeven. Het streven is om ons zowel op kwantitatieve als kwalitatieve gegevens te baseren. Daaraan ten grondslag ligt de veronderstelling dat cijfers veel zeggen maar niet alles. Kwalitatieve gegevens geven de nodige extra inhoudelijke verdieping. Een tweede doel van dit onderzoek is het ontwikkelen en, indien mogelijk, implementeren van een model-effectmeting, die hopelijk in de toekomst gemakkelijk kan worden toegepast op andere regelingen. Hoofdvraag Wat zijn de effecten van de NIOF regelingen, in hoeverre komen die effecten overeen met de vooraf geformuleerde beleidsdoelen? 1 Randstedelijke rekenkamer 2012, Bressers, Döring, Linde, Wassing en Keuning 2012, Tien jaar exportstimuleringsbeleid door SNN en Kvk, wat zijn de effecten? Inleiding

12 12 Figuur 2 Deelvragen 1. Hoe staat Noord-Nederland er economisch gezien voor en wat is de achtergrond van de regeling? 2. Wat zijn de feiten en cijfers betreffende het gebruik van de regeling? 3. Hoe presteren bedrijven die subsidie hebben ontvangen en bedrijven die geen subsidie hebben ontvangen op bedrijfseconomisch gebied? 4. Wat zijn de effecten van de subsidie op deelnemende ondernemingen volgens ondernemers? 5. Wat is het belang van de regeling en hoe doorslaggevend is deze? 6. Zijn doelen die beoogd zijn, zowel kwalitatief als kwantitatief, bereikt, en wat is het verschil in uitkomsten met de evaluatie van de NIOF 2000 door EIM in 2007? 1. Hoe staat Noord-Nederland er economisch gezien voor en wat is de achtergrond van de regeling? De ontwikkelingen wat betreft Bruto Binnenlands Product (en Bruto Regionaal product), arbeidsontwikkelingen, investeringen in vaste activa, investeringen in Research en Development en Innovatie, en ontwikkelingen op het gebied ondernemerschap in het Noorden zullen beknopt worden besproken. Ook de achtergrond van de regeling komt kort aan bod. 2. Wat zijn de feiten en cijfers betreffende het gebruik van de regeling? Feiten en cijfers over de NIOF passeren de revue: bedragen, gemiddelden, aantal gebruikers, enzovoort. 3. Hoe presteerden bedrijven die subsidie hebben ontvangen en bedrijven die geen subsidie hebben ontvangen vanaf 2009 (of indien later opgericht, vanaf de oprichting) op bedrijfseconomisch gebied? Hoe staat de onderneming ervoor? Zowel van ondernemingen die subsidie hebben ontvangen als van ondernemingen die geen subsidie hebben ontvangen op basis van de NIOF-regeling, is onderzocht hoe ondernemingen er volgens de ondernemers voorstaan wat betreft omzetontwikkeling, financiële prestaties, personeelsontwikkeling, ontwikkeling en introductie van nieuwe producten, diensten of werkwijzen, overzicht over bestaande subsidiemogelijkheden, en effecten van de economische crisis. 4. Wat zijn de effecten van de subsidie op deelnemende ondernemingen volgens ondernemers? Wat zijn de effecten van de subsidie die ondernemers zelf bemerken? Uiteraard zijn hier alleen NIOF-subsidieontvangers onderzocht. 5. Wat is het belang van de regeling en hoe doorslaggevend is deze? Hebben ondernemers overzicht over bestaande subsidiemogelijkheden voor de onderneming? Hoe doorslaggevend is de subsidie geweest voor de uitvoering van een project? En hoe belangrijk was het gesubsidieerde project voor de onderneming?

13 Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en Zijn doelen die beoogd zijn, zowel kwalitatief als kwantitatief, bereikt, en wat is het verschil in uitkomsten met de evaluatie door EIM in 2007? Achteraf wordt geanalyseerd of de NIOF zijn doelen bereikt heeft en hoe deze zich verhouden tot de resultaten van de in 2007 door onderzoeksbureau EIM uitgevoerde evaluatie van de NIOF 2000-regeling. In de hierna volgende hoofdstukken zal allereerst besproken worden hoe het onderzoek is uitgevoerd, en vervolgens welke resultaten er zijn gevonden. Op basis daarvan worden vervolgens per deelvraag conclusies getrokken en worden de in het rapport gedane aanbevelingen nog eens op een rij gezet. Inleiding

14 14 Methoden In dit hoofdstuk worden de methoden besproken waarvan gebruik is gemaakt tijdens het uitvoeren van dit onderzoek. Bureauonderzoek Een belangrijk deel van het onderzoek, namelijk de deelvragen 1, 2, 6 en 7 behelzen het inwinnen van informatie uit bronnen anders dan ondernemers zelf, dus bijvoorbeeld statistische gegevens uit databanken, informatie uit interne documenten enz. Het bureauonderzoek mondt uit in een inleidend gedeelte dat de beleidsachtergrond, reconstructie van de beleidstheorie en de landelijke en regionale economische situatie beschrijft (voor zover relevant voor het onderzoek). Vergelijkend onderzoek Deelvraag 6 behelst een vergelijking van de resultaten van dit onderzoek met de resultaten van eerder onderzoek, namelijk de NIOF 2000 evaluatie van onderzoeksbureau EIM uit Wat werd toen geconcludeerd, en hoe strookt dat met de conclusies van dít onderzoek? Veldonderzoek De antwoorden op de vragen die vallen onder de deelvragen 3, 4 en 5 zullen via een enquête verkregen worden. Vragenlijsten De vragenlijst bestaat uit 9 vragen voor de controlegroep en 10 vragen voor de hoofdgroep, en kon in minder dan 5 minuten worden ingevuld. De drempel om mee te werken moest laag blijven om een zo hoog mogelijke respons te ontvangen. Daarom ook werden van een ondernemer zo min mogelijk exacte aantallen en harde cijfers gevraagd, omdat het opzoeken van deze gegevens tijd kost. Eventuele non-respons kan een gevaar zijn voor de betrouwbaarheid van de onderzoeksresultaten. De responscijfers en resultaten zullen in het hoofdstuk Resultaten verder aan de orde komen. Over alle vragen moet worden opgemerkt dat ze niet vragen naar harde cijfers, maar naar een inschatting van een ondernemer. Verondersteld wordt in dit onderzoek dat een ondernemer weet waar een onderneming staat en daarover alleszins betrouwbare uitspraken kan doen. Dit neemt niet weg dat deze gegevens, omdat ze gebaseerd zijn op een inschatting, toch wat minder betrouwbaar moeten worden geacht dan harde cijfermatige gegevens. Daarbij komt dat de ondernemers die subsidie hebben ontvangen misschien door die ontvangen steun een positievere houding hebben ten opzichte van het SNN, en daardoor de positieve effecten van de subsidie zouden kunnen overschatten. In hoeverre dit zich voordoet is nagenoeg onmogelijk te onderzoeken.

15 Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en Uitwerking deelvraag 3 Hoe presteert de onderneming? Gevraagd is aan beide groepen, wel en niet subsidieontvangers, hoe het bedrijf zich heeft ontwikkeld op de volgende punten: omzetcijfers financiële prestaties personeelsgroei investeringen in R&D het aantal nieuw ontwikkelde en vermarkte producten (innovaties in de zin van de NIOF-regeling) het effect van de economische crisis Bovengenoemde punten geven een kernachtig beeld van hoe een onderneming op de meest essentiële onderdelen presteert. We vragen zowel naar het brede begrip omzetcijfers als naar het wat smallere begrip financiële prestaties (winst/verlies). Immers, een onderneming die verlies maakt hoeft niet perse een ongezond bedrijf te zijn. Personeelsgroei is een van de belangrijkste indicatoren, aangezien een van de hoofddoelstellingen van het SNN een hogere economische groei in het Noorden, en daarmee het scheppen van banen in het Noorden is. Innovativiteit hebben we gepoogd te meten door zowel te vragen naar cijfers betreffende investeringen in Research & Development als naar het aantal nieuwe producten dat ontwikkeld en op de markt gebracht is, een belangrijk onderdeel van de NIOF-subsidieregeling. Beseft moet worden dat deze twee indicatoren van innovatie niet volledig het begrip innovatie afdekken, simpelweg omdat dit begrip niet een vaststaande definitie heeft. Aangezien dit onderzoek gebruikt maakt van enquêtes die zo kort en bondig mogelijk moeten zijn, beperken wij ons tot deze twee indicatoren. Wij vragen ook naar het effect van de economische crisis om erachter te komen of er een verschil bestaat wat dat betreft tussen beide ondervraagde groepen 4. Uitwerking Deelvraag 4 Effecten van de subsidie voor ontvangers? Ontvangers van subsidie wordt een aantal mogelijke effecten van de ontvangen subsidie voorgelegd, waarvan men met ja of nee kan aangeven of deze zich hebben voorgedaan of niet. Het betreft de volgende mogelijke effecten van de ontvangen subsidie: Omzetgroei Kostenbesparing Meer personeel in dienst Meer investeringen in R&D 4 Lanser, D. en H. v.d. Wiel, Innovatiebeleid in Nederland: de (on)mogelijkheden van een effectmeting, Centraal Plan Bureau, 2011 Methoden

16 16 Innovatieve producten ontwikkeld en op de markt gebracht Verbeteringen in het bedrijfsproces Meer kennis van de markt Groter concurrerend vermogen Uitwerking deelvraag 5 Wat is het belang en de meerwaarde van de subsidie voor ondernemers? Deze vraag die wederom aan beide groepen is gesteld, probeert te meten in hoeverre ondernemers overzicht (denken te) hebben over de subsidiemogelijkheden die er bestaan voor de onderneming. Ook zal worden onderzocht of voor beide groepen een (al dan niet) significant verschil bestaat. Figuur 3 Zou het project waarvoor subsidie is ontvangen ook zonder subsidie zijn uitgevoerd? Deze vraag moet duidelijkheid verschaffen over de doorslaggevendheid van de subsidie; was het project ook uitgevoerd zonder subsidie? Ondernemers hadden de keuze uit 5 ordinaal geschaalde antwoorden en een weet-niet-categorie. Wat is het belang van het gesubsidieerd project geweest voor de onderneming? Deze vraag, alleen gesteld aan subsidieontvangers, is vooral van belang in samenhang met de vorige. Wanneer ondernemers bijvoorbeeld aangeven dat een project van groot belang is geweest voor de onderneming, en ook aangeven dat de subsidie doorslaggevend is geweest, dan zou gesteld kunnen worden dat de subsidie het meest effectief is geweest. Ondernemers konden een keuze maken uit 4 antwoordmogelijkheden: niet zo belangrijk, belangrijk, heel belangrijk of weet ik niet. Is er wel eens een project niet uitgevoerd terwijl dat met subsidie wél zou zijn uitgevoerd? Deze vraag is alleen gesteld aan niet-subsidieontvangers, en poogt te achterhalen of subsidie verschil zou hebben kunnen maken voor een ondernemer. Deze vraag heeft een hypothetische aard en dus moeten de uitkomsten goed op waarde worden geschat. Respondenten De hoofdgroep De hoofdgroep bestaat uit in totaal 397 ondernemingen die op basis van de NIOF subsidie hebben ontvangen (vastgestelde bedragen) tussen 2009 en 2011, waarvan het adres bekend was bij het SNN en die de enquête hebben ingevuld. De groep die in 2009 subsidie ontving bestaat uit 74 ondernemingen, de groep die in 2010 subsidie ontvang bestaat uit 149 ondernemingen en de groep die in 2011 subsidie ontving uit 174 ondernemingen.

17 Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en De controlegroep De controlegroep bestaat uit 517 ondernemingen die wel voldeden aan de criteria om in aanmerking te komen voor subsidie (geregistreerd onder de juiste SBI-codes bij de Kamer van Koophandel Noord), maar die nooit daadwerkelijk subsidie op basis van de NIOF hebben ontvangen. Respondenten in schema MKB met NIOF-SBI-code in Noord-Nederland NIOF-subsidie-ontvangen Geen NIOF-subsidie-ontvangen Willekeurige steekproef uit KvK-register Responscijfers enquête Hieronder worden de responscijfers van de enquête besproken. De daadwerkelijke inhoudelijke resultaten van de enquête volgen in het hoofdstuk Resultaten, in de paragraaf Resultaten veldonderzoeken. Groep Respons % van de 74 verstuurde enquêtes 22, van de 149 verstuurde enquêtes 34, van de 174 verstuurde enquêtes 40,80 Niet-NIOF ontvangers 106 van de 517 verstuurde enquêtes 20,50 Overall 246 van de 914 verstuurde enquêtes 26,91% De enquête is verstuurd op 14 mei Op 23 en 30 mei is een herinnering gestuurd. De enquête werd gesloten op 4 juni Methoden

18 18 Vooraf werd verwacht dat de respons het laagst zou zijn in de groep niet-niof ontvangers, deze heeft nooit met de NIOF te maken gehad en voelt waarschijnlijk het minst de verplichting de enquête in te vullen. Van de subsidieontvangers werd verwacht dat de minste respons ontvangen zou worden van de 2009-groep, gevolgd door de 2010-groep en daarna de 2011-groep. Dit op basis van de veronderstelling dat de ondernemers die kortgeleden subsidie hebben ontvangen zich het meest verplicht voelen om mee te werken aan het onderzoek. Onze verwachtingen zijn, zoals te zien in bovenstaande tabel, uitgekomen. De totale respons van 26,91% is boven verwachting, ondernemers ontvangen veel verzoek tot deelname aan enquêtes, en kunnen of willen niet op al deze verzoeken ingaan. Op basis van die veronderstelling was de verwachting dat de totale respons ongeveer 20% zou bedragen. Statistische analyse en generaliseerbaarheid resultaten Gepoogd is vast te stellen of er een verschil bestaat tussen twee groepen: ondernemers die wel subsidie hebben ontvangen op basis van de NIOF-regeling en ondernemers die geen subsidie hebben ontvangen. Wat is het verschil tussen beide groepen in bedrijfseconomische prestaties? Beide groepen krijgen dezelfde vragen voorgelegd. Deze vragen hebben allemaal 5 antwoordmogelijkheden op ordinaal niveau. Elke antwoordmogelijkheid is gekoppeld aan een waarde, lopend van -2 voor de meest negatieve antwoordmogelijkheid tot aan 2 voor de meest positieve antwoordmogelijkheid. Wanneer alle antwoorden op de enquête zijn geïnventariseerd is een gemiddelde te berekenen per groep. Zo wordt zichtbaar hoe de groep gemiddeld per vraag scoort en of daar verschil in bestaat. Vervolgens kan, mocht er een verschil gevonden worden, met een Independent Samples T-test in SPSS Statistics berekend worden of dit verschil voor de groepen die de enquête hebben ingevuld berust op toeval of niet. Een tweede deel van dit onderzoek richt zich op het vinden van de effecten die de NIOF heeft gesorteerd voor ondernemingen. Ondernemers wordt gevraagd voor mogelijke effecten die in de vraag gegeven worden aan te geven of deze zich wel of niet hebben voorgedaan. Het antwoord ja is gescoord met het cijfer 1, het antwoord nee met het cijfer 0. Ook hier kan vervolgens vastgesteld worden welk antwoord het meest gegeven is, en ook of dit berust op toeval, door middel van een One Sample T-test, wederom met behulp van SPSS Statistics. Een derde deel van het onderzoek poogt te achterhalen wat het belang van projecten waarvoor subsidie is ontvangen is geweest, en daarop aansluitend of het project ook zou zijn uitgevoerd wanneer geen subsidie was ontvangen. De antwoorden op deze vragen naar belang en doorslaggevendheid worden ook getest op significantie doormiddel van een One Sample T-test. De resterende vraag blijft echter: zeggen deze resultaten ook daadwerkelijk iets over de populatie waaruit de onderzochte groepen zijn getrokken, namelijk alle MKB ers in het

19 Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en Noorden die qua SBI-codering binnen het bereik van de NIOF vallen? Zijn de resultaten generaliseerbaar? Er zijn in dit onderzoek aan verschillende groepen vragen gesteld, te weten aan niet-subsidieontvangers, aan subsidieontvangers en aan beide groepen. Per groep zal hierna uitgelegd worden hoe en in hoeverre de gegeven antwoorden gegeneraliseerd kunnen worden naar de gehele populatie. Generalisatie resultaten vragen gesteld aan beide groepen Het aantal MKB ers met de juiste SBI-codering bedraagt ongeveer in het Noorden. Om over een populatie met een dergelijke omvang betrouwbare uitspraken te kunnen doen, is idealiter een steekproef van zo n 380 ondernemingen nodig, wanneer uitgegaan wordt van een betrouwbaarheidsniveau van 95% in combinatie met een foutmarge van 5% (een gegeven antwoord in de steekproef wijkt dan met 95% zekerheid niet meer dan 5% in negatieve of positieve zin af van de werkelijke situatie in de populatie). Dat aantal wordt in dit onderzoek, met 246 ingevulde vragenlijsten, niet gehaald. Dat wil echter niet zeggen dat de resultaten van dit onderzoek in het geheel niet te generaliseren zijn. Met de in dit onderzoek ontvangen respons kunnen nog steeds voldoende solide berekeningen worden uitgevoerd. Wel moet in het achterhoofd gehouden worden dat de resultaten van dit onderzoek, om praktische redenen, voort zijn gekomen uit een relatief kleine steekproefgrootte. Generalisatie resultaten vragen alleen gesteld aan niet-ontvangers Zoals in de tabel te lezen is, reageerden 106 van de 517 niet-ontvangers op de vragenlijst. De steekproefgrootte van 517 is wederom deel van de populatie van grofweg ondernemers in Noord-Nederland die wat SBI-codering betreft vallen binnen het bereik van de NIOF. De ideale steekproefgrootte zou wederom 380 ondernemingen zijn, met een betrouwbaarheidsniveau van 95% en een foutmarge van 5%. Er zijn 106 reacties binnengekomen. Wederom moet gezegd worden dat niet het ideale aantal is bereikt, maar dat dit niet betekent dat daardoor in het geheel geen gefundeerde uitspraken meer kunnen worden gedaan. Generalisatie resultaten vragen alleen gesteld aan ontvangers De populatie ontvangers behelst, zo bleek uit het bureauonderzoek 531 ontvangers. Daarvan zijn er 397 die een verzoek tot het invullen van de enquête hebben ontvangen. 140 ondernemers reageerden daadwerkelijk. De ideale steekproefgrootte voor een populatie van 531 ondernemingen zou ongeveer 220 ondernemingen bedragen. Wederom is het ideale aantal in dit onderzoek niet gehaald. Herhaald moet echter wederom worden dat niet dit niet betekent dat daardoor in het geheel geen gefundeerde uitspraken meer kunnen worden gedaan. Methoden

20 20 Resultaten In dit hoofdstuk worden de resultaten van het onderzoek gepresenteerd. Resultaten bureauonderzoek Economische context en achtergrond NIOF Het volgende deel beschrijft bondig te hoe de Noord-Nederlandse economie zich ontwikkelt aan de hand van een aantal economische kernbegrippen. Het is voor ons onderzoek belangrijk inzicht te krijgen in landelijke en regionale economische trends, om de NIOF-regelingen in de juiste context weer te kunnen geven. Deze context is logischerwijs van grote invloed op het effect dat de regelingen hebben gesorteerd, en deze effecten kunnen dan ook niet los van deze (macro)economische situatie gezien worden. Hieronder schetsen wij beknopt een beeld van de landelijke en regionale (Noord-Nederlandse) economie in enkele voorgaande jaren wat betreft BBP-, arbeids-, investerings- en ondernemerschapsontwikkelingen. Deze aspecten zijn allen van belang voor de ontwikkeling van de belangrijkste doelgroep van de NIOF-regelingen: het MKB. De noordelijk economie loopt nog steeds achter ten opzichte van de Nederlandse economie, maar de snelheid van de productiegroei ligt de laatste jaren boven het landelijk gemiddelde. Het beeld dat ontstaat van Noord-Nederland inclusief de resultaten van de delfstofwinningsector (aardgasbaten) is een stuk positiever dan wanneer deze niet meegenomen worden. Wat betreft bijdrage aan de groei van het nationale beeld geldt hetzelfde: de bijdrage is zonder de delfstofwinning marginaal te noemen en de groei van deze bijdrage is lager sinds (en door) de crisis. Het BBP (Bruto Binnenlands Product) per hoofd is zonder de delfstofwinning laag vergeleken met het Nederlands gemiddelde, maar mét de delfstofwinning het hoogste in heel Nederland. Verder bleek dat Noord-Nederland een kleine speler is in vergelijking met overige provincies wat betreft arbeidsvolume gemeten in arbeidsjaren, en toegevoegde waarde, al groeit het aantal banen in het Noorden ongeveer even hard als nationaal. De werkloosheid is hier relatief hoger dan landelijk, de arbeidsparticipatie is tevens lager. Het aantal NIOF-MKB vestigingen neemt in het Noorden toe, maar minder hard dan in de rest van Nederland, hoewel het verschil niet bijzonder groot is. Wordt de delfstoffenwinning niet meegerekend, dan liep het Noorden achter, en dan met name Groningen, wat betreft investeringen in vaste activa ten opzichte van Nederland in Er wordt landelijk zowel absoluut als relatief minder geld uitgegeven aan R&D en innovatie, en daarmee daalt het aantal arbeidsjaren dat besteed wordt aan het ontwikkelen van nieuwe producten, diensten en werkwijzen. Nederland staat internationaal gezien niet sterk. Ook in het Noorden is de situatie niet optimaal, hoewel er tegen de landelijke trend in wel meer geld is gestoken in R&D dan een paar jaar geleden. Tot meer banen heeft dit echter nog niet kunnen leiden. Grootste oorzaak van dit toch enigszins negatieve beeld is overduidelijk de economische crisis. Wat betreft het ondernemingsklimaat in het Noorden is niet veel bekend. Wel werd duidelijk dat er nog mogelijkheden tot specialisatie liggen,

21 Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en en dat het beleid daar ook op gericht is. Verder werd duidelijk dat MKB ers relatief veel last hebben van regeldruk en administratieve lasten 5. De noordelijke economie heeft het economisch faseverschil de afgelopen jaren verkleind, maar verdere ontwikkeling is mede dankzij de terugslag die de economische crisis heeft teweeggebracht, nodig en, zo blijkt uit de laatste jaren, ook mogelijk. De NIOF-regeling probeert aan de positieve ontwikkeling van het Noorden, en dan met name het MKB bij te dragen. Met dit onderzoek zullen we zoals gezegd pogen te verhelderen in hoeverre die poging is geslaagd. 5 Bovenstaande gegevens zijn verkregen uit de database van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Resultaten

22 22 16 Achtergron NIOF 2008 en 2010

23 Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en NIOF 2000 De programma s Het SNN gaf in de periode uitvoering aan het programma Kompas voor het Noorden, dat als hoofddoel had het versterken van de ruimtelijk-economische structuur in Noord-Nederland, vooral gemeten in de zin van werkgelegenheidsverbetering. Kompas voor het Noorden werd gefinancierd door zowel het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I), als het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling. Dit alles was nodig gezien het geconstateerde economische faseverschil tussen Noord- Nederland en Nederland als geheel. Kwantitatief hoofddoel was het creëren van tussen de en additionele arbeidsplaatsen. In 2006 stelde het SNN het doel uiteindelijk vast op additionele arbeidsplaatsen. Ter bereiking van het hoofddoel werden drie deelprogramma s ontworpen, waarvan de eerste in het kader van dit onderzoek het meest relevant is. Programma s Kompas voor het Noorden 1. Economische kerngebieden/versterking marksector (Markt) Versterking van de marksector en concentratie van wonen en werken in economische kerngebieden en het bevorderen van een versterkte economische groei. 2. Stedelijke centra (Stad) Een verdergaande concentratie van wonen en werken in de steden om daarmee de stedelijke economie te stimuleren en het draagvlak voor voorzieningen te verbreden en ervoor te zorgen dat het Noorden ook op langere termijn over vitale, bereikbare steden beschikt. 3. Landelijk gebied (Land) Het creëren dan wel het verbeteren van een aantrekkelijke omgeving als essentiële voorwaarde voor een gezonde en evenwichtige ontwikkeling van het Noorden. 6 Elk deelprogramma is op zijn beurt uitgewerkt in thema s. De thema s binnen het eerste programma: M1: Het verbeteren van de vestigingsvoorwaarden voor bestaande en nieuwe bedrijven in de kernzones M2: Versterken van de Noord-Nederlandse marktsector w.o. stimulering van het MKB M3: Het versterken van het arbeidsaanbod in Noord-Nederland M4: Optimaliseren van de infrastructuur De thema s werden verder uitgewerkt in maatregelen. De subsidieregeling Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit (NIOF) 2000, die in werking trad op 1 juni 2000, was gericht op het versterken van de marktsector in Noord-Nederland, en volgens de bestuurscommissie Economische Zaken een uitwerking van de maatregelen: 6 Brochure NIOF 2000 Resultaten

24 24 M.2.2, M.2.3.B en M.2.3.C, die vallen binnen de categorie bedrijfsgerichte maatregelen 7 : M.2.2 Generieke stimulering vernieuwende activiteiten in het MKB (kennistransfer wat betreft exporteren, innoveren, toeleveren, uitbesteden, product- en procesontwikkeling, enz.) M.2.3.b Financiële stimulering strategische bedrijfsactiviteiten M.2.3.c Branchedoorlichtingen en acties Bovengenoemde maatregelen werden verbonden aan een set output- en resultaatindicatoren. Zo werd onder output bijvoorbeeld (voor zover relevant voor de NIOF) verstaan aantal deelnemende MKB-bedrijven (aan innovatietrajecten) dat financiële bijstand ontvangt en het aantal samenwerkingsverbanden tussen onderwijs en bedrijfsleven. Onder resultaten werd (voor zover relevant voor de NIOF) verstaan: bruto gecreëerde full time equivalenten (hierna: fte s), tijdelijke werkgelegenheid, uitgelokte investeringen en aantal startende ondernemingen. 8 Een aantal van de resultaatindicatoren vonden wij terug in voortgangsrapportages van de NIOF 2000, ze worden hieronder schematisch weergegeven. NIOF 2000 had in het begin van het jaar 2000 blijkens de eerste aanvraag voor een Europese financiële bijdrage als kwalitatieve doelstelling het middels subsidies verhogen van het kennisniveau binnen het de sector midden- en kleinbedrijf (hoewel subsidie aan grote bedrijven niet geheel uitgesloten werd), om zo bij te dragen aan versterking van de economische structuur in Noord-Nederland. De redenen voor die doelstelling waren zowel het zojuist al genoemde faseverschil tussen de Noord-Nederlandse economie en de economie van Nederland als geheel, als het feit dat de regeling Regionale Bedrijfsgerichte Stimulering door het ministerie van Economische Zaken niet werd verlengd, omdat deze niet specifiek genoeg werd geacht. Op basis van de NIOF 2000 werden subsidies verleend voor strategische activiteiten van bepaalde categorieën ondernemingen uit het middenen kleinbedrijf op het gebied van innoveren, marktverkenning, haalbaarheidsonderzoeken, marketingplannen en exporteren. In de regeling werd dit enigszins geconcretiseerd. Subsidie kon worden verleend voor 9 : 1. samenwerkingsverbanden van ondernemingen onderling en ondernemingen met kennisinstellingen ( clusterprojecten ) 2. nieuwe producten en productieprocessen van individuele ondernemingen 3. vermarkting van nieuwe producten en diensten door individuele ondernemingen 4. internationalisering door het in dienst nemen van een exportdeskundige 7 EIM-rapport Actualisering Evaluatie van het Kompas voor het Noorden blz. 7,10/13. 8 Aanvraag EFRO financiering NIOF Overzicht indicatoren KOMPAS-programma. 9 Brochure NIOF 2000

25 Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en Meer concreet werden de volgende doelen gesteld: Indicatoren Doelstelling(kwantitatief) Gerealiseerd (eind 2011) Aantal ondernemingen begunstigd Werkgelegenheid gecreëerd 469 fte 1293 (direct + indirect) Uitgelokte investeringen (bijdrage bedrijven) Totaal investeringen (direct) Zoals te zien is, valt het aantal gesubsidieerde ondernemingen tegen gelet op de doelstelling, zijn er meer fte s gerealiseerd dan beoogd en meer uitgelokte en totale investeringen. In de kwalitatieve doelstelling van de NIOF 2000 versie 2001 (neergelegd in het jaarlijkse uitvoeringsbesluit) werd het woord (op het gebied van) exporteren vervangen door het woord internationalisering, een ruimere term. De tekst van de regeling werd echter niet ingrijpend veranderd. In mei 2007 werd de NIOF 2000 geëvalueerd door Buck Consultants/EIM 10. De uitkomsten van deze evaluatie waren dat de NIOF 2000 een positief effect heeft gehad op de aanvragende ondernemingen. De projecten die zijn uitgevoerd hebben een duidelijk positief effect gehad op de omzetgroei, de afzetgroei en personeelsgroei. De verwachting is, gezien de inhoud van de regeling, dat de effecten van de NIOF 2008 vergelijkbaar zijn. Een andere uitkomst van de evaluatie van Buck Consultants was dat tussen de 51 en 55% van de aanvragende bedrijven hebben aangegeven dat ook zonder de NIOF 2000-subsidie het project zou zijn uitgevoerd. Dit is het zogenaamde deadweight loss. Binnen een subsidieregeling is een zekere deadweight loss een normaal verschijnsel. 11 Hier is echter wel sprake van een redelijk hoge mate van deadweight loss. De NIOF 2000 was in z n geheel beschouwd dus effectief te noemen. Uit later onderzoek van EIM (2010) bleek dat het Noorden het faseverschil aan het verkleinen was, maar het was nog niet verdwenen. Het regionale beleid als geheel werd als effectief beoordeeld, maar de versterking van de innovatitviteit liet een wisselend beeld zien BCI/EIM Juni 2007; vernieuwd instrumentarium voor kennis- en innovatiestimulering in Noord-Nederland. 11 Advies aan Dagelijks Bestuur door H. Emmens, geschat augustus 2008, voorstel tot verlenging NIOF. 12 EIM 2010, Regionaal economisch beleid voor Noord-Nederland. Resultaten

26 26 NIOF De programma s Het SNN voert in de periode het nieuwe programma Koers op Noord, op weg naar pieken, alsmede het Operationeel Programma Noord (Europees programma) uit. Het SNN voerde en voert naast deze programma s een aantal subsidieregelingen uit, waaronder de Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en OP Noord Het EFRO heeft blijkens haar algemene bepalingen als doelen: convergentie regionaal concurrentievermogen en werkgelegenheid Europese territoriale samenwerking De tweede doelstelling is voor de NIOF-regelingen het meest belangrijk, deze wordt vaak aangeduid als Doelstelling 2. Voor de nieuwe programmaperiode zet de EU met haar regionaal beleid in op het versterken van het concurrentievermogen, economische groei, innovatie en duurzame ontwikkeling. Om deze doelen te verwezenlijken heeft de EU diverse doelstellingen vastgesteld in de EFRO Verordening van 5 juli In artikel 5 van de Verordening staan de voor de NIOF-regelingen belangrijke doelen op het gebied van regionaal concurrentievermogen en werkgelegenheid, en deze houden samengevat het volgende in 13, 14 : Regionaal concurrentievermogen en werkgelegenheid De prioriteiten in het kader van de doelstelling regionaal concurrentievermogen en werkgelegenheid kunnen in drie categorieën worden ingedeeld: innovatie en kenniseconomie, met name verbetering van de regionale capaciteit voor OTO en innovatie, ondernemerschap en het creëren van nieuwe financiële instrumenten voor ondernemingen; milieu en risicopreventie, hetgeen inhoudt: herstellen van vervuilde terreinen, stimuleren van het energierendement, bevorderen van schoon openbaar stadsvervoer en uitwerken van plannen om natuurlijke en technologische risico s te voorkomen en te beheersen; toegang tot vervoers- en telecommunicatienetwerken van algemeen economisch belang, met name versterking van de secundaire netten en stimulering van de toegang van het MKB tot de informatie- en communicatietechnologie (ICT) VERORDENING (EG) Nr. 1080/2006 van het Europees Parlement en de Raad van 5 juli 2006 betreffende het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling en tot intrekking van Verordening (EG) nr. 1783/1999, art. 2 (doel) en art. 3 (reikwijdte), art. 5(concurrentie en wergelegenheid).

27 Effectevaluatie Noordelijke Innovatie Ondersteuningsfaciliteit 2008 en De NIOF 2008 valt binnen prioriteit I van de EFRO voor de Operationele Programma s: Innovatie, Ondernemerschap en Kenniseconomie. Meer specifiek is de NIOF 2008 een uitwerking van actielijn 1c van OP EFRO: Stimulering van ondernemerschap. 15 Het ministerie van Economische zaken creëerde in de beleidsnota nationaal strategisch referentiekader, structuurfondsen een raamwerk voor de uitvoering van Operationele Programma s, om de uitvoering te kunnen coördineren op nationaal niveau. Onder het nationaal strategisch referentiekader vallen vijf Operationele Programma s, waarvan vier programma s op regionaal niveau (uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling) en één programma op nationaal niveau (uit het Europees Sociaal Fonds). Centraal staat steeds versterking van het concurrentievermogen. 16 In deze beleidsnota wordt Noord-Nederland als volgt omschreven: Noord-Nederland wordt gekenmerkt door een gevarieerd landschap met grote natuur- en cultuurhistorische waarden met een beperkte verstedelijking in één nationaal en enkele regionaal stedelijke netwerken. Alhoewel de beperkte verstedelijking een nadeel is voor de economische dynamiek, ontwikkelde de werkgelegenheid zich hier beter dan het Nederlands gemiddelde. Dit komt onder andere door een toename van het aantal bedrijfsvestigingen, waaronder startende ondernemers. Wel is de werkloosheid in Noord-Nederland hoger dan het Nederlands gemiddelde. Daarbij is het opleidingsniveau van de beroepsbevolking relatief lager en kent Noord-Nederland een relatief lage participatiegraad, alhoewel deze laatste in Noord-Nederland een sterkere stijging kende dan in de rest van Nederland en dan met name onder vrouwen. In Noord-Nederland bevindt zich een aantal economische speerpunten en sleutelgebieden, zoals Energy Valley, Astron/Lofar en watertechnologie met (inter)nationale potentie en groeiperspectieven. Sterke punten van het noordelijk ondernemersklimaat zijn onder andere de goede ontsluiting en bereikbaarheid, hoge uitgifte van bedrijfslocaties, lage woning- en grondprijzen en de goede kwaliteit van lucht en water alsmede landschap en natuur. Keerzijde zijn echter de relatief grotere afstand tot de andere economische kerngebieden in Nederland en de genoemde lagere economische dynamiek.17 Over innovatie wordt verder gezegd (met betrekking tot heel Nederland, maar natuurlijk met name van belang voor het Noorden): Waar kennisontwikkeling kan worden beschouwd als zaaien, moet het via de weg van innovatie en ondernemerschap leiden tot oogsten. Dit is een punt waarop Nederland niet sterk scoort. Investeren in innovatie is daarom een topprioriteit. Dit sluit ook aan op de aanbeveling van de Europese Commissie uit het Annual Progress Report van het Nationaal Hervormingsprogramma voor Lissabon (december 2006). (..) Samenwerking tussen bedrijven kan worden gestimuleerd door clustervorming te ondersteunen. Bedrijven in ontwikkeling zijnde clusters kunnen bijeen worden gebracht. Vooral op het grensvlak 15 Subsidieaanvraagformulier voor aanvragen binnen Koers Noord en/of OP-Noord. 16 Nationaal Strategisch Referentiekader 2007, blz Nationaal Strategisch Referentiekader 2007, blz. 18 Resultaten

28 28 tussen sectoren/technologiegebieden liggen kansen om kennis uit te wisselen en tot nieuwe innovaties te komen 18 De NIOF 2008 en 2010 weerspiegelen duidelijk deze woorden, ze zijn er een concretisering van. Noord-Nederland richt zich in het Operationeel Programma Noord op de volgende doelstelling, die gebaseerd is op de hierboven geschetste situatiebeschrijving. Transitie van de Noord-Nederlandse economie naar een kenniseconomie waarin ontwikkeling en implementatie van innovatie en technologie samengaan met een versterking van de ruimtelijke kwaliteiten in stad en platteland. Overgang naar een kenniseconomie en innovatie stelt het SNN in het licht van deze doelstelling als hoogste prioriteit. De NIOF is een uitwerking van deze prioriteit. Naast deze prioriteit wordt ook gewerkt aan het realiseren van attractieve regio s en attractieve steden, wat zelfs gezien kan worden als een voorwaarden voor het bereiken van bovengenoemde doelstelling. 19 Er zijn drie sleutelgebieden die mondiaal een belangrijke rol kunnen (gaan) vervullen en dus voor het Noorden van groot belang zijn: Energy Valley, het Watercluster en (multi) sensortechnologie (met als belangrijkste project ASTRON/LOFAR). Daarnaast zijn er vijf Speerpuntsectoren met groot innovatiepotentieel waar het regionale beleid hoofdzakelijk betrekking op heeft. De NIOF-regelingen hebben betrekking op een groot deel van deze sectoren, aangezien het MKB er sterk in vertegenwoordigd is. agribusiness chemie commerciële zorg life sciences scheepsbouw/metaal toerisme Koers Noord, op weg naar pieken Het tweede grote programma dat het SNN uitvoert is Koers Noord, op weg naar pieken. Dit is een programma vanuit het Rijk, dat voortvloeide uit het Pieken in de Delta programma. Het programma richt zich niet meer) op het wegwerken van het faseverschil, zoals in het voorgaande stimuleringsprogramma Kompas voor het Noorden, maar het beleid richt zich op het stimuleren van economische kansen in de regio. Het belangrijkste doel van het Koers Noord-Programma is het versterken van de (inter)nationale concurrentiekracht van de regio langs drie lijnen: het uitbouwen van economische pieken van nationaal belang; het bewerkstelligen van een transitie naar een meer kennisintensieve en innovatief bedrijfsleven in regionaal belangrijke sectoren (regionale speerpunten); 18 Nationaal Strategisch Referentiekader 2007, blz