De Russische revolutie

Transcriptie

1 De Russische revolutie Er zijn weinig dingen in de moderne geschiedenis zo sterk verbonden als de Eerste Wereldoorlog en de Russische revolutie in En weinig revoluties hadden zoveel invloed op de wereldgeschiedenis. Achtergesteld werelddeel Rusland is en was een zeer uitgestrekt land, het grootste land ter wereld dat zich uitstrekt over meer dan 12 tijdzones. Het werd al eeuwenlang geregeerd door de Romanov-tsaren 1, met als laatste telg de wat introverte en afstandelijke Nicolaas II ( ). De macht van de tsaar steunde op de rijke Russisch-ortodoxe kerk, duizenden hondstrouwe edelen en een sterk centralistisch gestuurd leger. Van een grondwet en van een democratische besluitvorming was nog nooit gehoord, de tsaar heerste als een goddelijk despoot van in hoofdstad Sint-Petersburg tot in de kleinste dorpen. Het duurde tot 1861 eer de 'verlichte' tsaar Alexander II officieel de lijfeigenschap afschafte, al bleef die op het platteland rustig voortbestaan tot het begin van de 20ste eeuw. Nochtans meldde de 'moderne' tijd zich aan in Rusland: er ontstond een prille industrie, er werden spoorwegen aangelegd en in de steden groeide 1 Achtereenvolgens: tsaar Nicolaas I (tsaar van 1825 tot 1855): aartsconservatief tsaar Alexander II ( ): modern, schafte lijfeigenschap af tsaar Alexander III ( ): reactionair, schafte veel zaken van vorige tsaar af tsaar Nicolaas II ( ): zorgde voor economische ontwikkeling, politiek echter conservatief

2 een middenklasse die zich cultureel, sociaal en economisch kon meten met de andere Europese culturen. Een voorbeeld daarvan is de bloei van de Russische muziek (Tsjaikovski, Glazoenov, Moussorgsky, Rimsky-Korsakov,...). Hierbinnen ontstond ook een actieve groep van radicale intellectuelen. De groeiende modernisering ondermijnde de traditionele, rigide en bureaucratische structuur van het tsarenbewind. Revolutie in 1905 In 1891, onder het autocratisch bewind van Alexander III, ontstond een grote hongersnood in Rusland: er stierven niet minder dan 36 miljoen mensen van honger en allerlei besmettelijke ziektes. In 1905 loopt de oorlog tussen Rusland en Japan ( ) faliekant af. De opeenvolgende nederlagen en economische problemen in het verre oosten leidden tot grote onrust. In januari 1905 liepen mensen naar het winterpaleis om er een petitie te overhandigen voor arbeidsrechten en economische hervormingen. De demonstranten werden aangevallen door het leger en er stierven honderden mensen. Deze dag werd bekend als 'Bloedige Zondag'. Dit leidde dan weer tot andere opstanden, o.a. de muiterij op de pantserkruiser Potemkin. Er volgden doodvonnissen en minstens evenveel mensen werden doodgeschoten. Tsaar Nicolaas II beloofde een parlement de Doema in te stellen, maar eigende zich het recht toe om dit opnieuw te ontbinden of wetten te amenderen. De Doema was dan ook een 'doodgeboren kind' en tal van aangekondigde hervormingen werden teruggeschroefd of startten nooit op. De tsaar en zijn familie werd ook meer en meer omstreden: de familie trok zich na de geboorte van de tsarevitsch, die aan hemofilie lieed, terug in een landgoed buiten de hoofdstad Sint- Petersburg en liet zich daar omringen door figuren zoals de beruchte Siberische monnik Raspoetin, die veel invloed had op de tsarina. Oorlogsenthousiasme gauw bekoeld Rusland werd zeer vroeg betrokken bij de Eerste Wereldoorlog, omdat het zich garant stelde voor haar bondgenoot Servië na de moord in Sarajevo. Rusland was haar invloed in de (Slavische) Balkan kwijtgeraakt door invasies van Oostenrijk-Hongarije en het Ottomaanse rijk. Met de Ottomanen waren er diverse conflicten geweest in de Karpaten en Zuid-Rusland, o.a. de havens aan de Krim belangrijk voor de handel via de Zwarte Zee. Daarenboven wilde Rusland met een sterk Servië de toegang van Rusland naar de Middellandse Zee veilig stellen. Hierdoor slaagde de tsaar erin om toch enig enthousiasme bij zijn volk te bewerkstelligen om ten oorlog te trekken. De enige tegenstand kwam van een kleine groep socialistische activisten onder leiding van de naar Siberië verbannen W.I.Lenin 2. Na enkele Russische overwinningen (o.a. de inname van Lemberg) keerden de strijdkansen. De Russen verloren de veldslagen van Tannenberg en de Mazurische 2 Lenin heette Wladimir Iljitsj Oeljanov ( ): zoon van een vrijgekochte slaaf en een Lutherse moeder, studeerde rechten en werd na de executie van zijn broer Aleksandr marxist. Hij werd politiek actief, verbleef als balling in Siberië ( ) en later in London en Zwitserland. Kwam in 1905 terug naar Rusland waar hij leider werd van de bolsjewieken, een radicale strekking binnen de socialistische partij. In 1912 opnieuw in ballingschap naar Zwitserland, kwam pas na de maartrevolutie in 1917 terug. Werd de eerste leider van de Sovjet-unie en leidde samen met Trotski tijdens de burgeroorlog het Sovjetleger tegen de Witten. Kreeg in 1922 een beroerte, waarna Stalin de macht feitelijk overnam en stierf in 1924.

3 meren in 1914 en de dodentol van de oorlog liep al gauw op tot 2 miljoen Russische soldaten. Vanaf 1915 mochten soldaten, door een chronisch gebrek aan munitie, slechts 10 keer per dag schieten en door een tekort aan schoenen en laarzen moesten vele soldaten blootvoets vechten. Er braken epidemieën van cholera en vlektyfus uit en alle locomotieven werden in gebruik genomen voor militaire transporten. Hierdoor konden geen andere zaken vervoerd worden, waaronder voedsel, en door het zinloos bijdrukken van geld ontstond een zeer hoge inflatie en een tekort aan goederen en brandstof. Revolutie in twee fasen In 1917 heerste er op alle fronten een algemene oorlogsmoeheid. In Rusland was de toestand nog schrijnender en op internationale vrouwendag (8 maart of 23 februari volgens de Juliaanse kalender) begonnen de vrouwen een staking tegen het broodtekort. Zij riepen ook de mannen en de soldaten op en aan het einde van de middag demonstreerden mensen tegen de oorlog. Daags nadien werd opnieuw gestaakt en verdubbelde het aantal betogers. Soldaten liepen over naar de stakers. Hoewel de revolutionaire leiders, Lenin en Trotski 3 nog in het buitenland zaten, werd een sovjet opgericht in Petrograd, waarin opvallend veel soldaten. De tsaar werd uitzinnig en hief de Doema op. De leden daarvan weigerden echter en er werd met de steun van de sovjet een voorlopige regering gevormd, onder leiding van Georgi Lvov. Nicolaas II trad op 3 maart af, wat tot feestgedruis leidde in de steden, minder op het platteland waar de adel nog steeds de plak zwaaide. De voorlopige regering voerde een aantal vrijheden in, waaronder het algemeen enkelvoudig stemrecht. Ondertussen begonnen arbeiders en boeren zich te organiseren in sovjets en fabriekcomité's, waarin zowel mensjevieken, bolsjevieken, sociaalrevolutionairen, anarchisten als partijloze afgevaardigden zitting hadden. De nieuwe regering raakte het echter over één zaak niet eens: oorlog of vrede... En dan kwam de duivel uit een doosje in de vorm van een trein. Lenin kreeg van Duitsland de kans om in een 'verzegelde trein' vanuit zijn ballingsoord Zwitserland door Duitsland, Zweden en Finland te rijden en komt in april in Petrograd aan. De Duitse strategie is duidelijk, Lenin als vijand van hun vijand én oorlogstegenstander kan in hun kaarten spelen. De volgende maanden waren maanden vol agitatie: hoewel de bolsjewieken nog steeds in de minderheid zaten, hadden zij de meeste invloed. Premier prins Georgi Lvov werdt in juli 1917 vervangen door Aleksandr Kerenski 4 3 Leiba Davidovitsj Bronstein ( ), beter bekend als Leon Trotski, werd geboren in een joods gezin in Oekraïne, werd socialist maar behoorde aanvankelijk tot de mensjewieken. Hij werd leider van de sovjet van Sint- Petersburg in Na zijn arrestatie verbannen naar Europa en de USA, keerde hij in 1917 terug en sloot zich aan bij de bolsjewieken. Hij werd bevelhebber van het Rode Leger en versloeg de Witte legers. Hoewel hij de steun van Lenin genoot, werd hij door Stalin op een zijspoor gezet en uiteindelijk moest hij in 1919 de Sovjet-Unie verlaten. Hij werd op last van Stalin vermoord in zijn ballingsoord in Mexico in 1940, 4 Aleksandr Fjodorovistj Kerenski ( ) en groeide op in de hoger burgerij maar werd als student rechten lid van de Sociaal-Revolutionaire Partij (SRP). Hij wordt ondervoorzitter van de sovjet in Sint-Petersburg in maart 1917 en treedt als enige socialist toe tot de overgangsregering van prins Lvov. Als minister van oorlog nam hij het commando over van de Russische legers en werd in juli 1917 president van de overgangsregering. Bij de oktoberrevolutie werd hij afgezet maar kon via de ambassade van de USA ontsnappen. Hij verbleef in ballingschap

4 van de sociaal-revolutionaire partij (SRP). Ook hij slaagde er niet in om orde op zaken te houden. Dagelijks veranderde de situatie, overal waren er onlusten, er was een mislukte staatgreep van prins Kornilov (gericht tegen links) en er werden bedrijven bezet of landgoederen onteigend. En ook Kerenski talmde met vredesonderhandelingen: hij stond weliswaar niet weigerachtig tegenover een wapenstilstand, maar dan wel met alle geallieerde naties... Revolutie of staatsgreep? In tegenstelling tot de wil van het volk bleef Kerenski de oorlog tegen Duitsland verder opvoeren, wat leidde tot nog meer protest onder de bevolking. Op de avond van 24 oktober 1917 zetten de bolsjewieken van Lenin een staatsgreep op. Ze bezetten treinstations, telegraafkantoren, de telefoon en de elektriciteitscentrale van Sint- Petersburg. Nadat kruiser Aurora een schot loste in de richting van het winterpaleis, werd dit aangevallen door de een door de bolsjewieken opgejutte volksmassa. De staatsgreep werd geconsolideerd als de bolsjewieken, ondanks verschillende protesten van de straat en zelfs van medestanders (o.a. Kamenev, Zinovjev,...) geen coalitieregering wilden opzetten met mensjewieken en sociaal-revolutionairen. Kerenski slaagde erin tijdig te vluchten, andere regeringsleiders werden gearresteerd. Etnische minderheden zagen hun kans klaar en riepen eenzijdig de onafhankelijkheid uit: Finland (23 november), Litouwen (28 november) en Letland (30 november); Oekraïne, Estland en Transkaukasië pas begin Ondanks de oorlogstoestand hielden de bolsjewieken zich aan een aantal van hun beloftes: er kwam arbeidscontrole van bedrijven door fabriekscomités en een belangrijke landhervorming werd opgestart. Men organiseerde zelfs relatief vrije verkiezingen in november 1917, die gewonnen werden door de Sociaal-revolutionaire partij. Daags voor de verkiezingen kende de partij echter een schisma, waarbij tal van verkozenen overlopen naar de tweede partij, de bolsjewieken. Deze konden maximaal van de onenigheid profiteren om de verkiezingen en de eerste grondwetgevende vergadering op 5 januari 1918 te manipuleren. De schandelijke Vrede van Brest-Litovsk Een andere belofte waar de bolsjewieken zich aan hielden, was een vredesakkoord met de Duitse vijand. Lenin en de bolsjevieken wilden daar zeer ver in gaan, inclusief Duitse annexaties. Op 3 maart 1918 moesten de Russen de Vrede van Brest-Litovsk ondertekenen waarbij de onafhankelijkheid van Finland, Polen, Letland, Estland en Litouwen bekrachtigd werd. Deze kwamen daarenboven onder Duitse controle 5. Oekraïne verwerd tot een soort bufferstaat en de Russische troepen moesten het land onverwijld verlaten. Duitse en Oostenrijkse troepen vielen het land binnen, plunderden alles wat los en vast zat en de landheren kregen hun land terug, inclusief hun lijfeigenen. Door het verdrag van Brest-Litovsk verloor Rusland plots een derde van haar bevolking (55 miljoen mensen), een derde van haar landbouwgrond, meer dan de helft van haar industriële capaciteit en 89 % van haar kolenmijnen (de laatste vooral in Oekraïne). Dit vredesverdrag, voor Rusland zo nadelig, werd na in Frankrijk tot 1940, later in de USA waar hij in 1970 overleed. 5 De Baltische staten waren historisch al eeuwenlang gelieerd met Pruisen, o.a. met de Teutoonse ridderorde. Riga, Tallinn en andere havens waren via het Hanze-verbond gelieerd aan het Duitse Rijk.

5 de Duitse overgave nooit herroepen. Meer nog, bij de vredesonderhandelingen in 1919 werd de Sovjet-Unie zelfs nooit betrokken. Rusland kreeg ook nooit op geen enkele manier oorlogsschade terugbetaald na Wereldoorlog I. Burgeroorlog en overlijden Lenin Eind december 1917 richtten de generaals Alexeyev en Kornilov het Witte leger 6 op, bestaande uit tsaristische legergeneraals, grootgrondbezitters, landadel, Oekraïense boeren, anarchisten en andere politieke tegenstanders. Met een stuk van de overgebleven oorlogsindustrie startten zij een contra-revolutionaire oorlog op vanuit Oekraïne. Een grote groep Russische edelen, legeroversten en nieuwe rijken waren naar het westen uitgeweken, waar zij i.s.m. de vroegere geallieerden (Engeland, Frankrijk, de USA en later ook Duitsland) de Witte Legers sponsorden. De Russische burgeroorlog zou opnieuw honderdduizenden doden maken, alsook een algemene hongersnood veroorzaken in 1921 die aan miljoenen mensen het leven kostte. Uiteindelijk won het Rode Leger o.l.v. Leon Trotski het pleit. De onafhankelijkheid van Oekraïne werd teruggeschroefd 7 : het oostelijk gedeelte werd een Sovjet-republiek, het westelijk gedeelte, Galicië, vroeger Oostenrijks gebied, werd ingelijfd door het nieuwe land Polen (en pas na WO II terug bij Oekraïne gevoegd). In 1922 werd Lenin ziek en in 1924 overleed hij, slechts 54 jaar oud. Het kwam tot een opvolgingsstrijd tussen partijvoorzitter Stalin 8 en legerleider Trotski. Uiteindelijk slaagde Stalin erin om de algehele macht naar zich toe te trekken en startten drie decennia van Rode Terreur. Zeventig jaar communistische dictatuur later 9, spatte de Sovjet-Unie in 1991 uit elkaar en was de revolutionaire droom kapot. Tekst: Liebrecht Salen 6 Het Witte Leger bestond uit een aantal legers onder leiding van de generaals Michael Aleksejev ( ), Aleksandr Koltsjak ( ), Pjotr Wrangel ( ), Anton Denikin ( ) en Jevgeni Miller ( ). Later kregen zij ook de tijdelijke steun van het Groene Leger van Oekraïense boeren en het Zwarte Leger van Oekraïense anarchisten o.l.v. de charismatische Nestor Machno ( ). Tijdelijke steun want soms keerden de Groenen en Zwarten hun kar en vochten zij met het Rode Leger mee... 7 Meer dan 100 jaar later spelen de gevolgen van het verdrag van Brest-Litovsk en de tijdelijke onafhankelijkheid van Oekraïne nog steeds mee in de animositeit tussen beide landen. En de betrachting van Europese leiders om Oekraïene uit de Russische invloedssfeer te halen. 8 Stalin 'de man van staal' heette in werkelijkheid Jozef Dzjoegasvili ( ) en was na een armoedige jeugd in Georgië eerst seminarist en later revolutionair geworden. Hij werkte zich sterk op in de Communistische Partij en slaagde erin om Lenin op te volgen. Hij vestigde een paranoïde dictatuur, waarvan miljoenen mensen, zelfs zijn vroegere medestanders, het slachtoffer werden. Door een ongeëvenaarde opoffering van mensenlevens (23,6 miljoen) en de deskundigheid van een aantal generaals, en in weerwil tot Stalins oncontroleerbare orders, slaagde de Sovjet-Unie erin de Tweede Wereldoorlog te winnen. 9 Het Sovjet-communisme zou na Stalin steeds meer aan sclerose ten onder gaan onder stokoude leiders als Nikita Chroesjtjov (van 1953 tot 1964), Leonid Breznjev ( ), Joeri Andropov ( ) en Konstantin Tsjernenko ( ). De laatste Sovjet-leider, de jonge en vernieuwingsgezinde Michael Gorbatsjov ( 1931) kon alleen het puin ruimen en de Sovjet-Unie ten grave dragen.