1 O. ntstaan van het vak logistiek

Transcriptie

1 1 O ntstaan van het vak logistiek Logistiek wordt momenteel gezien als een belangrijke managementtaak, maar dit is niet altijd zo geweest. Het is een visie, een manier van ontwerpen en organiseren, die pas in de jaren zestig van de twintigste eeuw in het bedrijfsleven is opgedoken. Tot 1960 werd er in het bedrijfsleven eigenlijk nauwelijks aandacht aan het onderwerp logistiek besteed. Wel werd er onderzoek gedaan op deelgebieden, zoals voorraadbeheer of minimaliseren van wachtrijen. De toen ontwikkelde technieken worden nog steeds intensief gebruikt, ze zijn inmiddels meestal standaard ingebouwd in een erp-systeem (enterprise resource planning). In dit hoofdstuk zullen we kort stilstaan bij de ontwikkeling van logistiek vanaf het begin van de vorige eeuw tot heden. 1.1 Camp en Koshkin In 1922, toen scientific management als organisatievisie op zijn hoogtepunt was, werd door Camp een formule gepubliceerd voor het berekenen van de productieseriegrootte die tot de laagste kosten leidt. Daarmee begint een periode waarin logistieke onderwerpen steeds meer aandacht krijgen. Omstreeks 1930 schrijft Koshkin in Modern materials handling dat van een product 40 tot 70% van de totale doorlooptijd en 30 tot 60% van de totale arbeidskosten worden bepaald door transport, opslag en distributie. Koshkin vestigde de aandacht op de indirecte kosten, terwijl de aandacht in die tijd voornamelijk was gericht op de beheersing van de directe kosten. Hij krijgt daardoor weinig gehoor. 1.2 Forrester Pas na de Tweede Wereldoorlog gaan bedrijven op zoek naar verdere optimaliseringsmogelijkheden van hun goederenstromen. De logistieke ervaringen en

2 Ontstaan van het vak logistiek 15 de wiskundige methoden (met name operational research) uit de Tweede Wereldoorlog worden gebruikt voor efficiëntieverbetering. Uit die periode dateren de onderzoeken van Forrester op het gebied van industrial dynamics (1958). Hij gaf inzicht in de harmonica-effecten die optreden in lange besluitvormings- en goederenketens (zie par ). Logistiek is als vakgebied ontstaan na de Tweede Wereldoorlog. Het was eerst gericht op grootschalige productie en distributie (mass production and distribution), nu meer op aanpassing van de bedrijfsvoering als gevolg van veranderingen in de markt of de techniek (mass customization). Begin jaren zestig zijn er wetenschappers die stellen dat integrale logistieke coördinatie, dat wil zeggen over alle bedrijfsfuncties heen, kan leiden tot enorme besparingen. Maar in de bedrijven zien we in die tijd juist een sterke scheiding tussen functionele eenheden, tussen afdelingen als Inkoop, Productie en Verkoop. Met daartussen buffers in de vorm van voorraden en wachtrijen die de deelprocessen van elkaar ontkoppelen. Het besef groeit dat deze buffers veel ruimte in beslag nemen en dat er hoge kosten mee gemoeid zijn. Maar de tijd is nog niet rijp voor optimalisatie over alle schakels heen. Als vanuit de marketinghoek het belang van logistiek wordt gezien, ontstaat er beweging. Bowersox (1968) heeft daar veel invloed op gehad. Hij zag nieuwe mogelijkheden voor het integreren van inkoop-, productie- en verkoopplannen om met veel minder voorraad te kunnen werken. De mogelijkheden waren onder andere gebaseerd op de toenemende beschikbaarheid van computers. Logistiek werd langzaamaan een vakgebied, maar het had begin jaren zeventig nog altijd weinig grond onder de voeten. 1.3 Customization Een nieuwe impuls in de ontwikkeling van logistiek komt eind jaren zeventig van twee verschillende kanten. Ten eerste verandert er iets in het koopgedrag. Tot die tijd nam de consumptie snel toe, maar nu gaat de groei opeens minder hard. Consumenten gaan steeds hogere eisen stellen aan de kwaliteit en de betrouwbaarheid. Maar ook willen consumenten iets van zichzelf in het product terugzien, ze willen een eigen uitvoering. De industrie probeert zich te handhaven door het assortiment enorm te verbreden, door klantspecifieke uitvoeringen te maken, door customization. De tweede verandering in logistiek denken komt door de hoogoplopende rente. Het aanhouden van voorraad wordt erg kostbaar. Bedrijven moeten hun voorraden gaan beperken.

3 16 Logistiek voor dienstverlenende organisaties Deze customization en het terugbrengen van voorraden hebben nogal wat gevolgen voor de logistieke systemen. Voorbeelden daarvan zijn: kleine refabricageseries, vaker omstellen van machines, nauwkeuriger bijhouden wat zich waar bevindt in de goederenstroom en welke componenten zijn gebruikt (tracking & tracing), beter weten voor welke klant een specifiek product bestemd is, rekening gaan houden met levertijdafspraken in plaats van voorraadvorming. In de jaren tachtig is de omslag van mass production naar mass customization door veel bedrijven met succes gemaakt. De auto-industrie is daarvan het grote voorbeeld. Van veel producten worden de keuzemogelijkheden voor de klant steeds maar groter, het assortiment groeit. En de voorraden in de logistieke ketens worden steeds kleiner. Daardoor worden betrouwbaarheid en snelheid van leveren steeds belangrijker. In de meeste ondernemingen is de verantwoordelijkheid voor de goederenstroom helaas versnipperd over een groot aantal mensen, zonder effectieve coördinatie. Integrale planning en coördinatie over de hele stroom heen, met inbegrip van bijvoorbeeld standaardisatie in techniek (engineering) en productievoorbereiding, zouden bij veel producten de kosten met 15 à 20% omlaag kunnen brengen en gelijktijdig de leverprestatie kunnen verbeteren waardoor de omzet zou kunnen toenemen. 1.4 Samenwerken in de keten Computersystemen werken steeds sneller en worden steeds goedkoper. Er zijn gebruiksvriendelijke en zeer complete erp-pakketten waarin allerlei logistieke hulpmiddelen al standaard zijn ingebouwd, zoals productieplanning, voorraadbeheer, taakafhandeling (warehouse management) en afstemming met partners in de logistieke keten. Daarbij worden computerstandaarden als edi, xml en internet gebruikt. Alle logistieke vraagstukken, ook die van mass customization, lijken tegenwoordig rekenkundig oplosbaar en beheersbaar te zijn geworden. Helaas kunnen veel systemen niet (of zeer moeilijk) aan elkaar worden gekoppeld. Veel ondernemingen zoeken voornamelijk naar interne mogelijkheden voor het verbeteren van de logistiek en de ermee samenhangende ict. Toch begint langzamerhand het besef door te dringen dat er meer bereikbaar is wanneer aandacht wordt besteed aan de totale goederenstroom, van grondstof tot afnemer, van zand tot klant. Ofwel, ketenbeheersing over alle schakels van een bedrijfskolom heen, is belangrijk. Het begrip logistiek heeft zich steeds verder verbreed; van goederenstroom-

4 Ontstaan van het vak logistiek 17 beheersing naar stroombeheersing. En daarmee doen ook in de dienstensector logistieke inzichten en methoden hun intrede. Juist in dienstverlening is het van belang om de logistieke informatie die binnen de organisatie beschikbaar is, naar het front, naar het klantencontact te verplaatsen en daar direct toegankelijk en bruikbaar te maken. Het gaat om informatie over bijvoorbeeld de beschikbare capaciteit, de bezetting en de doorlooptijd. Om een dienstverlenend proces goed te laten verlopen, moeten de opeenvolgende stappen goed op elkaar worden afgestemd. Klantgebonden en niet-klantgebonden activiteiten moeten in samenhang worden gepland. Daarmee bereik je korte doorlooptijden, korte wachtrijen en goed gebruik van de beschikbare capaciteit. Procesontwerp, planning en prioriteitstelling zijn de logistieke pijlers waarop de service in dienstverlenende bedrijven en instellingen steunt. Supply chain management De kern bij het ontwerpen van een logistieke keten is samen te vatten in drie stellingen: 1 Ga uit van de eindgebruiker: deze bepaalt wat van de keten wordt verwacht. 2 Beschouw de gehele voortbrengingsketen: van zand tot klant. 3 Werk samen: bestuur de keten alsof het één bedrijf is. In deze stellingen wordt ervan uitgegaan dat je zicht hebt op een gehele voortbrengingsketen. Dat is niet altijd zo en als ontwerper kom je dan al gauw in de verleiding om je maar te beperken tot dat deel van de keten dat direct onder controle valt van je eigen organisatie. Helaas leidt dat meestal tot suboptimalisatie (zie ook par. 2.2), wat echte optimalisatie over alle schakels heen in de weg kan staan. Een logistiek besturingsmodel kan dus uitgaan van de genoemde drie stellingen. Het besturen van een keten die bestaat uit meer dan één onderneming is erg complex en kost veel inspanning. De complexiteit bestaat uit communicatie tussen mensen, communicatie tussen computersystemen en onderlinge verrekening van kosten en opbrengsten. Communicatie kun je ten eerste verbeteren door werkbare procedures te maken, die zijn gericht op snelle en correcte uitwisseling van prognoses, beschikbare capaciteit en andere gegevens. En ten tweede door snelle beslissingsprocedures te ontwerpen, waarbij rekening wordt gehouden met de gevolgen van de beslissing voor de gehele keten. Daarbij heb je in dienstverlening meestal te maken met het afstemmen van orderprioriteiten, van productieplannen, van onderhanden werk en van capaciteiten. In goederenstromen komt hierbij dat je bijvoorbeeld verpakkingen op elkaar afstemt, evenals coderingen en transporteenheden. In lijn met de drie stellingen

5 18 Logistiek voor dienstverlenende organisaties kan supply chain management (scm) worden gedefinieerd als aansturing van de keten van grondstofleverancier tot detaillist als één entiteit, zodat de klant op een effectieve en efficiënte manier wordt bediend. Om klanten goed te bedienen, is optimalisering van de interne bedrijfsprocessen meestal niet voldoende. Het begin is om samen met de partners in de keten nauwkeurig vast te stellen wat de customer service-eisen zijn van de eindgebruiker. Dat is precies het einddoel van scm. Vervolgens is het nodig om bij een goederenstroom te definiëren op welke punten in de keten voorraad gepositioneerd moet worden en hoe groot die voorraad dan moet zijn in ieder voorraadpunt. Als laatste komen de beleidslijnen en procedures voor het besturen van de gehele keten als één entiteit aan bod. scm beoogt verbetering van de customer service en het verminderen van de kosten voor alle partijen. Traditioneel worden deze twee doelstellingen gezien als conflicterend, dat wil zeggen: verbetering in de ene doelstelling gaat ten koste van de andere. Meer voorraad (uit voorzorg) kan bijvoorbeeld de customer service verbeteren; door betere beschikbaarheid van de goederen verminder je de nee-verkoop. Maar voorraadverhoging leidt tot hogere kosten. scm kan dit soort traditionele intern gerichte, op een valse tegenstelling berustende oplossingen (trade-offs) tegengaan. Onder andere door oplossingen te verzinnen voor het onderling uitwisselen van financiële gegevens, zodat verrekening van de kosten die de ene schakel moet maken om een voordeel op een andere plaats in de keten te realiseren, op een eerlijke manier mogelijk wordt. Activity based costing is zo n methode. Deze methode helpt om op een neutrale manier vast te stellen wat het beste is voor de hele keten. Vervolgens kan op basis van dezelfde kostengegevens de verrekeningsmethode worden bepaald. Dit werkt natuurlijk alleen als alle partijen in de keten overtuigd zijn van het gemeenschappelijke doel. De doorwerking van ketenintegratie kent vier verschillende niveaus: aansluiting tussen de fysieke processen; onderling uitwisselen van informatie; gezamenlijke planning voor capaciteiten en voorraden; gezamenlijke operationele aansturing op basis van de klantenorders. In de volgende hoofdstukken bespreken we een aantal denkwijzen en methoden van logistiek management die op verschillende manieren bruikbaar zijn. Deze zijn zowel te gebruiken bij het inrichten als bij het besturen van een bedrijf, een bedrijfsonderdeel of een proces. Maar ze zijn ook toepasbaar bij het

6 Ontstaan van het vak logistiek 19 plannen en uitvoeren van de dagelijkse werkzaamheden. De aangereikte hulpmiddelen moeten, hoewel waardevol op zichzelf, selectief worden gebruikt door een manager die de krenten uit de pap wil halen. Dit boek nodigt hopelijk uit tot een totaalaanpak, waarbij de verschillende modellen en methoden gelijktijdig en in samenhang worden gehanteerd.