Rehabilitatie : naar een gemeenschappelijk referentiekader Jean Pierre Wilken, Jos Dröes, Jaap van Weeghel, Ellen Karman-Mogendorff

Transcriptie

1 Rehabilitatie : naar een gemeenschappelijk referentiekader Jean Pierre Wilken, Jos Dröes, Jaap van Weeghel, Ellen Karman-Mogendorff Introductie In mei 2003 werd de stichting Kenniscentrum Rehabilitatie officieel opgericht. Het kenniscentrum rehabilitatie heeft tot taak om kennis over rehabilitatie als sociale beweging én als hulpverleningsaanbod te bundelen, te vergroten en te verspreiden. Het kenniscentrum is een samenwerkingsverband tussen cliënten- en familieorganisaties, zorgaanbieders, onderwijs- en onderzoeksinstellingen. 1 Het in dit artikel beschreven gemeenschappelijke referentiekader is het vertrekpunt voor deze bundeling van krachten. 2 Dit referentiekader is tot stand gekomen op basis van literatuurstudie, interviews, discussies en studiedagen. Twee betekenissen Rehabilitatie is onderdeel van een brede maatschappelijke verandering en heeft in de praktijk twee betekenissen. De eerste betekenis is die van rehabilitatie als sociale beweging, de tweede van rehabilitatie als hulpverleningspraktijk. Psychiatrische rehabilitatie als sociale beweging richt zich op eerherstel en emancipatie. 3 Ze heeft als idealistische en als praktische doelstelling om mensen, die mede door hun psychiatrische problematiek maatschappelijk (dreigen te) marginaliseren, te helpen (weer) als volwaardige burgers in de samenleving te participeren. Rehabilitatie als sociale beweging overstijgt de GGz. Het vormt een overkoepelend en verbindend begripskader voor de samenwerking tussen algemene en openbare GGz, en tussen zorgaanbieders, maatschappelijk welzijn, maatschappelijke opvang, woningbeheerders en werkgevers enerzijds, en tussen cliënten en familieleden en de voornoemde aanbieders van zorg en dienstverlening anderzijds. Deze component van rehabilitatie krijgt gestalte in methodieken als "kwartiermaken" (Kal, 2001) en het ontwikkelen van "maatschappelijke steunsystemen" (Van Weeghel en Kroon, 2001). Daarnaast krijgt het vorm door het systematisch betrekken van cliënten bij de ontwikkeling en uitvoering van rehabilitatieactiviteiten. Psychiatrische rehabilitatie sluit nauw aan bij de vermaatschappelijking van de geestelijke gezondheidszorg (De Wilde, 2002). Psychiatrische rehabilitatie als zorgaanbod is erop gericht mensen met ernstige psychiatrische problematiek in staat te stellen zo veel mogelijk de door hen zelf gewenste kwaliteit van leven te realiseren op de levensdomeinen van wonen, werken, leren en recreëren en de persoonlijke domeinen van gezondheid, zelfzorg, zingeving en sociale relaties. Belangrijke elementen van rehabilitatie als zorgaanbod zijn: empowerment en herstel. Rehabilitatie is gericht op het bevorderen van de kracht en de autonomie van cliënten en van het eigen "herstelverhaal" van de cliënt. Het opbouwen van een samenwerkingsrelatie met cliënten, hun familie en hun sociale netwerk is een essentieel middel in de rehabilitatiebenadering. Psychiatrische rehabilitatie als zorgaanbod krijgt vorm via hulpverleningsmethodieken en technieken zoals de Individuele Rehabilitatie benadering (IRB) (Nuy en Dröes, 2000), het Systematisch Rehabilitatiegericht Handelen (Wilken en Den Hollander, 1999) en de Libermanmodules (Blankman, 1998). Ontwikkeling van rehabilitatie in Nederland In Nederland werd het rehabilitatiebegrip geïntroduceerd in de jaren tachtig. Rehabilitatie sloot goed aan bij het streven naar humanisering en normalisering van de zorg in de jaren zeventig. Een gevolg hiervan was o.a. dat behandeling, wonen en dagbesteding steeds meer gescheiden werden. Op het gebied van wonen kreeg het gedachtegoed van de rehabilitatie het eerst ingang, vooral in de beschermende woonvormen, omdat deze zich vrij gemakkelijk liet verbinden met de heersende normalisatiegedachte (Wilken, Kaiser en Den Hollander, 1994). Vanaf begin jaren negentig ontstonden dagactiviteitencentra en arbeidsrehabilitatieprojecten waarin rehabilitatie van meet af aan het leidende principe was. Pas vanaf midden jaren negentig begon de rehabilitatiegedachte door te dringen tot de psychiatrische ziekenhuizen..1

2 Rehabilitatie werd aanvankelijk niet gezien als een methode, maar vooral als een beweging, om de chronisch psychiatrische patiënt weer een gezicht te geven als mens en als burger, en als een nieuwe visie en attitude. Bij deze visie/attitude hoorden begrippen als "de cliënt centraal stellen", "de cliënt serieus nemen", "gelijkwaardigheid" en "uitgaan van de wens van de cliënt". In dezelfde tijd werd meer en meer aandacht gegeven aan normalisering van relaties, om te beginnen aan de normalisering van de relatie tussen cliënten en hulpverleners. Hierbij speelden de cliëntenbeweging en Pandora een belangrijke rol. Beoogd werd de grote afstand, in termen van status en machtspositie, tussen professionals en cliënten te verkleinen. Daarnaast werd, met grote inzet van o.a. Ypsilon, toenemende aandacht gevraagd voor de rol van de familie. Van Weeghel en Zeelen (1990) introduceerden eind jaren tachtig in Nederland de ideeën van de arbeidsrehabilitatie, zoals die zich o.a. in Engeland, Duitsland en Italië al ontwikkeld hadden. Begin jaren negentig werden de gedachten van Engelse rehabilitatiebenaderingen, zoals die van Bennett en Shepherd hier steeds meer bekend (Petry, 1989). Dit was de opmaat voor de introductie van een aantal rehabilitatietechnieken. Vanaf begin jaren negentig werden er in snel tempo een aantal buitenlandse rehabilitatiemethodieken geïntroduceerd, zoals de Individuele Rehabilitatie Benadering van Anthony e.a. van het Centrum voor Psychiatrische Rehabilitatie van de Universiteit van Boston (Nuy en Dröes, 2000) en de Liberman Modules van Liberman e.a. van de Universiteit van Californië in Los Angeles (Blankman, 1998). Wilken en Den Hollander ontwikkelden in dezelfde periode het "Systematisch Rehabilitatiegericht Handelen" als Nederlandse rehabilitatiemethodiek (Wilken en den Hollander, 1994). De introductie van rehabilitatiemethoden zorgde ervoor dat hulpverleners instrumenten in handen kregen waarmee zij cliënten gericht konden gaan ondersteunen. De laatste jaren wordt een nieuwe fase in de ontwikkeling van de rehabilitatiebenadering ingeluid. Rehabilitatie wordt meer en meer verbonden met vermaatschappelijking, het proces waarmee aan de ene kant een verdere deconcentratie van GGz-voorzieningen in de samenleving wordt voorgestaan en aan de andere kant de ontwikkeling van samenwerkingsvormen met andere maatschappelijke organisaties op het gebied van huisvesting, openbare orde en reïntegratie. Vanuit de rehabilitatiebenadering gezien gaat het om het streven om zowel voorzieningen als hulpverleners dicht bij cliënten in de eigen omgeving te brengen, zo goed mogelijk aan te sluiten bij het dagelijks leven op de verschillende levensdomeinen en goede samenwerkingsnetwerken tussen GGz en andere maatschappelijke instellingen te ontwikkelen. Dit alles moet ertoe leiden dat voor de cliënt de gewenste en noodzakelijke hulpbronnen beschikbaar komen dan wel beter toegankelijk worden. Zo ontstaan maatschappelijke steunsystemen (Van Weeghel en Dröes. 1999), in feite een verzameling van hulpbronnen in een bepaald geografisch gebied, bijvoorbeeld een wijk of regio. Het voorgaande samenvattend kan de ontwikkeling van de rehabilitatiebenadering in Nederland min of meer ingedeeld worden in de volgende fases: 1. De pré-rehabilitatie fase: normalisatie (vanaf plm. 1970) 2. Rehabilitatie als hulpverleningsattitude (vanaf plm. 1980) 3. Introductie van rehabilitatiemethodieken (vanaf plm. 1990) 4. Rehabilitatie als vorm van vermaatschappelijking (vanaf plm. 2000) Vanzelfsprekend hebben de hier beschreven ontwikkelingsfasen niet op alle plaatsen in Nederland tegelijk plaatsgevonden. Bovendien laat elke ontwikkelingsfase zijn sporen achter, die soms spanning opleveren met de gebeurtenissen in een volgende fase. In het veld zien we dan ook grote verschillen tussen instellingen en regio s met betrekking tot de mate waarin de rehabilitatiebenadering zich heeft ontwikkeld. Sommige instellingen en regio s bevinden zich nu nog grotendeels in de normalisatie- en attitudefase. Anderen zijn al ver met de methodiekfase en beginnen nu aan de vermaatschappelijkingsfase. Fusieprocessen hebben een onmiskenbare invloed op deze ontwikkeling. Ten gevolge van het reorganisatieproces binnen de GGz, Beschermende woonvormen en dagbestedingsvoorzieningen gingen deel uitmaken van de GGz, vervolgens gevolgd door 2

3 fusies tussen psychiatrisch ziekenhuis, RIAGG en RIBW. Daardoor ontstond een interactie tussen diverse zorginhoudelijke culturen. Een andere, hiermee samenhangende, factor van belang is de ontwikkeling van diagnosegerelateerde zorgprogramma's. Het is binnen regionale GGz-organisaties organisatorisch mogelijk geworden om geïntegreerde zorg en continuïteit van zorg te bieden. Dit wordt momenteel op veel plaatsen gerealiseerd door diagnose-gerelateerde zorgprogramma s en rehabilitatieprogramma's te ontwerpen. Zoals uit het overzicht van de ontwikkelingen blijkt, is de verspreiding van uitgangspunten en de technieken van de rehabilitatiebenadering een proces dat op verschillende plaatsen anders verloopt. In grote lijnen is de volgorde dat zich eerst vanuit gedachten over humanisering andere omgangsvormen met cliënten ontwikkelen. Vervolgens worden er technieken ingevoerd om de begeleiding handen en voeten te geven. En ten slotte worden er arrangementen bedacht om de maatschappelijke uitstoting van cliënten zo effectief mogelijk tegen te gaan, of, in positieve bewoordingen: hoe kunnen cliënten zoveel mogelijk als gelijke burgers in de samenleving participeren. Tot slot wijzen we op het belang van een andere ontwikkeling, te weten het groeiende besef dat de rehabilitatiepraktijk met wetenschappelijke gefundeerde kennis moet worden gevoed (Van Weeghel, 2000; Dröes, 2001). In de jaren negentig is het rehabilitatieonderzoek in Nederland goed op gang gekomen. Tot nu toe is het onderzoek in Nederland vooral verkennend en beschrijvend van aard geweest. Er zijn internationale literatuurstudies verricht en er is onderzoek gedaan naar rehabilitatiebehoeften en opvattingen zoals verwoord door cliënten, hulpverleners en andere betrokkenen. Verder zijn er vele, vooral lokale, evaluatiestudies uitgevoerd naar nieuwe rehabilitatieprojecten en programma's, waarbij deelnemende cliënten, werkwijzen, organisatorische condities en eerste resultaten in kaart werden gebracht. Sinds enige jaren groeit echter de behoefte aan rehabilitatiestudies met een grotere reikwijdte en zeggingskracht. Daartoe staan inmiddels enige experimentele effectstudies op stapel naar een aantal rehabilitatieinterventies die relevant zijn voor de Nederlandse praktijk. Daarnaast zijn er rehabilitatieinterventies waarvan de waarde elders al bewezen is (zoals het arbeidsrehabilitatiemodel 'Individual Placement and Support'), maar die in Nederland nog nauwelijks worden toegepast (zie Pieters en Van der Gaag, 2000; Van Weeghel et al, 2002). Er bestaan concrete plannen om de implementatie van deze evidence-based interventies in Nederland te stimuleren en met wetenschappelijk onderzoek te begeleiden. Overeenkomsten en verschillen Zoals bekend bestaat er een aantal verschillende rehabilitatiestromingen. Op een aantal punten stemmen deze rehabilitatie benaderingen overeen. In de eerste plaats zien zij de cliënt niet zozeer als een psychiatrische patiënt doch vooral als een mondige gebruiker van zorg, als een burger met dezelfde rechten als andere burgers. In de tweede plaats is er een gemeenschappelijke notie dat rehabilitatie meer gericht moet zijn op mogelijkheden dan op beperkingen, meer op het gezonde deel dan op het zieke deel van de persoonlijkheid. Ten derde dient rehabilitatie zo nauw mogelijk aan te sluiten bij het gewone dagelijkse leven, en de cliënt te helpen persoonlijk, sociaal en maatschappelijk zo goed mogelijk te functioneren. De verschillen tussen de rehabilitatie benaderingen hebben te maken met de uitgangspunten, de mate van uitwerking in methodieken en de vorm waarin de benadering gegoten wordt. Wat betreft de uitgangspunten verdelen Dröes en Van Weeghel (1994) de diverse rehabilitatiestromingen globaal in drie categorieën, namelijk probleemgerichte, ontwikkelingsgerichte en milieugerichte rehabilitatie. De Libermanmodules zijn een voorbeeld van een methodiek die zijn vertrekpunt vindt bij de problemen die een cliënt ervaart in zijn functioneren. De rehabilitatiebenadering van Anthony c.s. is voornamelijk gericht op de ontwikkeling van de cliënt. De ideeën van Bennett en Shepherd worden voornamelijk gepositioneerd als een milieu- of omgevingsgerichte rehabilitatie benadering. Feitelijk blijkt echter dat in alle benaderingen zowel de cliënt als de omgeving, zowel de beperkingen als de.3

4 ontwikkelingsmogelijkheden aan bod komen. De uitwerking en de vormgeving verschillen echter. Wat betreft de mate van methodische uitwerking zijn sommige benaderingen alleen uitgewerkt op een filosofisch niveau, met name als een visie of attitude, of als een manier van omgang met cliënten (o.a. Dörner, 2001 en Petry, 1997). Soms is een rehabilitatiebenadering uitgewerkt als een methodiek (bijvoorbeeld het Systematisch Rehabilitatiegericht Handelen) of als specifieke, gedetailleerde onderwijs- (bijv. de Libermanmodules) en gesprekstechnieken (bijv. de Individuele Rehabilitatie Benadering). Wat betreft de vorm waarin benaderingen uitgewerkt zijn kan men onderscheid maken tussen de uitwerking van methodieken, zoals hierboven genoemd, en de uitwerking in de vorm van programma s, voorzieningen of projecten. Voorbeelden zijn: een begeleid leren project, een rehabilitatiecentrum of een arbeidsrehabilitatieproject. Het feit dat er zoveel verschillende manieren en niveaus bestaan waarop de centrale principes van rehabilitatie worden uitgewerkt, maken het begrip als geheel vaak onduidelijk. De kritiek op het begrip rehabilitatie is dan ook vaak dat het een containerbegrip is, dat zich daardoor ook gemakkelijk laat misbruiken. Daarom is het belangrijk concrete criteria te hanteren waaraan het rehabilitatiegehalte van een instelling of voorziening getoetst kan worden. Dit zal een van de opgaven van het Kenniscentrum worden. Daarbij is van belang dat er een toetsingskader is dat hiervoor als referentie kan dienen. Hieronder geven we hiervoor een eerste aanzet. Referentiekader Psychiatrische rehabilitatie willen we als volgt omschrijven: Psychiatrische Rehabilitatie is alle hulp- en dienstverlening die er op gericht is om mensen met langdurige of dreigend langdurige zorgafhankelijkheid ten gevolge van psychiatrische aandoeningen in staat te stellen zo volwaardig mogelijk in de samenleving te functioneren. De hulp- en dienstverlening bestaat uit een programma van persoonlijkprofessionele begeleiding, voorlichting, training, trajectbegeleiding, aanpassing en ondersteuning van de omgeving en acties om de sociaal-maatschappelijke positie te verbeteren. Rehabilitatie richt zich op de algemene levensdomeinen van wonen, werken, leren en recreëren en op de persoonlijke domeinen van gezondheid, zelfzorg, zingeving en sociale relaties. Rehabilitatie is gericht op de bevordering van empowerment en herstel van cliënten. In deze omschrijving zijn de verschillende wezenskenmerken van de rehabilitatie opgenomen. Het gaat om een breed pakket van hulp- en dienstverlening dat erop gericht is mensen die vanwege een psychiatrische aandoening wellicht langdurig aangewezen zijn op zorg zodanig te ondersteunen dat de kwaliteit van hun bestaan zo groot mogelijk kan zijn. Rehabilitatie is gericht op de bevordering van (het herstel van) autonomie in zowel psychisch als in sociaal opzicht. Vanwege de diversiteit aan uitgangspunten, methodieken en projecten is het van belang om verschillende rehabilitatieactiviteiten in termen van zorgaanbod of zorgproducten te kunnen omschrijven. Hierbij maken we gebruik van het classificatieschema van de Internationale Classificatie van het menselijk Functioneren (ICF) zoals dat door de WHO ontwikkeld is (WHO, 2001) als opvolger van de Internationale Classificatie van Stoornissen, Beperkingen en Handicaps (ICIDH, WHO 1980). Deze classificatie werd onlangs in dit tijdschrift ook door Van Wel c.s. voorgesteld als kapstok (Van Wel et al. 2002). De ICF definieert drie mogelijke gevolgen van een biologische aandoening, te weten veranderingen in fysiologische of psychologische functies of structuren, in activiteitenpatronen en in participatie in het sociale leven. Behandeling is vooral gericht is op het herstel van lichaamsfuncties en -structuren (impairments). Behandeling is dus primair gericht op de stoornis zelf. Rehabilitatie richt zich met name op de gevolgen van die stoornissen, het verminderen of wegnemen van de gevolgen van de aandoening. Hierbij worden beperkingen onderscheiden in termen van activiteiten en participatie. In termen van de ICF (2001) hebben de activiteitenbeperkingen (activity limitations) betrekking op het uitoefenen van vaardigheden en het gebruiken van hulpbronnen, terwijl participatiebeperkingen (participation restrictions) betrekking hebben op het vervullen van 4

5 sociale rollen en deelname aan het maatschappelijk leven. Aansluitend bij deze indeling kunnen vier hoofdvormen van zorgactiviteiten onderscheiden worden (naar Wilken, 1999). 1. Behandeling Behandeling is gericht op het genezen of draagbaar maken van de psychiatrische ziekte en het psychische lijden. De belangrijkste behandelvormen zijn medicatie en psychotherapie, zoals de cognitieve gedragstherapie bij psychosen en depressies. Dit aanbod kan rehabilitatiegericht ondersteund worden, bijvoorbeeld door psycho-educatie en de Libermanmodule Omgaan met anti-psychotische medicatie. 2. Revaliderende zorg of psychosociale revalidatie Revalidatie is één van de letterlijke vertalingen van het Engelstalige "rehabilitation" (zie o.a. Van der Veen, 1984). Dit type zorg is gericht op het verminderen van activiteitenbeperkingen en het leren gebruik te maken van hulpbronnen. IRB-modules als het stellen van een doel en functionele diagnostiek (Henkens en Luijten, 2000) behoren tot dit zorgaanbod, evenals de Libermanmodule omgaan met psychotische symptomen en andere vaardigheidstrainingen. 3. Zorg gericht op het ondersteunen van de cliënt bij het uitoefenen van activiteiten Dit betreft een zorgaanbod waarbij hulpbronnen gegenereerd worden waardoor activiteitenbeperkingen van de cliënt gecompenseerd worden en zijn handelingsmogelijkheden vergroot. Het bieden van woonbegeleiding, job coaching en netwerkondersteuning valt hieronder, maar ook voorzieningen als beschermd wonen, psychiatrische thuiszorg, ambulante woonbegeleiding en dag activiteiten centra. Zo normaal mogelijke woonvoorzieningen hebben een rehabiliterend effect, zo toonde Van Wel (2002) aan. 4. Zorg gericht op maatschappelijke participatie Dit type zorg is gericht op het vervullen van sociale rollen op verschillende levensterreinen en op ondersteuning van het sociale netwerk. Hier valt een groot aantal activiteiten onder die het GGz-domein ontstijgen en waarbij samenwerking met andere instanties het uitgangspunt vormt. Het gaat dan om activiteiten als individuele trajectbegeleiding, begeleiding op school of de werkplek, voorzieningen op het gebied van ontmoeting en vrije tijd, kwartiermaken, familieondersteuning en het bieden van mogelijkheden voor lotgenotencontact en zelfhulp. Rehabilitatie wordt beschouwd als het hele scala van hulp- en dienstverlening dat gericht is op het versterken van mogelijkheden en het verminderen van beperkingen in activiteiten en participatie, gericht op herstel en op ondersteuning van persoonlijk en maatschappelijk functioneren. Het accent ligt dus op de derde en vierde zorgvorm. Een individueel integraal- zorgprogramma van een cliënt zal echter samengesteld worden uit meerdere typen zorgaanbod. We gaan er van uit dat het belangrijk is dat ieder type zorgprogramma rehabilitatiegericht is, dus startende vanuit en gericht op de wensen, behoeften en toekomstdoelen van cliënten. Vanuit dit referentiekader kunnen behandelinterventies deel uitmaken van het rehabilitatieaanbod. Internationaal wordt rehabilitatie ook meestal in deze brede zin beschouwd. In een maatschappelijk steunsysteem kunnen alle elementen van de vier typen zorg ondergebracht worden. De vier typen van zorg dienen organisatorisch ingebed zijn in een regionaal zorgprogramma, waarbij behandeling en crisisopvang, ondersteuning bij het dagelijks functioneren en ondersteuning bij individuele ontwikkeling en herstel aangevuld dienen te worden met activiteiten om de doelgroep te bereiken, evenals zorgcoördinatie en belangenbehartiging (zie Mos en Van Weeghel, 1999)..5

6 Het rehabilitatie aanbod Het rehabilitatieaanbod kan ook op een andere wijze geordend worden, namelijk in persoonlijk-professionele ondersteuning, programma s en voorzieningen. Deze ordening is handig als kapstok om rehabilitatieaanbod op een heldere wijze vorm te geven. Tesamen met het medische en psychotherapeutische behandelaanbod ontstaat zo een integraal zorgsysteem van community mental health care. We beschrijven kort de belangrijkste elementen van ieder onderdeel. 1. Persoonlijk-professionele ondersteuning Persoonlijk-professionele ondersteuning kan bestaan uit één of meerdere van de volgende componenten: * sociale, emotionele en morele steun * praktische steun bij activiteiten * trajectbegeleiding om een gewenst doel te bereiken * coördinatie van de zorg- en dienstverlening t.b.v. de cliënt Deze ondersteuning kan gegeven worden door individuele hulpverleners of door een team van hulpverleners. 2. Programma s Programma s omvatten een aantal samenhangende activiteiten, die samen een doelgericht aanbod vormen. Programma s hebben vooral een ontwikkelingsgericht karakter, met aan de ene kant een gerichtheid op de cliënt en aan de andere kant op de omgeving. * oriëntatie, informatie en voorlichting * kiezen, verkrijgen en behouden van zelfgestelde doelen * training van vaardigheden * creëren, verkrijgen, en gebruiken van hulpbronnen * verbetering van sociaal-maatschappelijke participatie * reïntegratie in het arbeidsproces * reïntegratie in onderwijs, scholing en vrije tijd * ondersteuning van zelfhulp en consumer run initiatieven * het opbouwen en ondersteunen van sociale netwerken en maatschappelijke steunsystemen * kwartiermaken om integratiemogelijkheden te creëren, hulpbronnen te ontsluiten en sociale netwerken te ontwikkelen 3.Voorzieningen Voorzieningen dienen als hulpbron om beperkingen te compenseren en functioneringsmogelijkheden te vergroten. In de voorzieningen ligt het accent op milieugerichte rehabilitatie, als basis voor nieuwe ontwikkelingsmogelijkheden. Hierbij kunnen we onderscheiden: * woonvoorzieningen * werkvoorzieningen * opleidingsvoorzieningen * ontmoetings- en recreatie voorzieningen Bij al deze drie typen rehabilitatie aanbod staat cliëntbetrokkenheid op alle niveaus (individueel, programma, beleid) centraal. Hulpverleners die persoonlijke ondersteuning en dienstverlening bieden, programma s uitvoeren en in voorzieningen werken, kunnen zich bedienen van een uitgebreid scala aan methodieken en werkwijzen. De komende jaren zal het Kenniscentrum Rehabilitatie deze kennis verder gaan bundelen en verspreiden. Eerherstel, empowerment en herstel Eén van de bindende concepten in de rehabilitatiebenadering is het persoonlijke en maatschappelijke (eer)herstel van de cliënt. Dit element van het rehabilitatieconcept verdient nog een nadere uitwerking. In de eerste plaats kan gewezen worden op de cliënt als burger. Cliënten hebben ondanks hun stoornissen, activiteiten- en 6

7 deelnamebeperkingen dezelfde rechten als andere burgers. Dit is in onze huidige samenleving helaas geen normale zaak en vereist een pro-actieve houding van hulp- en dienstverleners binnen en buiten de GGZ. Daarnaast kan gewezen worden op de bijzondere betekenis die het persoonlijk eerherstel heeft voor de individuele levensloop van cliënten (Boevink, 1998; Strauss, 1985; Deegan, 1992). Psychiatrische stoornissen en hun gevolgen hebben een desastreus effect op de autonomie en de eigenwaarde van cliënten. Rehabilitatie is een van de manieren om dit desastreuze effect waar mogelijk te beperken en ongedaan te maken. Cliënten gebruiken voor de beschrijving van hun eigen proces van vergroting van hun greep op het leven met een ziekte het begrip "herstel". Rehabilitatie is een vorm van hulpverlening die dit "herstel" van cliënten ondersteunt. Dit betekent dat de cliënt zelf per definitie wordt beschouwd als een actieve actor in het streven naar verbetering van zijn of haar levenssituatie. Daarnaast is rehabilitatie zowel als sociale beweging als in de toepassing van methodieken, gericht op versterking van de autonomie en zeggenschap van de cliënt (empowerment). Samenvattend In dit artikel wordt een begrippenkader beschreven voor psychiatrische rehabilitatie. Dit begrippenkader gaat uit van rehabilitatie als sociale beweging en als hulpverleningspraktijk. Een aantal belangrijke basisprincipes wordt beschreven. Er wordt geschetst hoe de rehabilitatie zich in Nederland ontwikkeld heeft en wat de huidige stand van zaken is. De grote diversiteit in theorie en praktijk is aan de ene kant een rijkdom en aan de andere kant een belemmering voor het daadwerkelijk implementeren van een rehabilitatieaanbod dat cliënten, waar ze ook wonen in Nederland, adequate ondersteuning biedt bij herstel en maatschappelijke participatie. Tot slot omschrijft dit referentiekader de kenmerken van rehabilitatie als zorgaanbod en de wijze waarop rehabilitatie zich verhoudt met andere vormen van zorg. Jean Pierre Wilken is directeur Onderzoek en Ontwikkeling van STORM Rehabilitatie. Jos Dröes is hoofdopleider bij de Stichting Rehabilitatie 92. Jaap van Weeghel is hoofd Research en Development van het Trimbosinstituut. Ellen Karman-Mogendorff is directeur van de Stichting Liberman Modules. Literatuur Blankman H. (1998). De Libermanmodules en haar toepassingsmogelijkheden. In: Passage 3. Boevink W Rehabilitatie en herstel voor en door cliënten. Utrecht: Trimbosinstituut Commissie Taskforce Vermaatschappelijking (2002). Erbij horen, Advies Commissie Taskforce Vermaatschappelijking Geestelijke Gezondheidszorg. Den Haag: VWS. Deegan P. (1992). The independent living movement and people with psychiatric disabilities: taking back control over our own lives. In: Psychosocial Rehabilitation Journal 15, pag Dörner D. (2001). Het einde van de inrichting, vermaatschappelijking van de geestelijke gezondheidszorg. In: Passage, 3. Dröes J. en J. van Weeghel (1994). Perspectieven van psychiatrische rehabilitatie. In: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid nr. 8. Dröes, J. (2001). Rehabilitatie-effectonderzoek: een inventarisatie. In: Tijdschrift voor Psychiatrie, 43,

8 Dröes, J., Karman-Mogendorff E., Weeghel J. van, Wilken J.P. (2002). Het Kenniscentrum Rehabilitatie. Beleids- en ontwikkelingsplan. Rotterdam: Stichting Kenniscentrum Rehabilitatie i.o. Henkens H. en E. Luijten (2000). De Individuele Rehabilitatie Benadering. Een uiteenzetting van het technische en een beschouwing omtrent enkele nuances. In: M. Nuy en J. Dröes (red.): De Individuele Rehabilitatie Benadering. Amsterdam: SWP. Holman, E.M.P. en H.J. Wennink (1984): Patiënten worden bewoners: emancipatie van de chronisch psychiatrische patiënt. In: Metamedica, 4. Kal, D. (2001): Kwartiermaken, werken aan ruimte voor mensen met een psychiatrische achtergrond. Actioma. Mos M. en J. van Weeghel (1999): Zorg in de samenleving; een basisprogramma voor mensen met ernstige en langdurige psychische problemen. Utrecht:.Trimbos-instituut. Nuy M. en J. Dröes red. (2000): De Individuele Rehabilitatie Benadering. Amsterdam: SWP. Pieters G. en M. van der Gaag red. (2000): Rehabilitatiestrategieën bij schizofrenie en langdurig afhankelijke cliënten. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Petry H.D. (1989): Voorwoord in G. Shepherd: Rehabilitatie van de Chronisch Psychiatrische Patiënt. Utrecht/Antwerpen: Bohn, Scheltema & Holkema. Petry D. en M. Nuy (1997): De ontmaskering; de terugkeer van het eigen gelaat van mensen met chronisch psychiatrische beperkingen. Utrecht: SWP. Strauss J.S., H. Hafez, P. Lieberman en C. Harding (1985): The course of psychiatric disorder, III: Longitudinal principles. American Journal of Psychiatry, 142, pag Veen, H. van der (1984): Rehabilitatie is revalidatie. In: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid nr. 12, pag Veen, P. van (2001): Versterken van rehabilitatie. Op weg naar een kennisnetwerk. Rotterdam: Erasmusuniversiteit. Weeghel, J. van en J. Zeelen (1990): Arbeidsrehabilitatie in een Vernieuwde Geestelijke Gezondheidszorg. Utrecht: Lemma. Weeghel J. van en J. Dröes (1999): Problemen in perspectief. Herstelgerichte zorg in maatschappelijke steunsystemen. In: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid nr. 2, pag Weeghel, J. van (2000): Rehabilitatie vanaf Epiloog. In: M. Nuy: Rehabilitatie. Een oriëntatie en een beschrijving van drie benaderingswijzen. Utrecht: SWP. Weeghel, J. van en H. Kroon (2001): Maatschappelijke steunsystemen. In: Pieters G. en Gaag M. v.d.: Rehabilitatiestrategieën bij schizofrenie en langdurig zorg afhankelijke cliënten. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Weeghel, J. van, H. Michon en H. Kroon (2002): Arbeidsrehabilitatie vanuit een GGZteam. De betekenis van het Individual Placement and Support-model uit de Verenigde Staten. In: Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 57, nr. 10, Wel T.F.van (2002): Rehabilitatie door het woonmilieu. Proefschrift. Den Dolder: Altrecht. 8

9 Wel T.F. van, J. Persoon, B. Felling, G. de Valk en G. Schijven (2002): Wat is rehabilitatie? Een voorstel tot consensus te komen. In: Passage 4, pag Wilde G. de red- (2002): Erbij Horen. Rapport Taskforce Vermaatschappelijking, Den Haag: VWS. Wilken J.P., L. Kaiser en D. den Hollander (1994): Wonen en Rehabilitatie.Utrecht: SWP. Wilken J.P. en D. Den Hollander (1999): Psychosociale Rehabilitatie, een integrale benadering. Utrecht: SWP. Wilken J.P. (1999): Domeinmodel zorg. In: Wilken J.P. en D. Den Hollander (1999): Psychosociale Rehabilitatie, een integrale benadering. pag Utrecht: SWP WHO (1980): The international classification of impairments, disabilities, and handicaps. Genève: WHO. WHO (2001): The international classification of human functioning. Genève: WHO. 1 Participanten zijn een aantal GGZ-instellingen (Altrecht, BAVO-RNO-groep, GGz Eindhoven, GGz Groningen en Vindicta), de Stichting Rehabilitatie 92, de Stichting Storm Rehabilitatie, de Stichting Liberman Modules, de LPR en het Trimbosinstituut. 2 Aan de oprichting gingen twee jaar van voorbereiding vooraf. In deze periode werd een vooronderzoek verricht waaruit de behoefte bleek aan een landelijk kenniscentrum (Van Veen, 2001) en werd een Plan van Aanpak gemaakt (Dröes e.a., 2002). Aan het opstellen van dit plan ging een fase vooraf waarin vier deeldocumenten ontwikkeld werden. Deze handelen resp. over het begrippenkader en het kennisdomein van de rehabilitatie, de participatie van cliënten, rehabilitatieonderzoek en de organisatie van het kenniscentrum. Dit artikel is een samenvatting van het eerstgenoemde document. 3 Er is voor gekozen om te spreken van psychiatrische rehabilitatie in plaats van het bredere begrip psychosociale rehabilitatie. Dit om aan te geven dat het een beweging alsmede een hulpverleningspraktijk betreft ten behoeve van mensen met psychiatrische aandoeningen..9