Instapniveau pabo Quickscan natuur en techniek

Transcriptie

1 Instapniveau pabo Quickscan natuur en techniek Voorbereiding op de bijzondere nadere vooropleidingseisen voor aardrijkskunde, geschiedenis en natuur en techniek Matching van bronnen/aanbevolen literatuur in het kader van de entreetoets met het werkdocument SLO Specificatie leerdoelen instapniveau pabo april 2014

2 2 Titel : Instapniveau pabo quickscan natuur en techniek Project/Werkgroep : Instroom pabo Auteur(s) : Jonne van Diggele Illustraties : MBO Diensten : Houttuinlaan 6 Postbus DB Woerden T: E: info@mbodiensten.nl I: Woerden : Versienummer : Versie 0.3, concept, 25 april 2014

3 3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 4 2 Onderzochte bronnen 5 3 Beknopte omschrijving onderzochte bronnen Algemene typering Typering naar inhoud 7 4 Conclusie over nog te ontwikkelen leermateriaal voor aansluiting op SLO-doelen Algemeen Aanvulling is gewenst Internetbronnen voor aanvullende informatie/zelfstudie: 8 5 Bijlage 1 SLO-leerdoelen in relatie tot onderzochte boeken 9

4 4 1 Inleiding Per 1 augustus 2015 gaan bijzondere nadere vooropleidingseisen gelden voor de pabo s (pedagogische academie basisonderwijs). Dit betekent dat havoleerlingen en mbo-studenten landelijke kennistoelatingstoetsen moeten doen voor aardrijkskunde, geschiedenis en natuur en techniek. Voor leerlingen en studenten die zich niet goed op deze nieuwe eisen hebben kunnen voorbereiden, is vanaf september 2014 een tijdelijk ondersteuningsaanbod beschikbaar via het project Instroom pabo. Vanuit dit project is een matchingsonderzoek uitgevoerd om inzicht te krijgen in hoeverre bestaande bronnen aansluiten op de bijzondere nadere vooropleidingseisen. In dit geval zijn de bronnen bekeken die aangewezen zijn als relevante bronnen voor de bestaande entreetoets Mens en Wereld voor de pabo 1. SLO heeft leerdoelen geformuleerd 2 voor de bijzondere nadere vooropleidingseisen. In het onderzoek zijn de bronnen gerelateerd aan deze SLO-leerdoelen. Leeswijzer Na een inleiding over deze bronnen (algemene typering) volgt in dit rapport een samenvattend overzicht van de kenmerken van deze bronnen (content, verwerkingsopdrachten, toetsing en didactiek). In de bijlage is een gedetailleerd overzicht opgenomen van de quickscan, waarin de bronnen en de SLO-leerdoelen aan elkaar worden gerelateerd. Op basis van deze analyse is aangegeven welke onderwerpen de beschreven bronnen nog niet of onvoldoende afdekken. Hiermee legt deze analyse een basis om, in samenspraak met uitgevers, te komen tot afspraken over de ontwikkeling van aangepast leermateriaal voor de landelijke kennistoelatingstoetsen voor de pabo. 1 Uiteraard zijn er ook nog andere bronnen die aansluiten (zoals de bronnen voor de onderbouw havo en voor vmbo-t), maar we beperken ons hier tot de bronnen die zijn aanbevolen voor de entreetoets. 2 Specificatie leerdoelen instapniveau pabo; Specificering van de bijzondere nadere vooropleidingseisen voor aardrijkskunde, geschiedenis en natuur & techniek. Werkdocument 11 maart SLO, Enschede. Kenmerk: OB-VO/7155/E/14-077

5 5 2 Onderzochte bronnen (Aanbevolen in verband met entreetoets, zie 1. Oostendorp, C.L, Oostendorp, P. (2009). Natuur en didactiek. Natuurlijk beginnen. Natuuronderwijs voor de Pabo; Bronnenboek.. Noordhoff Uitgevers, Groningen 2. Kersbergen, C., Haarhuis, A (2010, 3e druk), Natuuronderwijs inzichtelijk. Een basis voor de vakinhoud van natuur, milieu en techniek. Coutinho, Bussum. 3. Thijssen, J (jaartal uitgave onbekend). Natuuronderwijs voor de basisschool. Cito, Arnhem.

6 6 3 Beknopte omschrijving onderzochte bronnen 3.1 Algemene typering De drie onderzochte boeken voor natuur en techniek verschillen onderling in hun perspectief op deze onderwerpen; van een ontleedkundige benadering tot een meer overstijgende benadering gericht op verschijnselen en processen. De SLO-leerdoelen bevatten beide benaderingen, maar zijn iets meer overstijgend van aard. De grenzen van het vak zijn niet strikt afgebakend, met name rondom techniek verschillen de boeken qua onderwerpen. Naast algemene natuurkundige verschijnselen en technische principes speelt actualiteit een rol in de voorbeelden. Om tot de verbeelding te spreken moeten deze voorbeelden aansluiten op de huidige situatie en dat is niet in alle boeken het geval. 1. Natuurlijk beginnen. Natuur en didactiek Een boek voor biologie en natuurkunde, en met raakvlakken met scheikunde en fysische geografie. Het boek is speciaal samengesteld voor pabostudenten. Het is ontworpen voor zelfstudie (vanwege zelfstandig leren op de pabo) of voor geïnteresseerden, zoals amateuronderzoekers. Deel 1 betreft ecologie, deel 2 planten, deel 3 dieren, deel 4 mensen en deel 5 verschijnselen uit de natuur. Daarmee sluit deze indeling (naar soorten) niet aan op de indeling van de SLO-leerdoelen. Het boek is voorzien van een cd-rom met extra materiaal, foto s en toetsopgaven (zowel in Word als html). Het betreft ruim vijfhonderd vragen, met antwoorden, geordend naar de hoofdstukindeling van het boek. Nummers in de tekstblokken op de cd-rom verwijzen naar dezelfde nummering bij de paragrafen in het boek. Uitgebreid register. Met toegangscode tot de website Pabowijzer waar de hoofdstukken als e-book, samenvattingen per hoofdstuk en toetsvragen met feedback te vinden zijn. Een kleine kanttekening is dat de aanbevolen literatuur (per hoofdstuk opgenomen) niet zeer recent is. Bij techniek zouden een aantal voorbeelden en afbeeldingen geactualiseerd kunnen worden (zoals zonnepanelen en digitale thermostaat). 2. Natuuronderwijs inzichtelijk. Een basis voor de vakinhoud van natuur, milieu en techniek Het boek is erop gericht om (door zelfstudie) tot inzicht te komen over de samenhang tussen verschillende verschijnselen in de natuur, het milieu en de techniek. Elk hoofdstuk verwijst naar de kerndoelen voor het basisonderwijs. Per paragraaf worden inzichten uitgewerkt en voorzien van bijbehorende illustraties. Studieteksten worden afgewisseld met vragen en doe-opdrachten. De doeopdrachten dienen ter verhoging van het eigen inzicht, maar zijn meteen ook bedoeld als lessuggesties. Ook zijn er vele verwijzingen naar andere bronnen voor verdere verdieping. Opbouw in zeven hoofdstukken: planten, dieren, eigen lichaam en gezond gedrag, ecologie en milieu, natuurkundige verschijnselen, technische inzichten, weersverschijnselen en hemellichamen. 3. Natuuronderwijs voor de basisschool In de beschrijving wordt de leerstof in ieder hoofdstuk geordend in terugkerende paragrafen: basisinzichten, uitwerkingen, voorbeelden en achtergrondinformatie. Inhoudelijk gezien is gekozen

7 7 voor een insteek vanuit het concreet waarneembare om zo te komen tot biologische inzichten. Dus niet een aan biotopen gerelateerde ordening, omdat er dan een overdaad ontstaat aan feiten en herhaling van kenmerken zoals ademhaling, voeding, voortplanting en groei. De drie hoofdthema s zijn waarnemen en reageren, stofwisseling en voortplanting en ontwikkeling. Het boek bevat ook een hoofdstuk over natuurkunde en techniek, met mooie foto s. 3.2 Typering naar inhoud Boek Content/vakinhoud Verwerkingsopdrachten Toetsopgaven Didactiek Natuurlijk beginnen. Natuur en didactiek. Veel informatie, geschikt voor zelfstudie, in combinatie met cd-rom en website. Actualisering op enkele thema s is nodig. Dekking SLO-leerdoelen: redelijk tot goed. Verwerkingsopdrachten staan op bijgeleverde cdrom Toetsvragen met feedback op de website Pabowijzer (met inlogcode behorend bij boek). Voor didactiek is een ander boek beschikbaar: Natuurlijk beginnen met de klas; didactiekboek Natuuronderwijs inzichtelijk Veel informatie, geschikt voor zelfstudie (basisinzichten, kernwoorden, illustraties) Dekking SLO-leerdoelen: goed. Doe-opdrachten. Door experimenten meer inzicht verkrijgen. Doe-opdrachtenregister geeft overzicht van de opdrachten. Per hoofdstuk meerdere vragen. Dienen om kennis te activeren, structureren, theorie te verwerken. Vragen zijn vooral bedoeld om kennis te structureren, theorie te verwerken. Ja. Diverse lessuggesties in de vorm van doeopdrachten. Ook teksten over hoe kinderen denken, klassensituaties, etc. Natuuronderwijs voor de basisschool Vanwege vele voorbeelden en achtergrondinformatie verrijkend en verdiepend te gebruiken. Dekking SLO-leerdoelen: redelijk tot goed Geen antwoorden op opdrachten. Nee Nee Nee

8 8 4 Conclusie over nog te ontwikkelen leermateriaal voor aansluiting op SLO-doelen 4.1 Algemeen Leermateriaal en opdrachten gerelateerd aan leerdoelen onder A (onderzoeken, ontwerpen, hanteren van instrumenten) ontbreken. Ter voorbereiding op het natuuronderwijs is kennis en praktische ervaring hiermee wel gewenst. Een meer algemeen punt van aandacht zijn actuele voorbeelden rondom energie (duurzame bronnen) en voorbeelden van (natuur)technische toepassingen. 4.2 Aanvulling is gewenst Uit de quickscan naar de aansluiting van de onderzochte boeken op de SLO-leerdoelen komt naar voren dat de volgende doelen of (deel)onderwerpen of begrippen niet of nauwelijks aan de orde komen in één of meer boeken: B1.1. Cellen als zelfstandige eenheid B2.1 Assimilatie/dissimilatie B2.2 Proces ademhaling, transport, stofwisseling, uitscheiding als geheel; van levensbelang B2.5 Reactie op lichaamsvreemde stoffen B3.1 Hormonen B3.3 Mimicry B4.2 Primaire en secundaire geslachtskenmerken B4.3 Meiose, DNA, X- en Y-chromosoom B5.1 Ontwikkeling na geboorte; puber, adolescent; één- twee-eiige tweeling B5.5 Erfelijke aanleg en interactie omgeving; fonotype, genotype B5.6 Kunstmatige selectie B6.2 Materialen en relatie met vorm, functie ontwerp B6.5 Scheidingstechnieken (filteren, centrifugeren, etc.) B7.1 KwH, energieverbruik berekenen B9.1 Krachten tekenen, druk berekenen B9.2 Voorwerp in rust of constante snelheid: resulterende kracht is nul B9.3 Versnellen, vertragen en/of van richting veranderen voorwerp; werkende (resulterende) kracht. B10.2 Melkweg Zie in de bijlage voor meer gedetailleerde informatie. 4.3 Internetbronnen voor aanvullende informatie/zelfstudie: Studio VO Stercollecties: Kennisnet - diverse links, onder andere: NB: de hoeveelheid informatie op internet is enorm. We noemen hier dan ook alleen algemene bronnen, niet aan een commerciële uitgever, onderwijsinstelling of particulier persoon verbonden.

9 5 Bijlage 1 SLO-leerdoelen in relatie tot onderzochte boeken In deze bijlage is het resultaat opgenomen van de quickscan matching SLO leerdoelen 3 met de zeven bronnen die in hoofdstuk 2 beschreven zijn. In kernwoorden wordt aangegeven welke onderwerpen deze boeken behandelen, met een aanduiding van hoofdstuk, paragraaf of bladzijde. Als onderwerpen ontbreken, staat dit aangeven met niet. Onder A staan leerdoelen gericht op vakgebonden vaardigheden natuur en techniek Onder B staan vakinhoudelijke leerdoelen, geordend naar tien thema s Onder C staan de kaarten genoemd die geselecteerd zijn in verband met de leerdoelen De kleuren in de balken geven een globale aanduiding aan van de match tussen het boek en het leerdoel: Geen of nauwelijks aansluiting Aansluiting redelijk Aansluiting goed Aansluiting uitstekend Natuurlijk beginnen Natuuronderwijs inzichtelijk Natuuronderwijs voor de basisschool A. Vakgebonden vaardigheden natuur & techniek A1. Onderzoeken A.1.1. De aspirant-student kan bij een vraag of probleem een onderzoeksmethode kiezen, zijn keuze toelichten en de fasen van de onderzoekscyclus benoemen. Vraag- of probleemstelling, (natuur-)wetenschappelijke methoden (experimenteren, literatuuronderzoek uitvoeren, interviewen, enquêteren), onderzoekscyclus (onderzoeksvraag formuleren, voorspelling formuleren, onderzoek opzetten, onderzoek uitvoeren, conclusie trekken, presenteren, reflecteren) Dit staat voor een klein deel beschreven in het andere deel Natuurlijk beginnen met de klas. Didactiekboek. A.1.2. De aspirant-student kan bij een onderzoeksobject (voorwerp, verschijnsel of organisme) in een bepaalde context uit gegeven onderzoeksvragen, voorspellingen en onderzoeksopzetten de juiste selecteren, uit een onderzoek systematisch resultaten verzamelen, interpreteren en verwerken tot conclusies en deze conclusies relateren aan voorspellingen. Onderzoekscyclus (onderzoeksvraag formuleren, voorspelling formuleren, onderzoek opzetten, onderzoek uitvoeren, conclusie trekken, presenteren, reflecteren) Zie hierboven. A.2. Ontwerpen 3 De auteur van de quickscan heeft onderstreping en vetgedrukte markering toegevoegd om accenten te verduidelijken.

10 10 A.2.1. De aspirant-student kan bij een ontwerpprobleem (wens, behoefte) de fasen van de ontwerpcyclus benoemen. Ontwerpcyclus (ontwerpprobleem formuleren, programma van eisen opstellen, deeluitwerkingen maken, ontwerpvoorstel maken, realiseren van het ontwerp [prototype of model], testen, evalueren, reflecteren). Zie hierboven A.2.2. De aspirant-student kan bij een gegeven ontwerpprobleem een verband leggen tussen het programma van eisen (de functie) en de technische aspecten van het ontwerp (materiaal en vorm) en de werking van het prototype of model toelichten. Werking, materiaal-functie relatie, vorm-functie relatie, ontwerpcyclus (ontwerpprobleem formuleren, programma van eisen opstellen, deeluitwerkingen maken, ontwerpvoorstel maken, realiseren van het ontwerp [prototype of model], testen, evalueren, reflecteren). Zie hierboven A.3. Hanteren van onderzoeksobjecten, instrumenten, materiaal en reken- en wiskundige vaardigheden A.3.1. De aspirant-student kan bij het uitvoeren van onderzoek criteria benoemen bij de wijze van omgaan met objecten en organismen en de keuze van onderzoeksinstrumenten toelichten en bij het aflezen van meetinstrumenten de grootheid en de bijpassende eenheid gebruiken. Criteria: veiligheid, duurzaamheid en ethiek, nauwkeurigheid Meetinstrumenten: krachtmeter/veerunster, geluidssterktemeter, lichtmeter, thermometer, barometer, windsnelheidsmeter, windwijzer, kompas, zonnewijzer, regenmeter, meetlint, maatglas, stopwatch, weegschaal, stroommeter, spanningsmeter, kwh-meter. Onderzoeksinstrumenten: loep, microscoop Zie hierboven Doe-opdrachten stimuleren het experimenteren en leren gebruiken van meetinstrumenten A.3.2. De aspirant-student kan bij het maken van een prototype of model kiezen welk materiaal, gereedschap en apparatuur nodig zijn en criteria benoemen hoe deze worden gekozen en gebruikt. Criteria: veiligheid, doelmatigheid, duurzaamheid Materiaal (zoals hout, metaal, kunststof), apparatuur (zoals boormachine, soldeerbout), gereedschap (zoals hamer, nijptang, combinatietang, zaag) Zie hierboven Doe-opdrachten stimuleren het experimenteren en leren gebruiken van meetinstrumenten en het afleiden van conclusies A.3.3. De aspirant-student kan gegevens selecteren, verwerken en interpreteren uit tabellen en grafieken en werken met eenvoudige formules, die de relaties tussen grootheden weergeven. Tabel (determineertabel), grafiek, diagram, formule Zie hierboven Bij enkele vragen in de hoofdstukken wordt gevraagd om een tabel in te vullen (zie bijvoorbeeld 2.3) of bij doe-opdrachten, bijvoorbeeld 1.2

11 11 Natuurlijk beginnen Natuuronderwijs inzichtelijk Natuuronderwijs voor de basisschool B1. Biologische eenheid (kerndoel 39 / 40) B.1.1. De aspirant-student kan een cel beschrijven als een zelfstandig functionerende eenheid, de onderdelen van cellen benoemen en enkele functies daarvan toelichten. Cel, weefsel, orgaan, eencellige, plantencel (celwand, bladgroenkorrel), dierlijke cel, celkern (chromosoom), celplasma, celmembraan, vacuole, celwand Deel 2: planten: 5: bouw van zaadplanten: cellen van planten (5.1): celwand, vacuole, cytoplasma, celmembraan, bladgroenkorrels; weefsels (5.2) 6: functies van zaadplanten: Lengtegroei (6.1.2): kern, DNA Deel 3: Dieren: Eencelligen (7.2) Deel 4: mensen: 10: bouw en functie: dierlijke cellen (10.1) celmembraan, cytoplasma, celkern, kernmembraan, chromosomen, weefsels (10.2) Cellen als onderdeel van planten (1.1.1) en organen. Niet als zelfstandig functionerende eenheid 4.1 Organismen zijn opgebouwd uit verschillende typen cellen. Elk type heeft eigen functie. Geen informatie over onderdelen van cellen. B.1.2. De aspirant-student kan organen van planten, dieren en de mens noemen en de relatie tussen vorm en functie toelichten. Plant: blad (huidmondje), stengel, wortel, bloem (kelk- en kroonblad, meeldraad, stamper, stempel, vruchtbeginsel), transportweefsel (hout- en bastvaten) Dieren en de mens: spijsverteringsstelsel (mond [gebit], slokdarm, maag, galblaas, alvleesklier, twaalfvingerige darm, dunne darm [darmvlokken], dikke darm, endeldarm, blinde darm, anus), lever, uitscheidingsstelsel (nieren, blaas, huid), bloedvatenstelsel (slagader, ader, haarvat, hart, kleine en grote bloedsomloop), lymfevatenstelsel (milt, thymus/zwezerik), ademhalingsstelsel (mond en neus, longen [luchtpijp, trilharen, bronchiën, longblaasje], middenrif, kieuwen, huidademhaling, tracheeën), zenuwstelsel (grote en kleine hersenen, ruggenmerg, zenuwcellen, reflexen), zintuigen (oor [trommelvlies, buis van Eustachius, gehoorbeentjes, slakkenhuis met evenwichtsorgaan], oog [iris, pupil, lens, netvlies met staafjes, kegeltjes, blinde - en gele vlek], neus, tong, gevoel), hormoonstelsel (hypofyse, eilandjes van Langerhans, bijnieren, eierstokken en teelballen), skelet (gewrichten, beenmerg), spierstelsel (gladde en gestreepte spieren, antagonisten), voortplantingsstelsel (eierstokken, eileider, baarmoeder, vagina, grote en kleine schaamlippen en clitoris; teelballen, bijballen, zaadleider, prostaat, penis, zwellichaam, urinebuis, voorhuid, eikel) Plant: Bouw van zaadplanten: 2.2.2: aanpassingen om voedsel te verkrijgen. Geen indeling naar organen. Informatie staat verspreid 5.2 weefsels: transportweefsel (133) 2.2.3: aanpassingen om gevaar te vermijden in de verschillende thema s. (houtvaten, bastvaten) 2.4: aanpassingen aan de omgeving 5.3 wortels 3.3.1: spijsverteringsstelsel 5.4 stengels

12 12 Natuurlijk beginnen Natuuronderwijs inzichtelijk Natuuronderwijs voor de basisschool 5.5 bladeren: huidmondjes 5.6 bloemen Dieren en Mens: 10.3 huid 10.5 spijsvertering: 10.6 bloedsomloop 10.7 lymfestelsel: 10.8 ademhaling: Kieuwen (248), huidademhaling (253), 10.9 voortplanting: nieren, urineleider en blaas zenuwstelsel bewegen zintuigen: 3.4.1: ademhalingsstelsel 3.4.2: bloedvatenstelsel 3.2.1: draagbalken van je lichaam 3.5.1: afbeelding 3.5.1a en 3.5.1b 3.1.3: de belangrijkste zintuigen B.1.3. De aspirant-student kan kenmerken van planten en dieren gebruiken om ze te classificeren en kan daarbij het begrip soort toepassen. Soort, determineertabel; eencelligen, schimmels, planten (sporenplanten, mossen, korstmossen, vaatplanten [naaktzadigen, bedekt zadigen]), dier, warm- en koudbloedig, gewervelde dieren (amfibie, vogel, reptiel, vis [kraakbeenvis], zoogdier [buideldier]), ongewervelde dieren (holtedieren [kwal, zeeanemoon], sponzen, wormen, weekdieren [schelpen, huisjes- en naaktslakken, koppotigen zoals inktvis, octopus], stekelhuidigen[zeester], geleedpotigen [duizendpoten, kreeftachtigen met krabben, kreeften en garnalen, spinachtigen, insecten]) Dieren: systematiek (7.1, tabel 7.1) Hoofdgroepen planten (wieren, mossen, 2.1 Organismen: indeling, eigenschappen en eencelligen (7.2) meercellig, ongewerveld (7.3 sponzen, 7.4 holtedieren 7.5 platwormen, 7.6 rondwormen, 7.7 ringwormen, 7.8 geleedpotigen, 7.9 weekdieren 7.10 stekelhuidigen) meercellig, gewerveld (7.11) (9.1 vissen, 9.2 amfibieën, 9.3 reptielen, 9.4 vogels, 9.5 zoogdieren) warmbloedig/koudbloedig (p. 186 en 314) Planten: systematiek (4.1 ) soort, determineertabel virussen (4.2) bacteriën en blauwwieren (4.3) algen (4.4) schimmels en korstmossen (4.5) paardenstaarten, varen, zaadplanten) Classificatie van het dierenrijk: gewerveld (kraakbeen- beenvissen, amfibieën, reptielen, vogels, zoogdieren), ongewerveld (geleedpotigen, weekdieren, ringwormen, stekelhuidigen, holtedieren) leefomgeving. Basisinzicht 2: op basis van overeenkomsten en verschillen in bouw zijn organismen in groepen onderverdeeld. Vier hoofdgroepen (dieren, planten, schimmels en bacteriën). Verdere onderverdeling naar gewerveld (vissen, vogels, zoogdieren, amfibieën en reptielen) en ongewerveld. Voorbeelden ongewerveld (zonder botten): insecten. Achtergrondinformatie: levende en levenloze natuur. - levende natuur onderscheidt zich door een aantal levenskenmerken (zoals stoffen opnemen en

13 13 Natuurlijk beginnen Natuuronderwijs inzichtelijk Natuuronderwijs voor de basisschool sporenplanten (4.6): mossen planten (4.7): naaktzadigen, bedektzadigen uitscheiden). Kenmerken om dieren te classificeren (zoals geraamte, voortbeweging, huid/haren/veren, temperatuur vasthouden). Niet: voorbeelden van eencelligen, schimmels, planten; Beperkt aantal voorbeelden ongewervelde dieren. B.1.4. De aspirant-student kan beschrijven dat een ecosysteem het geheel is van biotische factoren (organismen) en abiotische factoren (omgeving) die in wisselwerking zijn. Ecosysteem, wisselwerking, (dynamisch) evenwicht, biotoop (bijvoorbeeld bos, sloot, duin, weide, akker, woestijn, gebergte, rivier, zee, stad), klimaat, predator-prooi relatie, carnivoren, herbivoren, omnivoren, voedselweb Ecosysteem: (p. 15) een samenhangend geheel tussen levende en niet-levende organisme, voorwerp of verschijnsel. 1: ecologische begrippen: ecosysteem, wisselwerking met klimaat, predator, prooi, carnivoren, herbivoren, omnivoren, voedselweb (1.2, 1.3, 1.4), 2: ecosystemen op wereldniveau: bos, woestijn 3: ecosystemen in Nederland: bos, sloot, duin, strand 4.1 samenhang in ecosystemen: Inzicht 1: samenhangend geheel van abiotische en biotische factoren in een bepaald gebied wat is een ecosysteem? voedselrelaties in een ecosysteem (bijvoorbeeld voedselweb) carnivoren, herbivoren (gebit) Organismen en evenwicht (3.4) B.2 Instandhouding (kerndoel 34 / 39 / 41) B.2.1. De aspirant-student kan toelichten dat stofwisselingsprocessen zich afspelen in cellen en kan uitleggen dat fotosynthese voorwaarde is voor het voortbestaan van het leven op aarde. Stofwisseling (assimilatie [aanmaak van bouw-, brand- en reservestoffen], dissimilatie [afbraak]), fotosynthese (bladgroen) 6.2: stofwisseling voorwaarde voor voortbestaan op aarde zuurstof en koolzuurgas (Fotosynthese en ademhaling) de bouw en functie van bladeren: het proces van fotosynthese bladgroen en fotosynthese: eigen voedsel maken = onmisbare schakel in bijna alle voedselketen/ecosysteem. Niet: dissimilatie en assimilatie; 3.2 stofwisseling bij mensen en dieren; bij planten, bij schimmels en bacteriën. Niet vanuit perspectief voorwaarde voor voortbestaan op aarde.

14 14 Natuurlijk beginnen Natuuronderwijs inzichtelijk Natuuronderwijs voor de basisschool Niet: assimilatie, dissimilatie (Is wel behandeld, alleen de termen zijn niet gebruikt) B.2.2. De aspirant-student kan toelichten dat processen als ademhaling, transport, stofwisseling en uitscheiding met elkaar samenhangen en nodig zijn voor het in leven blijven van planten, dieren en de mens. Ademhaling en bloedsomloop (functies van bloed [zuurstoftransport en uitwisseling zuurstof en koolzuurgas], rode bloedlichaampjes [hemoglobine], transport van voedings- en afvalstoffen en regulerende stoffen [hormonen]), chemische, enzymatische, mechanische en bacteriële spijsvertering (speeksel, maagsappen, darmsappen, gal, alvleeskliersappen, darmperistaltiek), uitscheiding (zweet, urine, koolzuurgas, water), opname, transport en uitscheiding van mineralen, suikers en gassen [koolzuurgas en zuurstof] bij planten Planten: 6.2 stofwisseling; opname voedingsstoffen (6.2.3), transport voedingsstoffen (6.2.4) Mensen: 10.5 spijsvertering, 10.6 bloedsomloop, 10.8 ademhaling, uitscheiding. Zie de inleiding van deze paragrafen voor info over het proces als geheel in relatie tot in leven blijven 3.4: ademhaling en bloedsomloop: samenhang Inzicht 2 en 3: bloedvatenstelsel als transportsysteem. Samenwerking ademhaling en bloedvatenstelsel / 1.2.2: planten Niet: de processen als geheel in relatie tot in leven blijven 3.2 Stofwisseling bij mensen en dieren; bij planten, bij schimmels en bacteriën. Niet: de processen als geheel in relatie tot in leven blijven B.2.3. De aspirant-student kan uitleggen welke functies voedselbestanddelen hebben bij de instandhouding van het organisme en kan de samenstelling van een gezond voedingspakket toelichten. Bouwstoffen, brandstoffen, beschermende stoffen en ballaststoffen (vezels), eiwitten, vetten, koolhydraten, mineralen, vitamines, water, gezondheid, voedsel, schijf van vijf 11: Voeding: voedingsstoffen, koolhydraten vetten en oliën, eiwitten vitaminen (beschermende stof), mineralen (bouwstof) (11.1), voedingspatronen (11.2), bewerkingen (11.3), gezonde voeding, maaltijdschijf (11.4) Water (begin paragraaf 11.1) voedingsstoffen (bouwstoffen en brandstoffen) voeding en gezondheid Schijf van Vijf 3.1 bouwstoffen, brandstoffen, vitamines en zuurstof. 3.5 invloed van mens op inwendig evenwicht: mens en gezondheid. B.2.4. De aspirant-student kan bij beweging betrokken organen benoemen en de functie en werking toelichten. Spierweefsel, pees, skelet, gewrichten, antagonisme bewegen: antagonisten, spierprikkeling 3.2 stevigheid en beweging 2.2 reageren (spieren, botten)

15 15 Natuurlijk beginnen Natuuronderwijs inzichtelijk Natuuronderwijs voor de basisschool 10.2 weefsels: spierweefsel (p. 204, nr. 289); pees (p. 205) 10.4 skelet; gewricht (verbinding tussen beenderen, nr. 303 p. 210) de draagbalken van je lichaam (wervelkolom, schoudergordel, bekken, pijpbeenderen), afbeelding 3.2.1a skelet beweging van armen en benen, afbeeldingen 3.2.3a en b: gewrichten. Buig- en strekspieren: antagonisten (p151) Niet: pees, gewrichten, antagonisme B.2.5. De aspirant-student kan uitleggen hoe het menselijk lichaam reageert op lichaamsvreemde stoffen en welke organen daarbij een rol spelen. Virus, bacterie, giftige stoffen (bijvoorbeeld alcohol), geneesmiddelen (pijnstillers, antibiotica, koortswerende middelen) en bijwerkingen, afweersysteem (mechanisch [huid, slijm], moleculair [antistoffen] en cellulair [witte bloedlichaampjes], vaccinatie, immuniteit), lever, zwezerik, hygiëne, ontsteking, allergie, griep, koorts, ziek, gezond Afweersysteem: witte bloedlichaampjes en lymfeklieren als onderdeel van het afweersysteem (10.6/313 en met bloedvatenstelsel: witte bloedcellen als onderdeel van het afweersysteem Geen informatie name 10.7), mechanische bescherming (10.3), antistoffen (10.6/314); afweer in luchtwegen tegen bacteriën en stof (10.8/325); afweersysteem in keel en spijsverteringskanaal (10.5; amandelen, maagzuur, in darmwand), afweersysteem in bloedsomloop (10.6/313 witte bloedlichaampjes). Giftige stoffen; lever (10.5; 311) Niet: geneesmiddelen, zwezerik, koorts niet: virus, giftige stoffen, geneesmiddelen B.2.6. De aspirant-student kan uitleggen dat een ecosysteem in stand wordt gehouden door de interacties van planten, dieren en de mens met hun omgeving en door hun onderlinge interactie met als gevolg een dynamisch evenwicht. Onderlinge interactie (voedselkeuze, voedselketen, voedselpiramide [accumulatie van gifstoffen], plaag), omgeving (energiestroom, water, licht, temperatuur, bodem, [kringlopen van]mineralen en gassen), verstoring, duurzaamheid Mens en ecosysteem (nr. 4) 1.1 biodiversiteit, successie, climax, invloed van verstoring 1.2 energie en voedsel (voedselketen, voedsel kringloop, 4.1 samenhang in ecosystemen (energiestroom, voedselkringloop) 4.2 ecosystemen in verandering 4.3 menselijke invloeden op ecosystemen 3.5 invloed van mens op inwendig evenwicht en op het evenwicht in de natuur: dynamisch evenwicht, voedselkeuze en voedingsgewoonte.

16 16 Natuurlijk beginnen Natuuronderwijs inzichtelijk Natuuronderwijs voor de basisschool voedselpiramide, accumulatie van gifstoffen) 1.3 aanpassingen aan de niet-levende natuur (temperatuur, water, licht en bodem (verwijzing naar 14.5)) 1.4 aanpassingen aan de levende natuur voedselrelaties, relaties met soortgenoten en andere soorten (wisselwerking, milieu, duurzame ontwikkeling) 3.3 organismen en kringloop: kringloop van gassen. Voedselketen en kringloop van mineralen. 3.4 organismen en evenwicht; verstoring van evenwicht in de natuur en van het inwendig evenwicht Diverse voorbeelden van interacties van planten en dieren met hun omgeving en hun soortgenoten en andere soorten. Invloed van de mens wordt aan het eind van elk ecosysteem behandeld. Onderlinge relaties en voedselkeuze staat tevens in elk ecosysteem behandeld. Milieuproblemen: 12.2 (verontreiniging, vermesting, broeikaseffect) Evenwicht, verstoring evenwicht. B.3. Gedrag en interactie (kerndoel 40 / 41) B.3.1. De aspirant-student kan de rol van zintuigen en hormonen bij dieren en de mens uitleggen in relatie tot hun gedrag. Zien, horen, ruiken, proeven, voelen, hormonen (insuline, glucagon, adrenaline, geslachtshormonen [oestrogeen, progesteron, testosteron]), voeding, verdediging, voortplanting zintuigen: zien (p. 231, nr. 349), horen (oor en onderdelen zijn uitgelegd. Functie van horen staat in 462, pag. 306), reuk ( ), smaak ( ) zintuigen om te overleven de belangrijkste zintuiten (oog, gehoor, evenwichtsorgaan, smaakzintuigen, reuk, tast) 2.2 waarnemen van omgeving, belang voor overleven. Horen, zien, ruiken en proeven, voelen. Rol van zintuigen bij voeding, verdediging en Niet: hormonen Niet: hormonen

17 17 Natuurlijk beginnen Natuuronderwijs inzichtelijk Natuuronderwijs voor de basisschool voortplanting komt regelmatig ter sprake maar niet als een apart tekstblok. Adrenaline (bijnier, p.226, nr. 337), insuline, glucagon (10.5/310) B.3.2. De aspirant-student kan een verband leggen tussen gedrag van organismen om zich te voeden, (voort) te bewegen, voort te planten, te verdedigen en te beschermen enerzijds en de rol van hun omgeving daarin anderzijds. Winterslaap, vogeltrek, territorium, nestbouw, balts, jacht, prooi, predator, herbivoor, carnivoor, omnivoor, competitie, symbiose, parasiet, saprofyt 9.4 vogels: vogeltrek (nr. 268); nestbouw (266) 1.3 dieren: winterslaap; territorium (1.4/15); 1.4 aanpassingen: voedselrelaties (nr. 14): herbivoren, carnivoren, omnivoren. 4.5: symbiose (14); parasiet (6.2/171 en 6.4/ aanpassingen aan de primaire levensbehoeften (voedsel, gevaar, partner bemachtigen) 2.3 aanpassingen aan de winter (winterslaap, migratie, vogeltrek, paddentrek) 2.4 aanpassingen aan de omgeving 3.4 handhaving in de omgeving. 4.2 dieren en bevruchting, territoriumgedrag (afbakenen door geur, geluid), gedrag bij partnerkeuze, baltsen, veren opzetten, nestmateriaal. B.3.3. De aspirant-student kan uitleggen dat planten, dieren en de mens zich aanpassen aan (a-) biotische factoren. Adaptatie (rui, onderhuidse vetlaag, vorm van lichaam, snavel, poten, kiezen, lengte van darmkanaal, vorm van blad [naaldvorming] en stengel, doorn, gif), mimicry, schutkleur, snelheid 1.3 aanpassingen aan de niet-levende natuur (temperatuur, water, licht, lucht) 1.4 aanpassingen aan de levende natuur: voedselrelaties, relaties met soortgenoten, relaties met andere soorten. 6.4 Relaties tussen planten en hun biotische en a- biotische omgeving Bij elke bijschrijving van de ecosystemen staat vermeld hoe planten en dieren zich hebben aangepast aan dat specifieke ecosysteem in gedrag en uiterlijk en lichaamsbouw. Niet: schutkleur, Mimicry 2.2 aanpassingen aan de primaire levensbehoeften (voedsel, gevaar, partner bemachtigen) Waaronder lichaamskenmerken zoals camouflage, schutkleur, mimicry (p ) 2.1 basisinzicht 3: organismen hebben eigenschappen waardoor ze passen in een bepaalde omgeving: voortbeweging, ademhaling, voedselvoorziening en voortplanting (vinnen of vleugels, haren of schubben, vorm van blad/naalden, wortelstelsel, grootte van blad) 3.4: basisinzicht: bouw organisme zodanig dat zuurstof en voedsel ingenomen kunnen worden. Voorbeelden: longen/kieuwen(3), poten/klauwen (5), bek- of snavelvorm past bij soort voedsel (6), (hoek)tanden (8), schutkleur(17). Achtergrondinformatie: buiklijn (b). Niet: Mimicry

18 18 Natuurlijk beginnen Natuuronderwijs inzichtelijk Natuuronderwijs voor de basisschool B.4. Voortplanting (kerndoel 38 / 41) B.4.1. De aspirant-student kan uitleggen hoe de voortplanting bij dieren, planten en de mens verloopt. Planten: ongeslachtelijk voortplanting (bollen, knollen, stekken, uitlopers, klonen), geslachtelijke voortplanting, soort, zaadplanten, man, vrouw, eenslachtig, tweeslachtig, (kruis-)bestuiving, bevruchting, voortplantingscellen (stuifmeel, eicel), zaadbeginsel, zaad, vrucht, zaad- en vruchtverspreiding (wind-, dier- en waterverspreiding) Schimmels: paddenstoel, vorming sporen, versmelting Dieren: spermacel, eicel, uitwendige bevruchting, inwendige bevruchting, eierleggend, levendbarend Mens: menstruatiecyclus, eierstok, ovulatie, menstruatie, innesteling, baarmoederslijmvlies, vruchtvliezen, voorbehoedsmiddelen 6.3 planten voortplanting ongeslachtelijke voortplanting geslachtelijke voortplanting Planten 1.3 voortplanting van bloemplanten geslachtelijke en ongeslachtelijke voorplanting 4.1 Voortplanting en ontwikkeling; organismen en voortplanting; voorplantingscellen en bevruchting stuifmeel en bestuiving bevruchting, vorming en verspreiding van vruchten en zaden 4.4 voortplanting van algen 4.5 voortplanting van schimmels incl. Paddenstoelen 4.6 voortplanting van sporenplanten 7, 8 en 9: voortplanting per diergroep (eierleggend, levendbarend, in- en uitwendige bevruchting) Dieren 2.5: voortplanting: geslachtelijke en ongeslachtelijke voorplanting; 2.5.2: eierleggend en levendbarend Mensen 3.5 voortplanting en seksualiteit 10.3 mens, dier voortplanting 10.9 voortplanting mens: menstruatiecyclus, eierstok, ovulatie, innesteling, menstruatie, baarmoederslijmvlies B.4.2. De aspirant-student kan kenmerken van planten, dieren en de mens (bouw, gedrag) in verband brengen met de wijze van bevruchting. Wind-, en insectbestuiving, primaire en secundaire geslachtskenmerken, balts, nesteldrang, paringsdrang Verspreiding zaden en vruchten (p. 126, nr. 183): vorm kenmerken in relatie tot voortbestaan. Zie B4.1 voortplanting en bevruchting (diersoorten en Planten 1.3 voortplanting van bloemplanten; bestuiving; bevruchting. 4.2 organismen en bevruchting: dieren en bevruchting; mensen, seksualiteit en bevruchting; planten en bevruchting

19 19 Natuurlijk beginnen Natuuronderwijs inzichtelijk Natuuronderwijs voor de basisschool mens) Niet: kenmerken dieren, mens (bouw, gedrag) in relatie tot wijze van bevruchting, balts primaire en secundaire geslachtskenmerken Dieren 2.5: voortplanting, baltsgedrag Mensen 3.5 voortplanting en seksualiteit Niet: primaire en secundaire geslachtskenmerken Niet: primaire en secundaire geslachtskenmerken B.4.3. De aspirant-student kan het ontstaan van geslachtscellen beschrijven aan de hand van het verschil tussen een dubbele set en een enkelvoudige set chromosomen en de rol van chromosomen bij het overdragen van erfelijke eigenschappen op nakomelingen toelichten. Meiose (vorming chromosoomparen), DNA, gen, erfelijke eigenschappen, erfelijkheid (dominant, recessief), X- en Y- chromosoom 10.1 cellen: chromosomen (nr. 285), x en y; genen, erfelijk materiaal (celbouw, nr. 283) Niet: meiose, DNA Geen informatie 4.1 organismen en voortplanting. p. 52: nakomelingen lijken op ouders. Via voortplantingscellen aanleg doorgeven. Niet: meiose, chromosomen, DNA, geslachtscellen, x,y B.5. Groei en ontwikkeling (kerndoel 39 / 41) B.5.1. De aspirant-student kan uitleggen hoe de ontwikkeling bij de mens en andere zoogdieren voor en na de geboorte verloopt. Embryo, celdeling (mitose), foetus, placenta, navelstreng, draagtijd, eeneiige en twee-eiige tweeling, nageboorte, zuigeling, puberteit, adolescentie, zogen, broeden Geen informatie 3.5 Embryo, foetus, placenta. Niet: een-/twee-eiige tweeling, puberteit. adolescentie 4.3 organismen en ontwikkeling; dieren en ontwikkeling mensen en ontwikkeling Niet: een-/twee-eiige tweeling, puberteit. adolescentie B.5.2. De aspirant-student kan uitleggen hoe de ontwikkeling van planten verloopt. Van vruchtbeginsel tot vrucht, van zaad tot plant, kiemingsfactoren (zoals licht, temperatuur, water), eenjarigen, tweejarigen, overblijvers, seizoensinvloed, jaarringen, bladval, knopvorming, zaad (kiem, reservevoedsel), ontkiemen, wortel, kiemblad 5.4 stengels: knopvorming (138) (p. 58) het embryonale plantje (wortel, bladeren, 4.3 organismen en ontwikkeling:

20 20 Natuurlijk beginnen Natuuronderwijs inzichtelijk Natuuronderwijs voor de basisschool 5.5 bladeren: bladval (143) 5.7: zaad (kiem, reservevoedsel, ontkiemen 6.1 groei: kieming van zaden, kiemingsvoorwaarden, de kieming; bijzondere groeivormen; knoppen : diktegroei, jaarringen eenjarigen/tweejarige; (p. 121, nr. 177), meerjarigen (overblijvers) 6.3 voortplanting bij planten: bevruchting en vorming van vruchten en zaden soorten bevruchting bij planten aanpassingen aan seizoenen zaadlobben), reservevoedsel, ontkieming, kiemplantje, vrucht, schijnvrucht. Niet: éénjarigen, tweejarigen, overblijvers planten en ontwikkeling B.5.3. De aspirant-student kan van verschillende organismen stadia van levenscycli beschrijven en de daarbij passende begrippen gebruiken. Volledige metamorfose (ei, rups, larve, pop [vlinder, kever]), onvolledige metamorfose (sprinkhaan), levenscycli (kikker, paddenstoel), schimmels (zwamvlok/mycelium, vorming paddenstoel) insecten: metamorfose, gedaantewisseling (onvolkomen of volkomen), larve, rups, pop. 9.2 amfibieën: levenscyclus salamanders (nr. 254), levenscyclus kikkers (nr. 255) 4.5 levenscyclus schimmels, paddenstoel Algemeen: 7, 8 en 9 per diergroep levenscyclus de levenscyclus van een paddenstoel gedaantewisseling bij insecten gedaantewisseling bij amfibieën. 4.3 organismen en hun ontwikkeling dieren en hun ontwikkeling: p60: gedaanteverwisseling (voorbeeld 14), larven en poppen. Niet: levenscyclus schimmels; vorming paddenstoel B.5.4. De aspirant-student kan uitleggen hoe dieren hun eieren en/of jongen verzorgen. Ouderzorg, broedzorg, nestvlieders en nestblijvers, bij (koningin, dar, werkster), mier (koningin, werkster) 9.4 vogels: jongen, aantal eieren, broeden eierleggen of levendbarend, nestvlieder, mieren: in mierennest één koningin die eieren legt. nestblijver Onvruchtbare vrouwtjes: werksters. Voor het uitkomen mieren van de eieren en de ontwikkeling van larven is vocht en (werksters en koningin) hoge temperatuur nodig 4.3 organismen en hun ontwikkeling Dieren en hun ontwikkeling/verzorging van jongen (voorbeelden: eieren leggen, zogen, nestblijvers, nestvlieders).

21 21 Natuurlijk beginnen Natuuronderwijs inzichtelijk Natuuronderwijs voor de basisschool bijen: koningin, werksters, darren, eieren in cellen in raten, larven gevoed met nectar en stuifmeel, poppen. Onderscheid nestvlieder/nestblijver beschreven in 9.5 (278) maar termen nestvlieder, nestblijver niet genoemd B.5.5 De aspirant-student kan uitleggen dat de erfelijke aanleg en de interactie met de omgeving, de ontwikkeling van een organisme bepalen Fenotype, genotype, erfelijke aanleg Geen informatie Geen informatie Geen informatie B.5.6. De aspirant-student kan beschrijven hoe soorten evolueren: genetische variatie in een veranderende omgeving leidt tot (natuurlijke) selectie, waarbij beter aangepaste organismen meer kans hebben op overleving en voortplanting. Darwin, evolutie, biodiversiteit, fossiel, natuurlijke selectie, isolatie, genetische variatie, mutatie, genetische modificatie, kunstmatige selectie Aanpassingen in het kader van ecosysteem: 1.3 en 1.4 Niet: aanpassing in het kader van evolutie/darwin genetische variatie, modificatie, kunstmatige selectie natuurlijke selectie, overlevingskans, evolutie. 4.3 menselijke invloeden op ecosystemen: biodiversiteit Niet: kunstmatige selectie, mutatie. Aanpassingen in het kader van handhaven en evenwicht. Niet: Darwin, evolutie, genetische variatie, modificatie, kunstmatige selectie

22 22 Natuurlijk beginnen Natuuronderwijs inzichtelijk Natuuronderwijs voor de basisschool Natuurkunde en Techniek B.6. Materie en techniek (kerndoel 42 / 44 / 45) B.6.1. De aspirant-student kan materialen ordenen aan de hand van een aantal gegeven fysische eigenschappen. Kleur, geur, fases (vast, vloeibaar of gasvormig), magnetisch zijn, (on)oplosbaarheid (in water, of in andere vloeistoffen), dichtheid, massa, volume (dichtheid = massa/volume), brandbaarheid, elektrische geleiding, warmtegeleiding, kookpunt, smeltpunt (in ieder geval voor water) 14.1 stoffen: vast, vloeibaar of gas (nr. 411) mengen (nr. 412), oplossen (nr. 413) in gas (adsorptie); 15.1 magnetisme Warmtegeleiding (15.5, nr. 475). Licht (15.4): kleur (467), geur 14.4 (422, p.284), doorschijnend (nr. 468), verschijningsvormen (vaste stoffen, vloeistoffen en gassen). Geen ordening van materialen B.6.2. De aspirant-student kan van een product benoemen uit welke materialen het is samengesteld en bij een ontwerpvoorstel een verband leggen tussen de keuze van het materiaal en de vorm en functie van het ontwerp. Materialen (metaal, kunststof, hout, glas, steen en textiel), eigenschappen (sterkte, hardheid, geleiding), materiaal-eigenschap relaties, vorm-functie relaties Geen informatie in relatie tot materiaal eigenschappen/ontwerp voorstellen materialen; eigenschapen van materialen in relatie tot hun functie Geen materialenkennis in relatie tot ontwerpvoorstel. B.6.3. De aspirant-student kan de fase en de faseverandering van stoffen herkennen en benoemen en uitleggen of daar energie voor nodig is of bij vrij komt. Vast, vloeibaar, gas, smelten, smeltpunt, koken, kookpunt, verdampen, stollen, condenseren, krimpen, uitzetten, sublimeren/vervluchtigen, rijpen 14.1 stoffen: vast, vloeibaar of gas (411); stollen, bevriezen, smelten, condenseren; verdampen, vervluchtigen. Invloed van warmte op de verschijningsvorm. Rijpen (als onderdeel van 13.2 weer: neerslag (405): regen, hagel, sneeuw, dauw, condenseren, rijp, ijzel) de invloed van warmte op de verschijningsvorm van een stof: smeltpunt, verdamping, vervluchtigen, kookpunt, sublimatie, condenseren, stollingspunt, rijp Niet: verandering in relatie tot energie (nodig of vrijkomen) 5 energie basisinzicht (4): voor smelten en verdampen is warmte nodig. Bij condenseren en stollen (bevriezen) komt warmte vrij. Achtergrondinformatie (k); overgangsfase van vast naar gas (verluchtigen); van gas naar vast (sublimeren). Voorbeelden (11, 12, 13)

23 23 Niet: verandering in relatie tot energie (nodig of vrijkomen) Niet: verandering in relatie tot energie (nodig of vrijkomen) B.6.4. De aspirant-student kan het voorkomen van stoffen in een bepaalde fase beschrijven aan de hand van de beweging van moleculen. Molecuul, fase (vast [moleculen bewegen op hun plaats], vloeibaar [moleculen bewegen vrij maar afhankelijk], gas [moleculen bewegen vrij en onafhankelijk]) 14.2 bouwstenen van stoffen. Moleculen warmte (474): relatie warmte bewegingen moleculen - fase Niet: in relatie tot fase (vast, vloeibaar of gas) Verschijningsvorm wordt bepaald door gedrag moleculen van koud naar warm: door energietoevoer verandert het gedrag van de moleculen van een bepaalde stof en daarmee de verschijningsvorm. Afbeelding 5.1.2a van vast, naar vloeibaar naar gasvorming. Afbeelding 5.1.2b overgangen tussen verschijningsvormen (vast, vloeistof, gas). Van warm naar koud, moleculen bewegen langzamer. Geen informatie over moleculen B.6.5. De aspirant-student kan zuivere stoffen en soorten mengsels beschrijven, en uitleggen hoe mengsels met scheidingstechnieken te scheiden zijn. Zuivere stoffen, soorten mengsels (suspensie, oplossing, legering, gasmengsel), ingrediënt, scheidingstechnieken (bezinken en afschenken, filtreren [residu], indampen, zeven, destilleren, centrifugeren) 14.1 stoffen: mengen (nr. 412): legering, emulsie; oplossen (suspensie, verzadiging, kristalliseren, adsorptie). Niet de techniek van het scheiden (bezinken, filteren, centrifugeren, etc.) Water als oplosmiddel: oplossing, mengsels, emulsie. Ontmengen, bezinken. Niet de techniek van het scheiden (bezinken, filteren, centrifugeren, etc.). Geen informatie over mengsels en scheidingstechnieken. B.7. Energie en techniek (kerndoel 39 / 42 / 43 / 44 / 45) B.7.1. De aspirant-student kan diverse vormen van (duurzame) energie en energiebronnen onderscheiden. Energievorm (bewegingsenergie, potentiële energie, kernenergie, elektrische energie, chemische energie, geluid, licht, warmte, straling), energiebron (brandstoffen [kolen, olie, gas, hout, biomassa], waterkracht, wind, zon), duurzame energie

24 energie. vormen: stralingsenergie, chemische energie, bewegingsenergie, elektrische energie, warmte, licht 14.7 energiebronnen: zonne-energie (nr. 435), bioenergie (nr. 436), fossiele energie: steenkool (nr. 437), aardgas (nr. 438), aardolie (nr. 439); wind- en waterenergie, kernenergie. Niet: term duurzame energie wat is energie; energiebronnen; duurzame energiebronnen (windmolens, zonnecollectoren) Niet: kernenergie 5.1 energie. basisinzicht (1): energiebronnen (brandstoffen, stromend water, wind en zon); energievormen: beweging, licht, warmte en elektrische energie. voorbeelden van groene energie (6). Niet: kernenergie B.7.2. De aspirant-student kan uitleggen hoe verschillende vormen van energie in elkaar omgezet kunnen worden en toelichten dat daarbij nooit energie verloren gaat. Energieomzetting (van bewegingsenergie naar elektrische energie [zoals dynamo], van elektrische energie naar bewegingsenergie [zoals elektromotor], van chemische energie naar elektrische energie [zoals accu, batterij]) 14.6 Energie: energie omzetten (432): - bewegingsenergie in warmte (wrijving) - chemische energie in bewegingsenergie - bewegingsenergie in elektriciteit (waterkrachtcentrale) - elektrische energie in licht (lamp), geluid (luidspreker), warmte (kachel, beweging (klok) - zonne-energie in elektriciteit (435) 15.2 opwekken van elektriciteit (nr. 451): in een batterij zit chemische energie die omgezet kan worden naar elektrische energie. Elektrische energie kan weer omgezet worden naar chemische energie energie omzettingen: - van elektrische energie in warmte/licht/beweging - van chemische energie in warmte/licht/beweging - van bewegingsenergie in warmte/licht/beweging (elektromotor, watermolen) energiebronnen. Omzetting van elektrische energie in lichtenergie (batterijen). 5.1 energie: basisinzicht (1) energievormen kunnen in elkaar worden omgezet. Dynamo zet beweging om in elektrische energie. Elektromotor omgekeerd. Zonnepaneel zet licht om in elektrische energie. In een lamp wordt elektrische energie omgezet in licht. B.7.3. De aspirant-student kan beschrijven op welke manieren warmtetransport kan plaatsvinden of voorkomen kan worden. Warmtegeleiding (goede geleiders [metalen]), warmtestroming [gassen, vloeistof], warmtestraling [warmteoverdracht zonder tussenstof]), warmte-isolatie (tegengaan van warmtegeleiding, warmtestroming, warmtestraling) 15.5 Warmte: geleiding; isolator (nr. 475) metalen goede geleiders, stroming en straling (nr. 476) energieomzettingen: warmte; warmtetransport via een warmtewisselaar 5.1 energie: basisinzicht (3): warmteverplaatsing, warmtegeleiders, isolator.

25 geleiding, isolatie en weerstand B.7.4. De aspirant-student kan een elektrische huisinstallatie met een kwh-meter en aangesloten apparaten beschrijven, de veiligheidsvoorzieningen toelichten, het energieverbruik berekenen op basis van vermogen van apparaten en een energierekening interpreteren. kwh (kilowattuur) als eenheid voor elektrische energie, randaarde, zekeringen, aardlekschakelaar, elektriciteitstarief, energieverbruik = vermogen x tijd 15.2 elektriciteit: bedrading en meterkast (nr 453). aardlekschakelaar, stoppen/zekeringen. vermogen, Watt, energieverbruik (452): Niet: energieverbruik berekenen, elektriciteitstarief, energierekening. Geen informatie 5.3 elektriciteit zekering Niet: elektrische huisinstallatie, energieverbruik berekenen, elektriciteitstarief, energierekening. B.7.5. De aspirant-student kan statische elektriciteit beschrijven. Elektron, statische elektriciteit (ontstaan door wrijving, elektronoverdracht, positief/negatief geladen, aantrekking/afstoting, ontlading [bijv. bliksem, vonkende trui]), voorwaarden (geen elektrische geleiding tussen geladen voorwerp en omgeving [droge lucht, rubber]) 15.2 elektriciteit: elektrische lading, positieve en negatieve deeltjes, afstoting en aantrekking, wrijven (499), statische elektriciteit (450) ontstaan door wrijving elektronenoverdracht,, ontlading (bliksem, knetterende trui, tv scherm), voorwaarden (droog) statische elektriciteit positief, negatief geladen, elektronen, ontlading Geen informatie B.7.6. De aspirant-student herkent een spanningsbron als energiebron, kan een stroomkring beschrijven en kan stroomsterkte en spanning meten. Spanningsbron, batterij, accu, stroomkring, schakelaar, schakeling, parallelschakeling, serieschakeling, spanning (Voltmeter), stroomsterkte (Ampèremeter), weerstand 15.2 elektriciteit: opslag (accu, batterij), spanning, stroom en vermogen (nr. 452): stroomkring, batterij, transformator, wisselstroom, gelijkstroom. serieschakeling en parallelschakeling (nr. 455) elektrische stroom stroomkringen serie en parallelschakelingen 5.3 elektriciteit: basisinzicht (2). Elektrische stroom. Spanningsbron, batterij. Niet: serieschakeling en parallelschakeling, Volt, Ampère

26 26 B.7.7. De aspirant student kan magnetisme beschrijven en kan toepassingen beschrijven waarbij een elektrische stroom een magneetveld opwekt. Magneet, (noordpool, zuidpool, magnetisch veld, aardmagnetisme) 15.1 magnetisme; magnetisch veld, magneten, polariteit (noordpool, zuidpool), aardmagnetisme 5.2 magnetisme (noordpool, zuidpool); werking van een magneet, magneetvelden, magnetisme en elektriciteit, elektromagneet 5.7 magnetisme (aantrekking, polen). kompas. B.7.8. De aspirant-student kan van geautomatiseerde stuursystemen en regelsystemen in eenvoudige termen beschrijven hoe invoer, verwerking en uitvoer van informatie plaatsvindt. Invoer, uitvoer, sensor, verwerking, feedback (thermostaat, alarmsysteem) 15.5 warmte. warmte meten (nr. 477). temperatuur, kwik, thermometer, Celsius. Geen informatie 5.1 energie. (p 66). meten van temperatuur (voorbeeld 14, 15). Niet: sensor, feedback alarm, thermostaat B.8. Licht, geluid en techniek (kerndoel 42 / 44 / 45) B.8.1. De aspirant-student kan enkele lichtbronnen noemen, de voortplanting en eigenschappen van licht beschrijven en een schaduw construeren als licht van een of twee puntbronnen op een niet-transparant voorwerp valt. Lichtbron (lamp, zon, kaars), lichtstralen (rechtlijnig), lichtbundels, lichtsnelheid (afhankelijk van medium), schaduwvorming, kernschaduw, halfschaduw 15.4 licht. lichtbronnen (nr. 465) (zon, lamp, kaars). Lichtsnelheid, lichtvoortplanting (466) Lichtopname, licht doorlaten, licht terugkaatsen (468) schaduw en lichtbreking (nr. 469) Niet: kernschaduw, halfschaduw, een schaduw construeren; lichtbronnen 5.1 wat is licht; schaduw, bijschaduw. 5.2 licht (en kleur). basisinzichten (1) en (3). lichtbronnen in huis (gloeilamp, tl, kaarsen). zon als lichtbron. lichtstraling. weerkaatsing. Schaduw ontstaat als een ondoorzichtig voorwerp licht onderbreekt. Grootte is afhankelijk van afstand voorwerp tot lichtbron. Niet: kernschaduw, halfschaduw, lichtsnelheid B.8.2. De aspirant-student kan van een voorwerp dat vóór een vlakke spiegel staat, met een constructietekening uitleggen waar zich het spiegelbeeld bevindt.