Gerhard Richter. Over Schilderen Gerhard Richter - Over Schilderen LESPAKKET. Handleiding

Transcriptie

1 LO Gerhard Richter Over Schilderen Handleiding LESPAKKET Gerhard Richter - Over Schilderen SO

2 Inhoud Inleiding 2 3 Gerhard Richter ( 1932, Dresden) wordt beschouwd als één van de meest invloedrijke kunstenaars van vandaag en als de vernieuwer van de naoorlogse schilderkunst. Richter analyseerde de traditionele genres in de schilderkunst (het stilleven, het portret, het landschap), de beeldtaal van de moderne schilderkunst (o.a. monochromie, abstractie, rasters) en de uitdagingen voor het medium in onze digitale cultuur. In dialoog met andere disciplines zoals fotografie en beeldhouwkunst verruimde hij het begrip schilderkunst. Dit is de eerste tentoonstelling van Gerhard Richter in België sinds Een bezoek aan de tentoonstelling met jouw klas toont naast een overzicht van het oeuvre van Richter, ook een staalkaart van de diverse mogelijkheden binnen de schilderkunst. Er zijn een 25-tal werken te zien die de motieven tonen waarrond Richter werkt. Het bekijken van het werk scherpt onze waarneming en interpretatie van de werkelijkheid binnen de schilderkunst. Je kunt naar aanleiding van deze tentoonstelling niet alleen rond Richter werken in de klas, maar ook rond schilderkunst in het algemeen en de veranderingen hierin doorheen de kunstgeschiedenis. Ook in relatie tot de fotografie en de huidige digitale toepassingen. Met dit lesdossier bieden wij verschillende opdrachten aan waarmee je aan de slag kan voor het lager onderwijs (LO) en/of het secundair onderwijs (SO). De opdrachten zijn onderverdeeld in drie thema s: Thema 1: Schilderexperimenten Thema 2: Schilderkunst als thema Thema 3: Schilderen op de grens

3 Thema 1: Schilderexperimenten De tentoonstelling heeft als titel Over Schilderen meegekregen. In zijn oeuvre verwijst Richter rechtstreeks naar de geschiedenis van de schilderkunst. Schilderkunst heeft zo zijn eigen wetten en regels. Om deze ten volle te begrijpen, en daarmee ook het oeuvre van Richter, is het handig om zelf eens wat verschillende technieken geprobeerd te hebben. Iedereen heeft al wel eens een penseel vast gehouden en iets geschilderd, maar wellicht is dit voor de meeste leerlingen al wel even geleden. Met dit thema gaan de leerlingen zelf aan de slag met verf en penseel waardoor ze meer inzicht krijgen in de technieken die Richter gebruikt en zelfs waarover zijn schilderijen gaan. Dat kan ik ook of Dat kan zelfs een klein kind zijn uitspraken die al snel wel eens gezegd worden bij het bekijken van meer abstracte kunst. Het lijkt eenvoudig, maar is het dat ook? Je kunt er voor kiezen om deze opdracht als voorbereiding te doen, met het idee dat de leerlingen zo al wat meer weten over hoe de schilderijen 4 in de tentoonstelling tot stand kwamen of je doet het achteraf om zo meer inzicht te 5 krijgen in het werkproces van de kunstenaar. In deze werken schildert Richter laag bovenop laag, om daarna met een rakel of liniaal de verf terug open te smeren. De onderliggende verflagen worden zo terug zichtbaar. Het eindresultaat wordt voor een deel door het toeval bepaald. Je kunt Richter aan het werk zien in het volgende filmfragment: Om dit uit te testen werk je het beste met olieverf, maar je kunt dit ook met acrylverf doen indien je de (snelle) drogingstijd vertraagt door er een medium onder te mengen. Het is hierbij dan nog steeds belangrijk dat er snel gewerkt wordt. Tijd OPDRACHT 1: RAKELSCHILDERIJEN Dit heb je nodig Lesdoel 1 lesuur LO SO Stevig papier met een gladde ondergrond (of indien mogelijk werken op doek), penselen, olieverf of acryl met vertragingsmedium, penselen De leerlingen ondervinden de mogelijkheden en beperkingen van diverse schildertechnieken vanuit het kopiëren van bepaalde schilderijen van Gerhard Richter. Neem achteraf zeker de tijd om het effect en de ervaring van de leerlingen te bespreken. Wat hebben ze ervaren? Is het effect belangrijker dan het onderwerp? Is het belangrijk om te weten hoe een schilder te werk gaat? Maakt de gebruikte (schilders)techniek uit voor de manier waarop je het werk beoordeelt? Ontwikkelingsdoel: 1. Muzische vorming - Beeld 1.5 beeldende problemen oplossen, technieken toepassen en gereedschappen en materialen hanteren om beeldend vorm te geven op een manier die hen voldoet. Vakoverschrijdende eindterm: Gemeenschappelijke stam: (zorgvuldigheid) 2.5 kwaliteitseisen stellen aan hun eigen werk en aan dat van anderen;

4 7 Abstract schilderij, S.M.A.K.

5 OPDRACHT 2: STRIP, 2013 (VOORBEREIDING) 8 9 Tijd Dit heb je nodig Lesdoel Ontwikkelingsdoel: 1 lesuur 1. Muzische vorming - Beeld Verf, penselen, stevige drager De leerlingen onderzoeken het visuele verschil tussen digitale en handmatige technieken. 1.3 beeldinformatie herkennen, begrijpen, interpreteren en er kritisch tegenover staan. Deze reeks Strip Paintings zijn eigenlijk geen schilderijen, al verwijst Richter hier wel naar. Het zijn in feite digitale prints gebaseerd op zijn abstracte schilderijen uit Hij vertrok van een foto van één van zijn abstracte schilderijen uit 1990 en verdeelde het beeld in twee verticale stroken die hij met de computer in elkaar spiegelde tot hij aan 4096 stroken kwam. In tegenstelling tot met de hand geschilderde strepen is dit een digitale index van de verflagen van een eerder schilderij. Daag jouw leerlingen uit om (een stuk) van zo n stripschilderij te kopiëren. Doe dit zonder dat je hen de werkwijze van Richter hebt uitgelegd. Bespreek het resultaat daarna aan de hand van de volgende vragen: Was het moeilijk om hetzelfde resultaat te krijgen? Zijn er verschillen tussen de strepen van Richter en die van jou? Wat is het verschil tussen een foto of een print en een schilderij? Waarom is Strip nog steeds een schilderij? Strip, 2011

6 Thema 2: Schilderkunst als thema De tentoonstelling heeft als titel Over Schilderen meegekregen. Dit niet enkel omdat de meeste stukken letterlijk schilderijen zijn, maar voornamelijk omdat Richter het in zijn werken specifiek over schilderkunst heeft. In het verleden beschreef men schilderkunst wel al eens als een raam op de wereld. Je kijkt dan naar de wereld en de werkelijkheid via de afbeelding op het schildersdoek, zoals je dit zou doen door doorheen een raam te kijken. Richter breekt bewust met dit idee en wijst ons op de illusie van het tweedimensionale schildersdoek. Met de opdrachten van dit thema kan je het met de leerlingen hebben over de leugen van het schilderij OPDRACHT 1: ACHTERGROND INFORMATIE TIJDGENOTEN RICHTER SO Toen Gerhard Richter aan het begin van zijn artistieke carrière stond, was de meest dominante stijl in de kunstwereld de (Amerikaanse) Pop Art. Samen met drie andere kunstenaars (Sigmar Polke, Manfred Kuttner, Konrad Lueg) wordt er een beweging opgericht die ze het Kapitalistisch Realisme noemen. Dit als reactie op de populaire cultuur uit de Verenigde Staten en het Duitse Socialistisch Realisme. Kussen, 1965 Tijd Dit heb je nodig Lesdoel 1 lesuur Fragment schooltv, een afbeelding van een werk uit de Pop Art, fotobewerkingsprogramma De leerlingen kunnen het begrip Pop Art in hun eigen woorden vertellen en dit vergelijken met het werk van Richter. Vakoverschrijdende eindterm: Context 3: Sociorelationele ontwikkeling 11 gebruiken cultuur- en kunstuitingen om begrip op te brengen voor de leefwereld van anderen.

7 Bekijk samen met jouw leerlingen het fragment van schooltv: OPDRACHT 2: FIGURATIEF ABSTRACT OF ABSTRACT FIGURATIEF LO SO Bespreek samen met de leerlingen deze stroming in vergelijking met het werk van Richter dat ze hebben gezien in de tentoonstelling. Wat hebben ze zeker niet gemeenschappelijk? Waar zouden er overeenkomsten kunnen zijn? Tijd Dit heb je nodig Lesdoel 30 minuten Fototoestel, potlood, papier De leerlingen onderzoeken het verschil tussen figuratief en abstract en kunnen dit ook aanduiden. Als verwerking gaan de leerlingen een bekend werk uit de Amerikaanse Pop Art verwerken tot een Richtriaans werk. Dit kunnen ze doen via een fotobewerkingsprogramma. In groepjes noteren ze eerst enkele algemene stijlkenmerken van Richter en op basis hiervan gaan ze het werk aanpassen. Denk aan: de kleur grijs, wazige beelden, bijna abstracte vormen,... Ontwikkelingsdoel: 1. Muzische vorming - Beeld 1.3 beeldinformatie herkennen, begrijpen, interpreteren en er kritisch tegenover staan. Vakoverschrijdende eindterm: Gemeenschappelijke stam (esthetische bekwaamheid) 7 kunnen schoonheid creëren; In de traditionele schilderkunst lijkt het eenvoudig: eerst heb je figuratieve (herkenbare) schilderkunst, daarna komt de abstracte (niet-herkenbare) schilderkunst. Richter beweegt zich steeds bewust tussen deze beide. Zijn schilderijen zijn niet echt abstract, maar ook niet 100% figuratief. We zien dit het beste in zijn Gordijnen of Golfplaat schilderijen. Het zouden abstracte werken kunnen zijn, maar onderaan krijgen we toch een hint naar wat de bolle lussen van het gordijn moeten voorstellen. Zo krijgen we de indruk dat er toch een verband is met de titel van het werk en wat we zien. Terwijl het natuurlijk een illusie blijft. Richter toont ons iets op het doek wat er in feite niet is. Voor deze opdracht gaan de leerlingen op zoek naar details in alledaagse voorwerpen die een bepaald patroon hebben. Het is de bedoeling dat de leerlingen dit in detail gaan fotograferen. De kunst is om het zo op de foto te zetten dat het niet onmiddellijk duidelijk is waarvan het detail vandaan komt. De lijnen hiervan gaan ze dan overnemen met potlood op papier. Hierdoor wordt het driedimensionale omgezet naar het tweedimensionale vlak. Het wordt dan moeilijker voor de andere leerlingen om te zien waar het oorspronkelijke detail vandaan kwam.

8 Thema 3: Schilderen op de grens Het hele oeuvre van Gerhard Richter bevat een heleboel tegenstellingen. Het bevindt zich steeds op de grens van twee tegengestelde begrippen. Richter breekt met de traditie van de idee dat je de wereld kan vatten door ze te zien en afbeelden door ze te schilderen. In de plaats daarvan geeft hij de grens aan die de kijker scheidt van de mogelijke werkelijkheid achter het gordijn. De kunstenaar daagt ons uit door te tonen waar de grenzen liggen. De zeggingskracht van het beeld wordt zo in twijfel getrokken. In zijn schilderijen krijgen we een structureel gebrek aan houvast. Soms ook letterlijk door de grenzen te vervagen, waardoor het beeld onscherp oogt OPDRACHT 1: DE ILLUSIE VAN HET SCHILDERIJ LO Gordijn IV, 1965 Tijd Dit heb je nodig Lesdoel 20 minuten Uitgesneden raster zoals in het werk Vensterrooster, omkeerbare afbeeldingen via: org/wiki/category:reversible_figure De leerlingen onderzoeken wat Richter bedoelt met de illusie van het schilderij. Ontwikkelingsdoel: 1. Muzische vorming Beeld 1.2 door betasten en voelen (tactiel), door kijken en zien (visueel) impressies opdoen, verwerken en erover praten.

9 16 17 Vensterrooster, 1968

10 Het werk Vensterrooster is tegelijkertijd een abstract beeld als een herkenbaar. Het lijkt een raam met schaduw erachter, maar tegelijk is het ook gewoon een wit raster. Om een echt venster te kunnen voorstellen zou het licht van linksboven moeten komen, waardoor de schaduw naar rechtsonder breder zou moeten worden. Maar alle banen zijn even breed waardoor de schaduw in feite onrealistisch is. Richter schildert een tweedimensionale illusie van een venster terwijl hij ook duidelijk laat zien dat het gewoon maar een schilderij is en niet echt. 19 Om deze dubbele manier van kijken te bespreken in de klas kan je de volgende kleinere opdrachten uittesten. Snijd een rooster uit op basis van het raam in Vensterrooster. Laat de leerlingen uittesten wat het effect is wanneer je er een licht doorheen laat schijnen. Hoe loopt de schaduw? Hoe is dat anders dan in het schilderij? Bekijk samen enkele omkeerbare afbeeldingen. Slagen de leerlingen erin om dan de ene te zien en dan de andere? Elke tekening is een leugen. Een tekening van een bal is niet echt een bal. Het zijn maar lijnen op papier. Test uit hoeveel verschillende voorwerpen je kunt tekenen op basis van dezelfde vorm. Vertrek vanuit een cirkel. Door andere elementen toe te voegen kan het een bol worden, maar ook een oog, zon of zelfs een klok... Test jezelf en kijk hoeveel voorwerpen jij kunt bedenken? O P D R AC HT 2 : O V E RS CHI L DE R E N SO Tijd 30 minuten Dit heb je nodig Afbeelding uit de actualiteit, verf, penselen, schaar, papier Lesdoel De leerlingen verplaatsen zich in de denkwijze van Richter en zoeken naar een manier om een afbeelding tegelijkertijd te tonen en te verbergen. Vakoverschrijdende eindterm: Deken, S.M.A.K.

11 Het werk Deken lijkt een abstract werk te zijn, maar onder de zwart-witte laag zit een oud figuratief werk. Deze komt uit de legendarische reeks waarin Richter werkt rond de geschiedenis van de meest actieve links-extremistische terreurbende in West-Duitsland na de oorlog. Onder de verflaag zie je nog net het beeld van een 20 gevangenisraam waarachter een vrouw zich heeft opgehangen. Officieel werd het 21 in de tijd beschouwd als zelfmoord, maar dat wordt vandaag betwijfeld. Door de overschildering wijst Richter het verhaal af en geeft hij het een nieuwe betekenis. Het oorspronkelijke beeld blijft verborgen net zoals de hele waarheid. Laat de leerlingen op zoek gaan naar een afbeelding waar ze willen rond werken. Dit kan een actualiteitsfoto zijn of een reclameafbeelding uit een tijdschrift. Het is de bedoeling dat ze deze zo gaan bewerken dat de oorspronkelijke afbeelding net niet meer helemaal herkenbaar is. Ze kunnen dit doen in de voetsporen van Richter, maar ook op een andere manier naar keuze. Dit door bijvoorbeeld rechtstreeks op de foto te schilderen of er stukken uit te snijden. Bekijk hierna klassikaal de bewerkingen en bespreek op welke manier de oorspronkelijke boodschap van de afbeelding eventueel veranderd is. Hek, 2008

12 22