INHOUD. Woord vooraf... v Dankwoord... vii INLEIDEND DEEL EN BEGRIPPENKADER. Hoofdstuk I. Inleiding... 3

Transcriptie

1 INHOUD Woord vooraf v Dankwoord vii INLEIDEND DEEL EN BEGRIPPENKADER Hoofdstuk I. Inleiding Afdeling 1. Situering en maatschappelijke relevantie van het onderwerp Afdeling 2. Methode Afdeling 3. Structuur Hoofdstuk II. Begrippenkader Afdeling 1. Overkoepelend begrip Afdeling 2. Overzicht en afbakening van zorgverlening aan het levenseinde Levensbeëindiging zonder verzoek Euthanasie Hulp bij zelfdoding Pijnbestrijding met mogelijk levensverkortend effect en continue diepe sedatie A. Pijnbestrijding met mogelijk levensverkortend effect B. Continue diepe sedatie Palliatieve zorg Therapiebeperking of het staken of niet starten van een levensreddende of levensverlengende behandeling Afdeling 3. Schriftelijke wilsverklaringen met betrekking tot het levenseinde Positieve wilsverklaring Euthanasieverklaring Negatieve wilsverklaring Levenseindezorgverklaring ix

2 DEEL I. JURIDISCH KADER VOOR DE VERSCHILLENDE LEVENSEINDEBESLISSINGEN Hoofdstuk I. Levensbeëindiging zonder verzoek Inleiding Afdeling 1. Juridische kwalificatie Mogelijke aansprakelijkheidsgronden A. Strafrechtelijke aansprakelijkheidsgronden B. Burgerlijke aansprakelijkheidsgronden C. Tuchtrechtelijke aansprakelijkheidsgronden Mogelijke rechtvaardigings- of schulduit slui tingsgrond en verzachtende omstandigheden A. Wettelijke machtiging B. Noodtoestand C. Dwang D. Verzachtende omstandigheden Afdelingsbesluit Afdeling 2. Kan levensbeëindiging zonder verzoek geoorloofd zijn? Argumenten pro en contra levensbeëindiging zonder verzoek A. Geen zelfbepalingsrecht B. In strijd met het recht op leven C. Bewijs van hellend vlak De voorwaarden voor geoorloofde levens beëindiging zonder verzoek A. Wilsonbekwame patiënten B. Geen (uitdrukkelijk of impliciet) verzet C. Een ernstig en onbehandelbaar lijden (noodtoestand) D. Ervaren ontluistering E. Alternatief is therapiebeperking Afdelingsbesluit Afdeling 3. Voorstel tot regeling van levens beëindiging zonder verzoek Techniek van (voorwaardelijke) regeling van levensbeëindiging zonder verzoek A. Geen wetswijziging B. Onrechtstreekse voorwaardelijke toelating C. Uitdrukkelijke voorwaardelijke wettelijke machtiging Materiële en procedurele voorwaarden A. Materiële voorwaarden B. Procedurele voorwaarden Meldingsprocedure en overlijdensverklaring A. Organisatie van de meldingsprocedure B. Overlijdensverklaring Afdelingsbesluit Besluit x

3 Hoofdstuk II. Euthanasie Inleiding Afdeling 1. De legalisering van euthanasie: historiek, verenigbaarheid met de (Europese) grondrechten en wetstechniek Historiek Verenigbaarheid van de Euthanasiewet met de grondrechten A. Het gelijkheidsbeginsel B. De grondrechten in het EVRM: het recht op leven en het recht op privacy Wetstechniek A. Noodtoestand versus wettelijk voorschrift B. Wettelijke machtiging buiten het Strafwetboek C. Expliciete machtiging in het Strafwetboek met een verwijzing naar een externe strafwet Afdelingsbesluit Afdeling 2. Actueel euthanasieverzoek van een wilsbekwame persoon: voorwaarden Materiële voorwaarden A. Hoedanigheid van de verzoeker B. Gezondheidstoestand van de patiënt C. Voorwaarden met betrekking tot het verzoek Procedurele voorwaarden A. Procedurele voorwaarden voor alle actuele euthanasieverzoeken B. Bijkomende procedurele voorwaarden voor niet-terminale patiënten. 171 Afdelingsbesluit Afdeling 3. Euthanasieverklaring van een onomkeerbaar onbewuste persoon: voorwaarden Materiële voorwaarden A. Materiële voorwaarden bij het opstellen van de euthanasieverklaring 177 B. Materiële voorwaarden op het ogenblik van de uitvoering van euthanasie Procedurele voorwaarden A. Raadpleging van een arts-consulent B. Bespreking met het verplegend team C. Bespreking met aangeduide vertrouwenspersoon D. Bespreking met naasten E. Bijkomende voorwaarden van de arts Afdelingsbesluit Afdeling 4. Uitvoering van euthanasie Gezondheidsrechtelijke kwalificatie van euthanasie en de gewetensvrijheidsclausule A. Gezondheidsrechtelijke kwalificatie van euthanasie B. Gewetensvrijheidsclausule C. Levenseindeklinieken xi

4 2. De uitvoerders van en de deelnemers aan euthanasie A. Verstrekken van de middelen: rol van de apotheker B. Uitvoering door een arts en bevoegdheidsverdeling met verpleegkundigen C. Uiteindelijke uitvoering van euthanasie Afdelingsbesluit Afdeling 5. Verplichting tot aangifte van euthanasie en van het overlijden Aangifte bij de Federale Controle- en Evaluatiecommissie Euthanasie A. De Federale Controle- en Evaluatiecommissie B. Procedure C. Aangifteplicht en nemo tenetur-beginsel D. Kritiek op de meldingsplicht Overlijdensaangifte Afdelingsbesluit Afdeling 6. Aansprakelijkheid van de uitvoerende arts voor een niet-conforme euthanasie Huidige strafrechtelijke kwalificatie van euthanasie en strafmaat A. Delictomschrijving B. Strafmaat Een lagere strafmaat A. Algemeen B. Wenselijkheid C. Mogelijkheid D. Concreet voorstel Een gediversifieerd sanctieapparaat A. Is een gediversifieerd sanctieapparaat noodzakelijk? B. Concreet voorstel Afdelingsbesluit Afdeling 7. Verzekerings- en sociaal rechtelijke gevolgen van euthanasie Euthanasie en (verzekerings)overeenkomsten: de levensverzekering Sociaalrechtelijke gevolgen van euthanasie: het ontslag of de afzetting Afdelingsbesluit Besluit Hoofdstuk III. Hulp bij zelfdoding Inleiding Afdeling 1. Juridische kwalificatie van hulp bij zelfdoding Mogelijke aansprakelijkheidsgronden A. Strafbare deelneming aan zelfdoding? B. Onopzettelijke doodslag door onvoorzichtigheid C. Inbreuk op de wetgeving omtrent psychotrope stoffen of verdovende middelen en op de Wet Uitoefening Gezondheidszorgberoepen D. Schuldig hulpverzuim E. Moord of doodslag F. Hulp bij zelfdoding behoeft een afzonderlijke strafbaarstelling xii

5 2. Mogelijke juridische grondslag voor de geoorloofdheid A. Hulp bij zelfdoding versus euthanasie B. De Euthanasiewet als mogelijk juridische grondslag? De geoorloofdheid van hulp bij zelfdoding in een rechtsvergelijkend perspectief A. Verbod op hulp bij zelfdoding B. Gedeeltelijk verbod C. (Voorwaardelijk) depenaliserende landen Afdelingsbesluit Afdeling 2. Een (voorwaardelijke) legalise ring van hulp bij zelfdoding: een medisch versus een gedemedicaliseerd model Medisch versus gedemedicaliseerd model van wetgeving A. De hoedanigheid van de persoon die hulp bij zelfdoding verleent B. De gezondheidstoestand van de kandidaat-zelfdoder Hulp bij zelfdoding in de praktijk: twee naar elkaar neigende modellen A. De rol van de arts B. Het belang van de gezondheidstoestand van de kandidaat-zelfdoder. 346 C. Evaluatie Een wettelijk kader voor hulp bij zelfdoding A. Nood aan een tussenkomst van een arts? B. Noodzakelijk karakter van de voorwaarde van een medische aandoening Afdelingsbesluit Afdeling 3. Levensbeëindigende hulp aan psychiatrische patiënten Inleiding Argumenten voor en tegen levensbeëindigende hulp aan psychiatrische patiënten A. Argumenten tegen B. Argumenten vóór Voorwaarden m.b.t. de gezondheidstoestand van de psychiatrische patiënt A. Ongeneeslijke psychi(atri)sche aandoening B. Aanhoudend en ondraaglijk lijden Voorwaarden m.b.t. het verzoek van de psychiatrische patiënt A. Vrijwillig verzoek B. Weloverwogen verzoek C. Herhaald en duurzaam verzoek D. Enkel een actueel verzoek om levensbeëindigende hulp Procedurele voorwaarden A. Twee onafhankelijke consulten en een wachttermijn B. Voorwaarden m.b.t. de uitvoerende arts Afdelingsbesluit Afdeling 4. Hulp bij zelfdoding en levens moeheid Inleiding Begripsomschrijving A. Definities xiii

6 B. Voorstel tot definitie Is er ruimte voor levensbeëindigende hulp wegens levensmoeheid in het medische model? A. Verschillende visies B. Ruimte voor levensbeëindigende hulp wegens medische levensmoeheid Besluit Rol van de arts bij levensmoeheid A. Geen taak van de medicus want buiten het medisch domein B. Geen medisch-wetenschappelijke expertise over dit lijden C. Geen bereidwillige artsen Afdelingsbesluit Afdeling 5. Een wettelijk kader voor hulp bij zelfdoding Wettelijk kader voor hulp bij zelfdoding A. Zeer grote gelijkenis met de Euthanasiewet B. Specifieke aspecten bij hulp bij zelfdoding Hulp bij zelfdoding buiten het wettelijk kader A. Morele steun B. Verstrekken van informatie over zelfdoding(smethoden) C. Verstrekken van de dodelijke middelen D. Voorbereidende handelingen of handelingen tijdens de zelfdoding Afdelingsbesluit Besluit Hoofdstuk IV. Pijnbestrijding met mogelijk levensverkortend effect en continue diepe sedatie Inleiding Afdeling 1. Juridische kwalificatie Mogelijke aansprakelijkheidsgronden A. Strafrechtelijke aansprakelijkheidsgronden B. Civielrechtelijke aansprakelijkheidsgronden C. Tuchtrechtelijke aansprakelijkheidsgronden Mogelijke juridische grondslag voor de geoorloofdheid A. Doctrine van het dubbele effect B. Geen eventueel of rechtstreeks opzet C. Afwezigheid van een (zeker) causaal verband D. Rechtvaardigingsgronden Het onderscheid met euthanasie A. Het oogmerk van de arts B. Het causaal verband tussen de pijnbestrijdende of sedatieve handeling en het overlijden C. De aard en de (dis)proportionaliteit van de toegediende pijnmedicatie of sedativa als determinerende onderscheidingselementen Afdelingsbesluit xiv

7 Afdeling 2. Voorwaarden voor geoorloofde pijnbestrijding en continue diepe sedatie Materiële voorwaarden A. Indicatie voor pijnbestrijding en continue diepe sedatie B. De proportionaliteit van de toegediende pijnmedicatie of sedativa C. Geïnformeerde toestemming Procedurele voorwaarden A. Overleg B. Communicatie met de familie C. Zorgvuldig patiëntendossier Bevoegde personen en bevoegdheidsverdeling Afdelingsbesluit Afdeling 3. Continue diepe sedatie zonder vochttoediening Juridische kwalificatie A. Het levensverkortend effect B. Mogelijke aansprakelijkheidsgronden C. Mogelijke verweren tegen een strafrechtelijke kwalificatie Een geoorloofde beslissing om geen vocht toe te dienen A. Een stervende patiënt B. Een niet-stervende patiënt Continue diepe sedatie zonder vochttoediening versus euthanasie A. Een trage vorm van euthanasie? B. Alternatieven voor elkaar? Een meldingsplicht voor continue diepe sedatie (zonder vochttoediening) Afdelingsbesluit Afdeling 4. Pijnbestrijding en continue diepe sedatie als afdwingbare medische handelingen: gevolgen en aansprakelijk heid Kwalificatie als medische handeling: gevolgen A. Medische handeling B. Continuïteit van de behandeling C. Therapeutische vrijheid in instellingen Aansprakelijkheid voor onderbehandelde pijn A. Incidentie van en verklaring voor de onderbehandeling van pijn B. Strafrechtelijke aansprakelijkheid C. Civielrechtelijke aansprakelijkheid D. Tuchtrechtelijke aansprakelijkheid Afdelingsbesluit Besluit Hoofdstuk V. Palliatieve zorg Inleiding Afdeling 1. Het recht op palliatieve zorg Het recht op palliatieve zorg xv

8 A. Definitie van palliatieve zorg B. Voorwaarden C. Geheel van (multidisciplinaire) zorgverlening Het recht op informatie en toestemming Palliatieve zorg als medische handeling Palliatieve zorg versus levensbeëindigende hulp Afdelingsbesluit Afdeling 2. De organisatie van palliatieve zorg in België Overkoepelende organisaties A. Palliatief samenwerkingsverband B. Federaties voor palliatieve zorg Palliatieve thuiszorg: multidisciplinaire begeleidingsequipes Palliatieve zorg in thuisvervangende milieus A. Palliatieve dagcentra B. Palliatieve functie in rustoorden voor bejaarden en rust- en verzorgingstehuizen Palliatieve zorg in ziekenhuizen A. Palliatieve zorgeenheden (Sp-dienst) B. Palliatieve functie in ziekenhuizen Afdelingsbesluit Afdeling 3. Maatregelen ter ondersteuning van de palliatieve patiënt en zijn mantel zorgers Financiële ondersteuning van de palliatieve patiënt A. Financiële ondersteuning van de palliatieve (thuis)patiënt met een palliatief statuut B. Financiële ondersteuning van palliatieve patiënten zonder palliatief statuut Maatregelen ter ondersteuning van de mantel zorg A. Werknemers (in de privésector) B. Statutaire personeelsleden C. Zelfstandigen Afdelingsbesluit Besluit Hoofdstuk VI. Het staken of niet starten van een levensreddende of levens verlengende behandeling: therapiebeperking Inleiding Afdeling 1. Juridische kwalificatie Mogelijke aansprakelijkheidsgronden A. Strafrechtelijke aansprakelijkheidsgronden B. Civielrechtelijke en tuchtrechtelijke aansprakelijkheidsgronden Mogelijke juridische grondslag A. Algemeen: geen (zeker) causaal verband B. Een toestemmingsweigering van de patiënt of zijn vertegenwoordiger xvi

9 C. De medische zinloosheid van de behandeling Besluit Kunstmatige toediening van voeding en vocht: geen afzonderlijk statuut. 641 A. Medische aspecten B. Een medische behandeling C. Het causaal verband Afdelingsbesluit Afdeling 2. Therapiebeperking en toestemming weigering van de wilsbekwame patiënt Actuele toestemmingsweigering A. Een wilsbekwame (niet-)terminale patiënt B. Uitdrukkelijke, vrijwillige en overwogen weigering C. Elke levensverlengende behandeling kan worden geweigerd D. Vermelding in het patiëntendossier E. Principiële bindende waarde van een toestemmingsweigering F. Continuïteit van de overige zorgen De voorafgaande negatieve wilsverklaring A. Voorwaarden bij het opstellen van de wilsverklaring B. Voorwaarden bij de uitvoering C. Procedurele voorwaarden D. Bindende waarde: principe en uitzonderingen Aansprakelijkheid voor een ongewenste of niet-gevraagde behandeling A. In beginsel: aansprakelijkheid B. Uitzondering: spoedgeval Afdelingsbesluit Afdeling 3. Therapiebeperking en de wils onbekwame patiënt Wat houdt wils(on)bekwaamheid in? A. Uitgangspunten B. Elementen ter bepaling van de wils(on)bekwaamheid C. Wijze van het beoordelen van de wils(on)bekwaamheid D. Beoordeling door de arts De hoedanigheid en bevoegdheid van de vertegenwoordiger A. Wie is de vertegenwoordiger? B. Bevoegdheid van de vertegenwoordiger Wijze van vertegenwoordiging A. De subjectieve standaard B. De standaard van de vermoedelijke wil C. De standaard van het belang van de patiënt D. Cascadesysteem van vertegenwoordigingsstandaarden met een betrokkenheid van de wilsonbekwame patiënt Conflictsituaties A. Conflict tussen vertegenwoordiger en arts B. Conflict tussen de vertegenwoordigers onderling C. Conflict tussen de vertegenwoordiger en andere familieleden Implicaties van de beslissingsbevoegdheid van de vertegenwoordiger op de aansprakelijkheid A. Aansprakelijkheid in geval van niet-behandeling xvii

10 B. Aansprakelijkheid wegens behandeling ondanks een toestemmingsweigering Afdelingsbesluit Afdeling 4. Weigering van de arts om te behandelen wegens medische zinloosheid Wanneer is een behandeling medisch zinloos? A. Fysiologische zinloosheid B. Kwantitatieve zinloosheid C. Economische zinloosheid D. Kwalitatieve zinloosheid E. Besluit Wie beslist of een behandeling zinloos is? A. Bij een wilsbekwame patiënt B. Bij een wilsonbekwame patiënt Vrijheid en aansprakelijkheid van de arts bij (niet-)uitvoering van een medisch zinloze behandeling A. Gewetensvrijheid van de arts B. Contractuele vrijheid C. Aansprakelijkheid voor niet-behandeling Afdelingsbesluit Besluit DEEL II. SPECIFIEKE PATIËNTENCATEGORIEËN Hoofdstuk I. Levenseindezorg en minderjarige patiënten Inleiding Afdeling 1. Beoordeling van de wils(on)be kwaam heid Verschillende beoordelingsstandaarden A. Categoriale standaard: leeftijdscategorie(en) B. Functionele standaard: beoordeling in concreto Beoordelingscriteria A. Leeftijd B. Maturiteit C. Aard van de ingreep of ernst van de gevolgen van (niet-)behandeling Beoordelingsbevoegdheid en beoordelings conflicten Afdeling 2. Wilsbekwame minderjarigen Therapiebeperking bij wilsbekwame minder jarigen A. De weigering van een levensnoodzakelijke behandeling B. Kan een wilsbekwame minderjarige zelfstandig toestemmen in een levensnood zakelijke behandeling? C. Beroepsgeheim D. Honorarium Levensbeëindigende hulp aan wilsbekwame minderjarigen A. Huidig juridisch kader B. Wenselijkheid van een wetswijziging xviii

11 C. Voorstel tot regeling van levensbeëindigende hulp aan wilsbekwame minderjarigen Afdelingsbesluit Afdeling 3. Wilsonbekwame minderjarigen Therapiebeperking bij wilsonbekwame minder jarigen A. Beoordelingsstandaard B. Wie beslist over de behandelingskoers van de minderjarige? C. Conflicten tussen ouder(s) en behandelende arts/team D. Intensieve zorgen bij pasgeborenen met een onzekere diagnose en/of prognose Levensbeëindiging bij wilsonbekwame minder jarigen A. Huidig juridisch kader B. Wenselijkheid van een wettelijke regeling C. Voorstel voor een wettelijke regeling Afdelingsbesluit Besluit Hoofdstuk II. Levenseindezorg en patiënten met een bewustzijnsstoornis Inleiding Afdeling 1. Begripsomschrijving De verschillende bewustzijnsstoornissen A. Coma B. Vegetatieve toestand en permanent vegetatieve toestand (PVS) C. Minimale bewustzijnstoestand of minimally conscious state (MCS) Diagnose en prognose A. Diagnose B. Prognose Afdeling 2. Therapiebeperking Therapiebeperking bij patiënten in een (onomkeerbare) coma of een (P)VS A. Mogelijke rechtvaardigingsgronden voor therapiebeperking bij (P)VS B. Mogelijke bezwaren tegen therapiebeperking in geval van PVS C. Het cascadesysteem van vertegenwoordigingsstandaarden Therapiebeperking bij patiënten in een MCS A. Argumenten voor en tegen therapiebeperking bij MCS-patiënten B. Voorstel: het cascadesysteem van vertegenwoordigingsstandaarden Afdelingsbesluit Afdeling 3. Levensbeëindiging Patiënten in een onomkeerbare coma of een PVS A. Euthanasie B. Levensbeëindiging zonder verzoek van de patiënt zelf Patiënten in een MCS A. Euthanasie xix

12 B. Levensbeëindiging zonder verzoek van de patiënt zelf Afdelingsbesluit Besluit Hoofdstuk III. Levenseindezorg en dementeren de patiënten Inleiding Afdeling 1. Dementie en wils(on)bekwaam heid Begripsomschrijving Wils(on)bekwaamheid en dementie A. De algemene beoordelingscriteria voor wilsbekwaamheid B. Criteria specifiek toegespitst op dementie C. Instrumenten om de wilsbekwaamheid te meten Afdelingsbesluit Afdeling 2. Therapiebeperking bij demente ren de patiënten De wilsbekwame dementerende patiënt A. Wilsbekwaam B. Een overwogen en geïnformeerde beslissing De wilsonbekwame demente patiënt A. De subjectieve standaard B. De standaard van de vermoedelijke wil van de patiënt C. De standaard van het belang van de patiënt Afdelingsbesluit Afdeling 3. Levensbeëindiging bij demente ren de patiënten Levensbeëindigende hulp op verzoek A. Actueel verzoek om levensbeëindigende hulp B. Euthanasieverklaring Levensbeëindiging zonder verzoek A. Materiële voorwaarden B. Procedurele voorwaarden Afdelingsbesluit Besluit ALGEMENE BESLUITEN Hoofdstuk I. Een samenspel van en een even wichts oefening tussen (soms conflicterende) fundamentele waarden Afdeling 1. Het zelfbepalingsrecht van de patiënt Grondslagen voor het zelfbepalingsrecht Verschillende gradaties van zelfbepaling Zelfbepalingsrecht en wilsonbekwame patiënten Het zelfbepalingsrecht als primaire waarde tegenover de bescherming van de patiënt xx

13 Afdeling 2. De bescherming van de patiënt Grondslagen voor het recht op bescherming Bescherming van de patiënt bij de uitoefening van zijn zelfbepalingsrecht A. Wilsbekwaamheid van de patiënt B. Overwogen en vrijwillig Wilsonbekwame patiënten Transparantie en controle De bescherming van de patiënt als primaire waarde tegenover het zelfbepalingsrecht van de patiënt Afdeling 3. Barmhartigheid Grondslagen voor barmhartigheid Verschillende gradaties van barmhartig heid Afdeling 4. Consistentie in het recht Grondslag voor consistentie in het recht Verschillende situaties moeten verschillend worden behandeld Vergelijkbare situaties moeten gelijk worden behandeld Afdeling 5. Proportionaliteit Grondslagen voor proportionaliteit Niveaus van proportionaliteit Afdeling 6. Zorgvuldigheid Grondslag voor zorgvuldigheid Gevolgen van het zorgvuldigheidsbeginsel Afdeling 7. Rechtszekerheid zonder over regulering Grondslag voor rechtszekerheid Gevolgen van het rechtszekerheidsbeginsel Zonder overregulering Afdeling 8. Besluitende beschouwing: naar een hellend vlak en een recht op sterven? Hoofdstuk II. Ontwerp van wetsvoorstel voor zorgverlening aan het levenseinde Afdeling 1. Ontwerp van wetsvoorstel voor zorgverlening aan het levenseinde Afdeling 2. Artikelsgewijze toelichting bij het ontwerp van wetsvoorstel voor zorg verlening aan het levenseinde Bijlage: overzicht van strafbaarstellingen Selectieve bibliografie Trefwoordenregister xxi