Wij stellen uw Raad voor het hierna in ontwerp afgedrukte besluit te nemen.

Transcriptie

1 2004. Nr. : Dnst. : BOWO Illuminatienota Leiden ziet het Licht. Leiden, 1 juni Een stad die zichzelf respecteert, wil aan de weg timmeren en zich in de schijnwerpers plaatsen, figuurlijk, maar ook letterlijk. Nu werden sinds jaar en dag in Leiden reeds belangrijke gebouwen in de schijnwerpers gezet. Vele verlichtingsinstallaties zijn echter inmiddels defect geraakt of verouderd en buiten werking gesteld. Af en toe werd en wordt een nieuwe installatie geplaatst. Dat is dan allemaal op ad hoc-basis. Een beleid voor de ruime toepassing en vernieuwing ontbreekt. De toenemende aandacht voor de kwaliteit van de openbare ruimte heeft geleid tot de vraag naar het formuleren van het waarom en daarmee samenhangend ook het hoe van illuminatie in Leiden. Deze nota wil op beide vragen een antwoord geven. Illuminaties hebben alleen een meerwaarde als ze beperkt in aantal zijn. Als de hele stad oplicht vallen de verlichtingen niet meer op. Er moet dan ook een aanleiding of doel zijn om een object aan te lichten. In de nota scheppen we een kader door vijf thema s te benoemen waarbinnen de illuminatie wordt gerealiseerd. De in de nota voorgestelde thema s zijn: Historische Stad, Herdenkend Leiden, Verborgen Leiden, Oriëntatie en circulatie en Feestverlichting. In de bijgaande nota worden de thema s verder uitgewerkt en van uitgangspunten voorzien. Tevens bevat de nota voor elk thema een lijst met geselecteerde objecten. Teneinde tot realisatie te komen zullen externe sponsoren worden gezocht om de verschillende objecten te adopteren waarbij zowel aanlegkosten als onderhouds- en energiekosten voor rekening van de sponsor komen. Wij stellen uw Raad voor het hierna in ontwerp afgedrukte besluit te nemen. Leiden, LENFERINK. Burgemeester en Wethouders van de Secretaris, de Burgemeester, P.I.M. v.d. WIJNGAART. H.J.J. De Raad der gemeente Leiden; Gezien het voorstel van Burgemeester en Wethouders (raadsvoorstel nr van 2004); B E S L U I T: 1. de nota Leiden ziet het Licht vast te stellen en daarbij de volgende prioriteiten te stellen voor illuminatie van gemeentelijke gebouwen en objecten: a) Historische stad: Rijnlandhuis, Academiegebouw, Lakenhal, Morspoort, Pieterskerk, Hooglandse kerk met Hooglandse Kerkgracht en Leidse Loper;

2 b) Historische stad: Molen de Put, Rembrandtbrug, muurtoren Oosterijk en Lodewijkskerk; c) Verborgen Leiden: Marepoortsbrug en overkluizingen van Steenschuur en Rapenburg; d) Herdenkend Leiden: monumenten van Jan van Hout, Cornelis Joppensz, borstbeeld Rembrandt en Boerhaave en monumenten voor het verzet en de gevallenen in de Tweede Wereldoorlog en Nederlands Indië; e)oriënterend Leiden: kerktorens, molens, watertoren en de lichtlijn Steenstraat Breestraat. 2. het College te verzoeken op zoek te gaan naar sponsors teneinde de in de nota gestelde prioriteiten te realiseren. Gedaan ter openbare vergadering van 12 oktober 2004 de Griffier, de Voorzitter, BW Dit raadsvoorstel is ongewijzigd vastgesteld in de raadsvergadering van 12 oktober 2004

3 Aanbiedingsformulier Onderwerp Illuminatienota Leiden ziet het Licht (GEHEEL HERZIENE VERSIE) In te vullen door Bestuurssecretariaat Ontwerper Parafanten Directeuren Portefeuilleh. B&W Nr: / Dienst : BoWo BoWo ROWR Agenda Sector : Ontwikkelingsbedrijf Openbaar: ja Naam : Gert van Tol R.V nr: Tst.nr : 5933 Commissie: Datum : BESLUITEN 1. De Raad voor te stellen bijgaande conceptnota Leiden ziet het Licht betreffende het illuminatiebeleid vast te stellen en daarbij de volgende prioriteiten voor illuminatie van gemeentelijke gebouwen en objecten te stellen: a) Historische stad: Rijnlandhuis, Academiegebouw, Lakenhal, Morspoort, Pieterskerk, Hooglandse kerk met Hooglandse Kerkgracht en Leidse Loper b) Historische stad: Molen de Put, Rembrandtbrug en Lodewijkskerk c) Verborgen Leiden: Marepoortsbrug en overkluizingen van Steenschuur en Rapenburg d) Herdenkend Leiden: monumenten van Jan van Hout, Cornelis Joppensz en Boerhave en monumenten voor het verzet en de gevallenen in de Tweede Wereldoorlog en Nederlands Indië e) Oriënterend Leiden: kerktorens, molens, watertoren en de lichtlijn Steenstraat Breestraat 2. Behoudens de reeds in het kader van het GSB beschikbare middelen voor illuminatie waarover separaat voorstellen zullen worden aangeboden, uit te gaan van financiering van de in de nota gestelde prioriteiten door middel van sponsorwerving. 3. Dit besluit te zenden aan de Griffie, met het verzoek de verdere behandeling in de raadscommissie en Raad te bevorderen. Korte overwegingen Een stad die zichzelf respecteert, wil aan de weg timmeren en zich in de schijnwerpers plaatsen, figuurlijk, maar ook letterlijk. Nu werden sinds jaar en dag in Leiden reeds belangrijke gebouwen in de schijnwerpers gezet. Vele verlichtingsinstallaties zijn echter inmiddels defect geraakt of verouderd en buiten werking gesteld. Af en toe werd en wordt een nieuwe installatie geplaatst. Dat

4 is dan allemaal op ad hoc-basis. Een beleid voor de ruime toepassing en vernieuwing ontbreekt terwijl dit voor de aantrekkingskracht van de stad, ook voor het toerisme, van groot belang is. De toenemende aandacht voor de kwaliteit van de openbare ruimte heeft geleid tot de vraag naar het formuleren van het waarom en daarmee samenhangend ook het hoe van illuminatie in Leiden. Deze nota wil op beide vragen een antwoord geven. In de bijgaande nota wordt een beleid daartoe opgezet. Verschillende G26-gemeenten (Den Haag, Amersfoort, Maastricht en Amsterdam) hebben reeds een vastgesteld beleid op het gebied van illuminatie. Andere G26-gemeenten hebben (nog) geen beleid gevormd en enkele daarvan laten initiatieven volledig over aan particulieren (Alkmaar en Den Bosch). Formatieve consequenties n.v.t. Begrotingsconsequenties Realisatie van de illuminatienota zal geen belasting vormen voor de investeringskredieten omdat extern gezocht zal worden maar sponsoren voor dekking. De inzet is om ook de energie- en onderhoudskosten door adoptie van illuminatieprojecten door sponsoren te dekken. In het GSB is verder in de programmalijn Historische Stad onder Aanlichting beeldbepalende monumenten inclusief BTW gereserveerd. (Dat is exclusief BTW ca, ,--) dat bijvoorbeeld zal worden aangewend voor het verlichten van objecten langs de Leidse Loper. Hierover zullen separaat voorstellen worden aangeboden. De aanlichting van het stadhuis heeft een norm gesteld voor het kwaliteitsniveau dat we in Leiden willen hebben. Soms verhinderen lokale omstandigheden deze uitgebreide manier van verlichting en is een verlichting op afstand de enige optie. De kosten hiervoor vallen dan lager uit. Afhankelijk van de mogelijkheden zullen de aanlegkosten variëren van ca (een herdenkingsmonument) tot (Pieterskerk). De raming van de investeringsuitgaven voor het aanlichten van de in de nota genoemde gebouwen is als volgt: Investeringsuitgaven: Kosten aanschaf materialen Kosten aanleg Voorbereidingskosten Onvoorzien Begeleiding van realisatie door Ingenieursbureau AF: Bijdrage GSB / - Totaal Overige exploitatiekosten van alle illuminaties, inclusief de al bestaande illuminaties: Energiekosten Onderhoud, schoonmaken, lampen

5 Kosten Ingenieursbureau Totaal Alle bedragen zijn exclusief BTW. Externe financiering Helemaal in lijn met de GSB-gedachte willen we proberen om externe financieringsbronnen aan te boren. Illuminaties lijken uitermate geschikt om het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties te interesseren om projecten samen uit te voeren. Eerste stappen in die richting zijn al gezet. De Stichting Leids Volkshuis en de Universiteit Leiden hebben gesprekken met de gemeente aangeknoopt over het aanlichten van respectievelijk het Leids Volkshuis en het Academiegebouw en het Rijksherbarium. De constructie die onze voorkeur heeft, is dat de externe partij zowel de investeringsuitgaven voor de aanleg, als ook de kosten voor het onderhoud voor haar rekening neemt en de overige exploitatielasten (excl. kapitaalslasten) van de verlichting als het ware voor een aantal jaren adopteert. In bijlage 2 van de nota is een plan van aanpak geschetst. Primair in deze aanpak is een nauwe samenwerking in verband met sponsorwerving voor Rembrandt Gedacht wordt aan benadering van sponsoren met als doel adoptie van een illuminatieproject. Op verschillende manieren kan bekendheid worden gegeven aan sponsoring, zoals spots met een logo, vermelding in toeristisch foldermateriaal, een illuminatieboek, etc. De mate waarin het beleid van deze nota kan worden gerealiseerd is volledig afhankelijk van de mate waarin financiering plaatsvindt. Voor de realisatie gelden de volgende prioriteiten: f) Historische stad: Rijnlandhuis, Academiegebouw, Lakenhal, Morspoort, Pieterskerk, Hooglandse kerk met Hooglandse Kerkgracht en Leidse Loper g) Historische stad: Molen de Put, Rembrandtbrug en Lodewijkskerk h) Verborgen Leiden: Marepoortsbrug en overkluizingen van Steenschuur en Rapenburg i) Herdenkend Leiden: monumenten van Jan van Hout, Cornelis Joppensz en Boerhave en monumenten voor het verzet en de gevallenen in de Tweede Wereldoorlog en Nederlands Indië j) Oriënterend Leiden: kerktorens, molens, watertoren en de lichtlijn Steenstraat - Breestraat Het zoeken naar externe financiële bronnen zal niet vanzelf gaan, maar zal een aanzienlijke hoeveelheid tijd en geld kosten. Gezien de koppeling met Rembrandt 2006 ligt samenwerking met dit project met betrekking tot sponsorwerving voor de hand. De Dienst Bouwen en Wonen heeft binnen het werkplan ambtelijke uren i.v.m. de zoektocht naar mogelijkheden tot cofinanciering en/of externe financiering gereserveerd. Fiscale paragraaf Of de gemeente in deze opereert als overheid of als ondernemer zal per illuminatie nader worden bepaald. Communicatieparagraaf 1. Openbaar. 2. Samenvatting: Een stad die zichzelf respecteert, wil aan de weg timmeren en zich in de schijnwerpers plaatsen, figuurlijk, maar ook letterlijk. Nu werden sinds jaar en dag in Leiden reeds

6 belangrijke gebouwen in de schijnwerpers gezet. Vele verlichtingsinstallaties zijn echter inmiddels defect geraakt of verouderd en buiten werking gesteld. Af en toe werd en wordt een nieuwe installatie geplaatst. Dat is dan allemaal op ad hoc-basis. Een beleid voor de ruime toepassing en vernieuwing ontbreekt. De toenemende aandacht voor de kwaliteit van de openbare ruimte heeft geleid tot de vraag naar het formuleren van het waarom en daarmee samenhangend ook het hoe van illuminatie in Leiden. De nota Leiden ziet het Licht wil op beide vragen een antwoord geven. 3. Aanpak verdere communicatie: - communicatie en publiciteit na vaststelling door middel van een artikel in de stadskrant en een wervingscampagne voor de sponsoring.

7 Coverfoto: Ellen Martens Overige foto s: Arie de Ridder

8 maart 2004

9 Inhoudsopgave Voorwoord 1 Inleiding 2 Illuminatie, het spel van licht en donker 3 Vijf thema s 3.1 De historische stad 3.2 Verborgen Leiden 3.3 Herdenkend Leiden 3.4 Oriëntatie en circulatie 3.5 Feestverlichting 4 Operationele aspecten Bijlagen: 1 de bestaande illuminaties 2 plan van aanpak sponsoring

10 Voorwoord Leidenaren zijn trots op hun stad en dat is niet verbazingwekkend. Welke andere stad beschikt over cultuurhistorisch erfgoed dat zich met de sleutelstad kan meten? Leiden mag gezien worden en daar gaat deze illuminatienota over. Leidenaren en bezoekers genieten natuurlijk nu al met volle teugen van wat de stad te bieden heeft, maar het kan beter. In de avonduren gaan veel van onze monumenten en bezienswaardigheden op in de grauwe achtergrond van het nachtelijk decor. Terwijl de donkere avond nu juist bij uitstek geschikt is om de hoogtepunten van ons cultuurbezit uit te lichten. De recent gerealiseerde aanlichting van het stadhuis getuigt daar dagelijks van. Natuurlijk is het niet de bedoeling de hele stad in het licht te laten baden, daarmee zou het effect teniet worden gedaan. Als wij er echter in slagen om belangrijke gebouwen en monumenten subtiel in het licht te zetten wint de stad aanmerkelijk aan attractiviteit. Daar profiteren bewoners en ondernemers in de stad van. Om dit te bewerkstelligen is beleid nodig. Dat beleid is het onderwerp van dit document. Belangrijker dan beleid is echter de uitvoering. En daarin wil de gemeente op zoek naar partners die willen helpen de doelen uit deze nota te realiseren. Ik hoop dan ook van harte dat het beleid bij u evenveel enthousiasme opwekt als bij mij. Dan kunnen wij snel de handen uit de mouwen steken om de stad, die nu al tot de mooiste van het land behoort, nog aantrekkelijker te maken. Ron Hillebrand Wethouder openbare verlichting

11 1. Inleiding Illuminatie, het verlichten van gebouwen of plekken in de stad, is een ideale manier om de aandacht te vestigen op alles wat in Leiden historisch, waardevol of gewoon mooi is. Hoewel de sfeervolle verlichting van gebouwen als het stadhuis en de Zijlpoort al jaren een vertrouwd verschijnsel is, ontbrak het tot nu toe aan duidelijk beleid dat aangeeft welke objecten worden verlicht, waarom en hoe. Daarom is er de beleidsnota Leiden ziet het licht. Nieuw beleid Tot een paar jaar geleden was er sprake van een soort uitstervingsbeleid. De laatste jaren is er weer meer aandacht voor het laten oplichten van gebouwen en herdenkingsmonumenten, maar dat gebeurde eerder ad hoc dan met beleid. Steeds was sprake van eenmalige investeringen in verlichtingsapparatuur, terwijl de gemeente voor de elektriciteitskosten en het onderhoud een stilzwijgend beroep deed op het budget voor openbare verlichting. Omdat er geen afzonderlijk budget was voor illuminatie, was de vervanging van versleten armaturen tot dusver niet geregeld. De armaturen die nu nog branden, zijn in de meeste gevallen sterk verouderd. Ze hebben een hoog elektriciteits verbruik en een relatief lage lichtopbrengst. Moderne apparatuur heeft een veel hogere en gerichte lichtopbrengst tegen een lager verbruik. Er is, kortom, nieuw beleid nodig. Bijlage 1 geeft een overzicht van de op dit moment bestaande illuminaties. Daarnaast bevat deze nota voorstellen voor nieuwe illuminaties. Sommigen daarvan zijn alleen mogelijk met behulp van de eigenaren, de beheerders en de belanghebbenden van de gebouwen waar het om gaat. Het illuminatiebeleid in deze nota is daarom slechts een kader waarbinnen de gemeente de illuminaties verder wil uitwerken en realiseren. Rembrandt 2006 In 2006 is het precies vierhonderd jaar geleden dat Rembrandt in Leiden het licht zag. In het Rembrandtjaar zal onder meer De Leidse Loper te ontwikkelen, een wandelroute langs belangrijke historische gebouwen. Aanlichting van deze gebouwen vormt een belangrijke prioriteit in deze nota, zodat het Rembrandtjaar hopelijk nog meer in de schijnwerpers komt te staan. Leeswijzer Hoofdstuk twee beantwoordt de vraag wat de functie is van illuminaties. In hoofdstuk 3 worden vervolgens de richtlijnen vastgesteld om te bepalen welke

12 gebouwen wel, en welke niet moeten worden verlicht. De hoofdstukken 3.1 tot en met 3.5 behandelen de vijf thema s waarop de criteria voor illuminatie zijn gebaseerd. Ook zijn in die hoofdstukken lijsten opgenomen met de objecten die wij in de toekomst willen verlichten. Hoofdstuk 4 geeft een omschrijving van de operationele aspecten: het tijdstip van aan en uit gaan, de manier van verlichten en natuurlijk de kosten. In bijlage 1 is een overzicht opgenomen van de op dit moment bestaande illuminaties. Bijlage 2 tenslotte, behandelt het plan van aanpak voor de externe financiering.

13 2. Illuminatie, het spel van licht en donker De nota Openbare Verlichting, op 20 januari 2004 door de gemeenteraad vastgesteld, heeft maar beperkt aandacht voor illuminaties. De nota handelt over openbare verlichting in het algemeen, over de straatverlichting die ervoor zorgt dat het openbare leven bij duisternis net zo functioneert als bij daglicht. Het grote verschil tussen illuminatie en gewone straatverlichting is, dat bij illuminaties de duisternis in de meeste gevallen niet wordt gezien als een probleem, maar juist als een kwaliteit. De duisternis maakt het mogelijk om met gerichte belichting een object of een plek op een bijzondere manier te laten oplichten en extra aandacht te geven. Toch betekent dat niet dat openbare verlichting en illuminaties volstrekt verschillende doelen nastreven. Ook als het gaat om openbare verlichting kijkt de gemeente wel degelijk naar de kwaliteit van de openbare ruimte. Denk maar aan de sfeervolle vormgeving van de klassieke Leidse Lantaarn, die in grote delen van de binnenstad te vinden is. Het is bovendien belangrijk dat illuminaties en gewone straatverlichting op elkaar aansluiten. Een illuminatie mag niet voor een onveilige situatie zorgen. Andersom zal bij het maken van plannen voor openbare verlichting rekening moeten worden gehouden met illuminaties. Dit houdt onder meer in dat de openbare verlichting waar mogelijk gedimd wordt rondom verlichte objecten. Alleen op die manier is licht een extra ingrediënt voor de inrichting van de openbare ruimte. Illuminatie, het spel van licht en donker, maakt van de stad een theater. De belichting van gebouwen maakt de kwaliteit van de stad extra zichtbaar als het donker is. Illuminaties dragen bovendien bij aan de oriëntatie op en in de stad. Voor zowel bewoners als bezoekers geven illuminaties de stad een meerwaarde die alleen s avonds en s nachts mogelijk is. Illuminaties versterken de identiteit van Leiden, gebruik makend van de bijzondere eigenschappen van de stad.

14 3. Vijf thema s Illuminaties hebben alleen een meerwaarde voor de stad als ze beperkt in aantal zijn. Immers, als de hele stad oplicht, vallen de verlichtingen niet meer op. Er moet daarom een speciale aanleiding, een reden of een doel zijn om een gebouw of een plek te laten oplichten. We gebruiken daarvoor in deze nota de term thema. Het kan bij zo n thema gaan om de functie van een gebouw. Of bijvoorbeeld de stedenbouwkundige en architectonische kwaliteit van een gebouw. Ook zijn er gebouwen die gevoelsmatig iets toevoegen aan het verblijf van mensen in Leiden. Een thema kan bovendien zijn dat een gebouw bijdraagt aan de oriëntatie van bezoekers. Deze nota gaat uit van vijf thema s: Historische stad Belangrijke openbare gebouwen en kerken die in sterke mate de kwaliteit van de stad bepalen. Voorbeelden: het stadhuis (reeds voorzien van illuminatie) en de Pieterskerk. Verborgen Leiden Sommige delen van Leiden zijn alleen door belichting goed zichtbaar te maken. Voorbeeld: gewelven onder bruggen en overkluizingen over grachten. Herdenkend Leiden De rijkdom uit het verleden kan alleen bestaan met respect voor het verleden. De historie van Leiden en belangrijke personen uit Leiden worden op verschillende plekken op verschillende manieren herdacht. Een voorbeeld is het standbeeld van burgemeester Van der Werf in het Van der Werfpark. Maar ook het meer recente verleden verdient aandacht. Voorbeeld: het verzetsmonument in De Kooi. Oriëntatie en circulatie Het is in een stedelijk gebied niet altijd even makkelijk om je in het donker te oriënteren. Het verlichten van markante gebouwen kan de oriëntatie van bezoekers versterken. Ook lichtlijnen kunnen daaraan bijdragen. Voorbeeld: de lichtlijn van Leiden Centraal naar de Breestraat via de Steenstraat. Feestverlichting in winkelstraten en op pleinen Feestverlichting ondersteunt de economische centrumfunctie van Leiden bij evenementen en rond feestdagen. Om te voorkomen dat dit thema in de historische stad concurreert met de andere vier thema s, geeft deze nota de

15 straten aan waar feestverlichting kan worden aangebracht. Voorbeeld: de Haarlemmerstraat van Turfmarkt tot Havenplein. Deze vijf thema s bestrijken het grootste deel van de illuminatieobjecten in Leiden. In de volgende hoofdstukken worden de thema s verder uitgewerkt en van uitgangspunten voorzien. Ieder hoofdstuk bevat bovendien een lijst met de objecten die per thema zijn geselecteerd om te worden belicht. Nog meer objecten? De lijsten zijn uiteraard niet uitputtend als het gaat om alle potentiële illuminatieobjecten in Leiden. Er hadden nog meer objecten, en ook nog meer categorieën van objecten kunnen worden geselecteerd. De lijst van objecten en gebouwen in deze nota is dan ook geen statische lijst. Particulier initiatief Illuminatie is een taak die tot verantwoordelijkheid van de gemeente gerekend mag worden. Dat geldt echter niet voor commerciële verlichtingen: feestverlichting in winkelstraten en reclameverlichting. Die verlichtingen worden door ondernemers betaald. Met gebouwen als de SVB bij Leiden Centraal en de schoorsteen van Nuon aan de Langegracht, zien we de laatste tijd steeds vaker dat private ondernemingen hun gebouwen verlichten, al dan niet met het doel om reclame te maken. De gemeente stelt zulke initiatieven zeker op prijs. Maar de gemeente wil dit soort illuminaties wel goed begeleiden, om te voorkomen dat ze in strijd zijn met de uitgangspunten van deze nota. Ondernemers kunnen, in gezamenlijkheid, een verlichtingsplan opstellen voor een bedrijventerrein. Zo n plan kan de identiteit van het terrein weerspiegelen en tegelijk dienst doen als onderdeel van de bedrijfsbeveiliging. Hetzelfde geldt voor kantorenconcentraties, waarbij raamverlichting een rol kan spelen bij het vermijden van een uitgestorven indruk. De gemeente hanteert bij het aanbrengen van dergelijke voorzieningen geen specifiek toetsingskader. Contrast Het gaat er tenslotte om bij illuminaties, dat de verlichting van een gebouw afsteekt tegen het donker van de omgeving eromheen. Een illuminatie moet de architectuur van een gebouw ondersteunen en versterken. Als niet een enkel gebouw wordt geïllumineerd maar een hele plek, zoals een plein, dan moet het verlichtingsniveau op dat plein niet gelijkmatig zijn, maar een spel van licht

16 en donker hebben. Niet overal op het plein hoeft de hoeveelheid licht hetzelfde te zijn. Overigens moet de totale verlichting van zo n plein natuurlijk wel altijd voldoende zijn om er op een veilige en aangename wijze gebruik van te kunnen maken.

17 3.1 De historische stad We maken een onderscheid. Aan de ene kant zijn er de van oudsher openbare gebouwen, aan de andere kant de kerken. Belangrijke openbare gebouwen Uiteraard komen niet alle openbare gebouwen in Leiden in aanmerking voor belichting. Het selectiecriterium is, dat een gebouw of een object een historisch en architectonisch hoge kwaliteit heeft. Het gaat daarbij, om te beginnen, om de volgende bestuursgebouwen: 1 1 Het stadhuis aan de Breestraat (reeds verlicht) Het stadhuis domineert de Breestraat en heeft een van de langste renaissancegevels van ons land. Eind 2001 al besloot de gemeenteraad om het stadhuis permanent te belichten, vooruitlopend op het vaststellen van deze nota. Daarmee is de illuminatie van het stadhuis inmiddels afzonderlijk geregeld. 2 2 Het Rijnlandhuis aan de Breestraat Het Rijnlandhuis was vanaf de zestiende eeuw het hoofdkwartier van het Hoogheemraadschap. Achter de renaissancegevel zitten drie oude huizen. 3 3 Het Academiegebouw aan het Rapenburg Oorspronkelijk een kerk, maar sinds de zestiende eeuw in gebruik als een van de oudste universiteitsgebouwen in de stad. Als hart van een wereldberoemde universiteit verdient dit gebouw een volwaardige illuminatie. Andere belangrijke openbare gebouwen die het waard zijn om in de schijnwerpers te staan, zijn gebouwen die vooral als historisch te boek staan. Voorbeelden zijn er in een stad als Leiden te over. Het gaat om de volgende gebouwen: 4 4 De Lakenhal aan de Oude Vest Een gebouw uit de zeventiende eeuw, opgericht voor de lakenindustrie. De gevels zijn voorzien van talrijke versieringen die herinneren aan de lakenhandel.

18 5 5 De Stadstimmerwerf aan het Kort Galgewater (reeds verlicht) De voorgevel is een voorbeeld van een typisch zeventiende eeuwse Nederlandse stijl. 6 6 De Stadsgehoorzaal aan de Breestraat (reeds verlicht) Een gebouw uit het einde van de negentiende eeuw, met een gevel in neorenaissance stijl. 7 7 De Morspoort en Zijlpoort aan de Morsstraat en De Haven (Zijlpoort reeds verlicht) De enige overgebleven stadspoorten van de in totaal acht stadspoorten die Leiden kende. Beide poorten verdienen het om gezien te worden, ook s nachts. 8 8 Molen De Valk aan de Molenwerf (reeds verlicht) Stellingmolen uit de achttiende eeuw. 9 9 Molen De Put met Rembrandtbrug aan het Kort Galgewater (molen reeds gedeeltelijk verlicht) Molen De Put is een standerdmolen, een replica van een houten korenmolen uit de zeventiende eeuw. De molen wordt verlicht samen met de Rembrandtbrug. Op die plek lag rond 1600 al een brug. Uitgangspunt bij deze illuminaties, is dat de belichting de architectuur van het gebouw versterkt. Een ander uitgangspunt is dat de illuminatie vooral vanuit de historie de functie van het gebouw vertelt. In het onderstaande kaartje zijn deze gebouwen en andere objecten ingetekend en is de spreiding over de binnenstad goed zichtbaar. De kerken Niet iedere kerk is de moeite waard om in de schijnwerpers te zetten. Bepalend is het monumentale karakter van de kerk en de betekenis voor het stadsbeeld. Op basis van die twee criteria zijn de volgende kerken geselecteerd: 10 1 De Pieterskerk aan het Pieterskerkhof De Pieterskerk vormt het centrum van de Pieterswijk. Door zijn grootte en allure is de kerk een niet weg te denken trots voor de Leidse binnenstad. Behalve een belichting van de Pieterskerk zelf, komt er een illuminatie van alle zijden van de kerk, zoals trouwens al eerder plaatsvond. Het effect

19 dat zo ontstaat, versterkt de betekenis van de kerk te midden van de meer kleinschalige panden eromheen. Ook denken wij aan een belichting van binnen naar buiten, om zo de pracht van de ramen te benadrukken en bezoekers uit te nodigen om naar binnen te komen De Hooglandsekerk aan de Hooglandse Kerkgracht De Hooglandsekerk staat bekend om het lichte interieur. Dat komt door de grote, hoge gotische ramen en de grote entreeportalen van het dwarsschip. De illuminatie moet deze elementen benadrukken. Verlichting van de bomen op de Hooglandse Kerkgracht geeft de buurt rondom de kerk een intieme uitstraling. In het project Leidse Loper worden alleen de zijbeuk aan de Hooglandse Kerkgracht en de houten toren verlicht De Lodewijkskerk aan de Steenschuur Het front van de Lodewijkskerk is een architectonisch juweeltje in de gevelwand van de Steenschuur. Door het s avonds aan te lichten, kun je er als passant niet omheen De Hartebrugkerk aan de Haarlemmerstraat (reeds verlicht) De neoklassieke voorgevel van de Hartebrugkerk vormt een belangrijk decor op de achtergrond van het waterplein voor de Hoogstraat. Door dat decor te accentueren onderscheidt de Hoogstraat zich van een doorsnee winkelstraat. De huidige wijze van verlichting voldoet uitstekend aan deze doelstelling. De Leidse Loper Het is natuurlijk aantrekkelijk om de illuminaties die horen bij het thema Historische stad in verband te brengen met de wandelroute Leidse Loper. De Leidse Loper is een gemarkeerde, historische wandelroute door de Leidse binnenstad. Meer daarover is te vinden in het jaarplan GSB 2003, programmalijn Historische Stad. Langs de Leidse Loper de volgende objecten geselecteerd: 14 1 Doelenpoort aan de Groenhazengracht De toegangspoort uit 1645 naar het oefenterrein van de Leidse Schutterij Plaquettes Leidens Ontzet aan het Rapenburg Plaquettes in de walmuur van het Rapenburg aan weerszijden van de Vliet ter herdenking van het Leidens Ontzet.

20 16 3 Het Gravensteen aan de het Pieterskerkhof en Gerecht Het Gravensteen, aan beide zijden voorzien van klassieke gevels en versieringen van Vrouwe Justitia, was vanaf de veertiende eeuw het centrum van de rechterlijke macht in Leiden. Vooral de zijde aan het Gerecht zal een bloedstollend verhaal kunnen vertellen over historische terechtstellingen Latijnse school aan de Lokhorststraat Gebouw in typisch Nederlandse stijl waarin de in de 14 de eeuw gestichte Latijnse school was gehuisvest. Rembrandt heeft hier in zijn jeugd onderwijs genoten Atelier Swanenburg aan de Langebrug Atelier van Jacob van Swanenburg, leermeester van de jonge Rembrandt Hooglandsekerk Beschreven onder thema 'Historische stad, Kerken'. In dit project worden alleen de zijbeuk aan de Hooglandse Kerkgracht en de houten toren verlicht De Burcht aan het Van der Sterrepad (gedeeltelijk verlicht) Dit middeleeuwse bouwwerk diende als bescherming voor de bewoners als er gevaar dreigde. De spanning zal worden opgevoerd door niet de hele muur met kantelen te verlichten, maar alleen de voet van de muur en de bomen in de binnentuin. De kantelen steken dan donker af tegen een verlichte achtergrond. Dat geeft een geheimzinnig effect en benadrukt de onaantastbaarheid van het gebouw De Waag aan de Aalmarkt Het historisch handelscentrum van Leiden, met een mooi versierde voorgevel De Marekerk aan de Lange Mare De Marekerk is een kerk tussen de daken van Leiden. Daardoor verdwijnt de kerk als het ware als het donker wordt. Door de koepel en de spits van de kerk aan te lichten, krijgen de kerk als geheel en de bekroning van de kerk extra nadruk.

21 23 10 Zionshofje Eén van de oudste hofjes in de stad, gesticht in 1480 en sinds 1668 gehuisvest op de huidige locatie. De hofjes zijn de voorlopers van de hedendaagse bejaardenhuizen Caeciliacomplex Het Caecilia Gasthuis is de oudste locatie (17 de eeuw) van het Academisch Ziekenhuis in Leiden en dus de bakermat van het huidige LUMC.

22 3.2 Verborgen Leiden Het thema verborgen Leiden gaat over de illuminatie van gewelven en overkluizingen. Leiden kent een aantal boeiende en geheimzinnige delen die voor het oog verborgen blijven. Het gaat bijvoorbeeld om gewelven onder de vele bruggen en overkluizingen van grachten. Een bekend voorbeeld is de Visbrug, waar je onderdoor kunt lopen over een plankier zodat je de onderkant van de brug ziet. Als het daglicht verdwijnt, hoort ook het water van de Leidse grachten bij het verborgen deel van Leiden. De aanlichting van gewelven en overkluizingen maakt s avonds een deel van Leiden zichtbaar dat overdag onzichtbaar blijft. Die zichtbaarheid geldt ook voor het water. Door illuminatie wordt het water betrokken bij de avondbeleving van de openbare ruimte. Spannend en geheimzinnig, daar gaat het om bij dit illuminatiethema. De opgelichte delen zullen voor veel mensen, ook voor Leidenaren, een volstrekt nieuwe beleving zijn. Voorbeelden zijn: 25 1 De Koornbrug met Koornbeurs over de Nieuwe Rijn (reeds verlicht) Een zeer oude brug waarop rond 1440 de korenbeurs werd gevestigd. De huidige Koornbeurs dateert uit het begin van de negentiende eeuw De waterpoorten Vlietbrug en Marepoortsbrug over de Vliet en de Mare (Vlietbrug reeds verlicht) Deze bruggen maakten ooit onderdeel uit van de stadswallen. Ze overspannen historische uitvalswegen over water Overkluizing Steenschuur Heel verrassend moet het zijn, om geleid door het licht te ontdekken dat het water van de Steenschuur onder het Gangetje doorloopt naar de Nieuwe Rijn Overkluizing Rapenburg Hetzelfde geldt voor de onderdoorgang onder het Kort Rapenburg, die het Rapenburg met het Galgewater verbindt.

23 3.3 Herdenkend Leiden Herdenkingsmonumenten weerspiegelen het respect voor belangrijke en ingrijpende gebeurtenissen uit het verre of nabije verleden. Ze benadrukken een belangrijk doel, of verbeelden een belangrijke Leidenaar. Niet voor niets worden monumenten geplaatst op belangrijke, in het oog springende locaties. Het is dan ook van belang om monumenten goed te belichten. De volgende monumenten komen voor illuminatie in aanmerking: 29 1 Herdenkingsmonument voor de gevallenen in de Tweede Wereldoorlog aan de Molenwerf (reeds verlicht) Het belangrijkste monument ter nagedachtenis van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Elk jaar vindt hier op 4 mei een kranslegging plaats Verzetsmonument in De Kooi aan de Atjehstraat Monument ter herdenking aan het verzet in Leiden in de Tweede Wereldoorlog Monument Van der Werf in het Van der Werfpark (reeds verlicht) Burgemeester Van der Werf is de belangrijkste historische figuur van het Leidens Ontzet Monument Jan van Hout en monument Cornelis Joppensz aan het Plantsoen en Kamerligh Onnesplein Twee andere monumenten ter nagedachtenis aan een van de belangrijkste historische gebeurtenissen in deze stad Monument van Boerhaave aan de Boerhaavelaan De herinnering aan de belangrijke wetenschapper Boerhaave is te vinden langs de Rijnsburgerweg, aan het einde van de Boerhaavelaan. Door het monument te verlichten, ontstaat tegelijk een extra markering van de toegang tot het centrum op deze plek Indiëmonument in Park De Put (reeds verlicht) Het monument is opgericht ter nagedachtenis van de slachtoffers van de oorlog in voormalig Nederlands Indië.

24 3.4 Oriëntatie en circulatie Het thema oriëntatie en circulatie gaat over gebouwen, objecten en routes die de entree naar de stad markeren. De illuminatieprojecten die bij dit thema zijn geselecteerd, zijn dan ook niet alleen maar gebouwen en objecten, maar ook lijnen door de stad die bezoekers de weg wijzen. Het gaat om de volgende projecten : 35 1 Leiden Centraal via de Steenstraat naar de Breestraat (reeds uitgevoerd) Het plan is om met speciaal hiervoor ontworpen armaturen een herkenbare lichtlijn te trekken van het station naar het stadhuis aan de Breestraat. Dit project is al gerealiseerd in het kader van het Leiden Centraal Project, de herinrichting van de Breestraat en de reconstructie van de Beestenmarkt en omstreken. Door die projecten hebben de pleinen langs de route meer eigen identiteit gekregen. Wat er al is, past helemaal in de geest van deze nota en kan daarom blijven bestaan Kerktorens Vooral de torens van de Petruskerk en de Josephkerk zijn belangrijk voor de oriëntatie binnen Leiden en in de buurt waar deze kerken staan. Wij stellen voor om ook beide kerktorens aan te lichten Molens De bekendste molens in het centrum van Leiden zijn De Valk en De Put. In hoofdstuk 3.1 kwamen die molens al ter sprake als illuminatieobjecten. Daarnaast zijn er twee andere molens in Leiden, die goed kunnen fungeren als herkenningspunt: De Herder en De Heesterboom. Ze worden daarom al jaren verlicht en dat moet zo blijven. Optimalisatie van de verlichting is noodzakelijk. Ook heeft het de voorkeur om de watermolen in de Stevenshof te belichten. Immers, ook die molen is een belangrijk oriëntatiepunt, in de stadsrand van Leiden. Voor de bewoners is een illuminatie een teken van aandacht voor hun wijk Watertoren aan de Hoge Rijndijk De watertoren hoort uiteraard thuis in het rijtje van te verlichten objecten. De toren heeft een toegevoegde waarde als het gaat om de oriëntatie op weg naar de Leidse binnenstad. Bovendien is de watertoren een markant gebouw op een bijzondere plek in de stad Schoorsteen Nuon aan de Langegracht (reeds verlicht) Sinds september 1999 fungeert de verlichte schoorsteen van Nuon al van ver buiten Leiden als oriëntatiepunt. Toch heeft de schoorsteen als

25 beeldmerk zeker ook een relatie met de historische binnenstad. Het gaat om een illuminatie van Nuon zelf. Het is mogelijk om op feestdagen, zoals 3 oktober, Koninginnedag en Bevrijdingsdag, een passende kleur te gebruiken SVB-gebouw aan het Stationsplein (reeds verlicht) De illuminatie van het gebouw van de Sociale Verzekeringsbank (SVB) is niet zozeer een oriëntatiepunt, maar door de toegepaste kleuren is het wel degelijk een verfraaiing voor de directe omgeving en voor de stad als geheel. De verticale groene lichtlijnen beklemtonen de vorm en de hoogte van het gebouw. Ook deze illuminatie is niet van de gemeente, maar een initiatief van de SVB zelf.

26 3.5 Feestverlichting Winkelen is niet alleen noodzakelijk om de dagelijkse boodschappen in huis te halen. Winkelen is ook leuk. Vooral rond de feestdagen en op koopavonden is winkelen in het centrum en in de wijkwinkelcentra een vorm van recreatie en vertier. Daar horen vrolijke lampjes bij. De gemeente kiest voor ondersteunende verlichting. Die term is zorgvuldig gekozen, omdat de verlichting niet Amerikaans overdadig mag zijn. Net zoals bij reclame-uitingen hoort bij het verlichten van winkelstraten een zekere terughouding. Deze nota legt daarom vast op welke plaatsen in beginsel feestverlichting mag worden aangebracht. De keuze wordt mede bepaald door de bestemming van de aangrenzende panden. De volgende straten of delen zijn geschikt om feestverlichting aan te brengen. In de binnenstad: - Breestraat van Vrouwensteeg tot Gangetje - Haarlemmerstraat van Turfmarkt tot Havenplein - Maarsmansteeg - Donkersteeg - Botermarkt - Nieuwe Rijn van Gangetje tot Hoogstraat - Doezastraat De wijkwinkelcentra: - Stevensbloem - Luifelbaan - Kopermolen - Diamantplein - Kooiplein De feestverlichtingen worden aangebracht en betaald door de verschillende winkeliersverenigingen of ondernemersorganisaties. Zij zorgen, in overleg met de gemeente, voor de ontwerpen van de verlichtingen.

27 4. Operationele aspecten In dit hoofdstuk komt een aantal operationele aspecten van de voorgestelde illuminaties aan bod. Behandeld worden achtereenvolgens het tijdstip waarop de verlichtingen aan en uit gaan, de manier van verlichten, de kosten en de gemeentelijke instanties die over de uitvoering gaan. Aan en uit Een belangrijk aspect van illuminaties is het tijdstip waarop de bijzondere verlichtingen worden aan- en uitgedaan. Om praktische redenen geschiedt het inschakelen gelijktijdig met het inschakelen van de openbare verlichting. Omdat er in de binnenstad ook na middernacht nog volop activiteit is, stellen wij voor om de lichten één uur na middernacht uit te schakelen. De manier waarop De aanlichting van gebouwen was in het verleden doorgaans erg sober. Grote, op afstand geplaatste armaturen met een wijde spiegel wierpen een grote hoeveelheid licht plat op een gevel waardoor het reliëf en de architectuur niet tot hun recht kwamen. Voorbeelden daarvan zijn er nog steeds, zoals de bestaande verlichting van De Waag. En ook de verlichting van de Pieterskerk, of wat daar nog van werkt, is zo n soort illuminatie. Heel anders is de manier waarop sinds eind 2001 het stadhuis wordt aangelicht. Die illuminatie, die ook in de toekomst zal worden toegepast, heeft veel meer gevoel voor detail. Door het uitlichten van details worden gebouwen en objecten veel aantrekkelijker om naar te kijken. De gevel spreekt daardoor meer. Door een gerichte verlichting komen s avonds juist díe details naar voren, die overdag niet of nauwelijks opvallen. De kosten Een nadeel is dat de kosten van deze nieuwe manier van aanlichten veel hoger zijn dan die van de oude methode. De aanlichting van het stadhuis heeft een norm gesteld voor het kwaliteitsniveau dat we in Leiden willen hebben. Overigens is het niet zo is dat standaard alle objecten op een even uitbundige manier zullen worden aangelicht als het stadhuis. Soms verhinderen lokale omstandigheden een uitgebreide manier van verlichting. De Marekerk bijvoorbeeld, is helemaal ingebouwd tussen andere gebouwen. Daardoor is het fysiek niet mogelijk om de verlichting dicht bij het gebouw te plaatsen zonder allerlei constructies aan het gebouw zelf aan te brengen. Een verlichting op afstand is dan de enige optie. De kosten hiervoor vallen dan lager uit. Afhankelijk van de mogelijkheden zullen de aanlegkosten variëren van ca (een herdenkingsmonument) tot (Pieterskerk). De kosten van illuminaties bestaan grofweg uit investeringen en kosten voor onderhoud en energie. Bij de berekeningen is uitgegaan van toepassing van groene energie. De raming van de investeringsuitgaven voor het aanlichten van de in de nota genoemde objecten is als volgt: Investeringsuitgaven: Kosten aanschaf materialen Kosten aanleg Voorbereidingskosten Onvoorzien Begeleiding van realisatie door ingenieursbureau AF: Bijdrage GSB / - Totaal (kapitaallast /jr)

28 Exploitatiekosten van alle illuminaties, inclusief de al bestaande illuminaties: Energiekosten Onderhoud, schoonmaken, lampen Kosten ingenieursbureau Totaal Alle bedragen zijn exclusief BTW. De dekking In de programmalijn Historische Stad is onder Aanlichting beeldbepalende monumenten inclusief BTW gereserveerd (Dat is exclusief BTW ca, ,--). Het college zal voorstellen aan de gemeenteraad doen voor het financieren van illuminatieprojecten uit dit budget, bijvoorbeeld voor het verlichten van objecten langs de route Leidse Loper, een door de binnenstad gemarkeerde wandelroute die wordt beschreven in het jaarplan GSB Externe financiering Helemaal in lijn met de GSB-gedachte willen we proberen om externe financieringsbronnen aan te boren. Illuminaties lijken uitermate geschikt om het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties te interesseren om projecten samen uit te voeren. Eerste stappen in die richting hebben we al gezet. De Stichting Beheer het Leids Volkshuis en de Universiteit Leiden hebben gesprekken met de gemeente aangeknoopt over het aanlichten van respectievelijk het Leids Volkshuis en het Academiegebouw en het Rijksherbarium. De constructie die onze voorkeur heeft, is dat de externe partij zowel de investeringsuitgaven voor de aanleg, als ook de kosten voor het onderhoud voor haar rekening neemt en de overige exploitatielasten (excl. kapitaalslasten) van de verlichting als het ware voor een aantal jaren adopteert. In bijlage 2 van de nota is een plan van aanpak geschetst. De mate waarin het beleid van deze nota kan worden gerealiseerd is vanzelf afhankelijk van de mate waarin financiering plaatsvindt. Voor de realisatie gelden de volgende prioriteiten: 1 Historische stad: Rijnlandhuis, Academiegebouw, Lakenhal, Burcht, Morspoort, Pieterskerk, Hooglandsekerk met Hooglandse Kerkgracht en Leidse Loper 2 Historische stad: Molen de Put, Rembrandtbrug en Lodewijkskerk

29 3 Verborgen Leiden: Marepoortsbrug en overkluizingen van Steenschuur en Rapenburg 4 Herdenkend Leiden: monumenten van Jan van Hout, Cornelis Joppensz en Boerhaave en monumenten voor het verzet en de gevallenen in de Tweede Wereldoorlog en Nederlands Indië 5 Oriënterend Leiden: kerktorens, molens, watertoren en de lichtlijn Steenstraat - Breestraat De uitvoering Wij zien illuminaties en de uitvoering ervan in samenhang met het normale Beleidsproduct Openbare Verlichting. Wij zullen daarom het beheer van de illuminaties onder brengen bij de Dienst Bouwen en Wonen, Ingenieursbureau. Veranderingen van illuminaties worden besproken met de afdeling Stedenbouw en met de ARK.

30 Bijlage 1: de bestaande illuminaties Zoals gezegd in hoofdstuk 1, zijn ondanks het gebrek aan beleid de afgelopen jaren verschillende gebouwen in de schijnwerpers gezet. Hieronder volgt een opsomming van alle gebouwen en objecten die op dit moment in Leiden worden verlicht. Openbare gebouwen en bouwwerken Stadhuis De illuminatie van het stadhuis is in 2001 aangelegd en fungeert nu als voorbeeld voor het kwaliteitsniveau dat in Leiden moet worden nagestreefd. De verlichting bestaat uit 105 armaturen met diverse soorten lampen. Rijnlandhuis In 1970 zijn vijf halogeen schijnwerpers geïnstalleerd in de dakgoot van de Stadsgehoorzaal. De verlichting is tijdens de restauratie van de Stadsgehoorzaal verwijderd. 41 Academiegebouw De verlichting bestond uit zeven breed stralende schijnwerpers op twee masten. De verlichting is op dit ogenblik defect en gedeeltelijk verwijderd. Een nieuw verlichtingsplan is gewenst. De Waag In 1989 is de verlichting, bestaande uit één breed stralende schijnwerper, recht voor De Waag geïnstalleerd. Aanpassing en verbetering is wenselijk. Dit is een voorbeeld van de ouderwetse manier van verlichten: veel licht plat op de gevel. 42 Burcht In 2001 zijn 16 grondspots aangelegd waarbij de muur rondom wordt verlicht. 43 Stadstimmerwerf Bij de aanpassing in het kader van de MoonLightCruise in 1998, zijn twee halogeen schijnwerpers en vijf vloerarmaturen aangebracht. 44 Stadsgehoorzaal In samenhang met de restauratie is verlichting aangebracht, die geplaatst is in en aan de gevel. De verlichting is aangesloten op de eigen installatie. 45 Morspoort De verlichting dateert uit 1972 en 1976 en is defect en ten dele verdwenen. De verlichting bestond uit twee halogeen schijnwerpers. Herstel en verbetering is wenselijk.

31 Zijlpoort De verlichting is aangebracht bij de restauratie in 1998 en bestaat uit veertien moderne armaturen met SON-lampen (hoge druk natrium lampen). 46 Molen De Valk In het kader van de MoonLightCruise is de verlichting in 2000 aangepast. 47 Molen De Put Bij de bouw van deze molen in 1993 zijn twee moderne vloerarmaturen aangebracht. In 1996 is een derde vloerarmatuur aangebracht. Een vierde vloerarmatuur is wenselijk. 48 Rembrandtbrug In 1978 zijn twee schijnwerpers aangebracht om deze brug te verlichten. Wegens klachten is deze verlichting al snel uitgezet. Ook nu is de verlichting uit. Tijdens de MoonLightCruises in 1998 en 2000 werd de verlichting regelmatig door bewoners uit de omgeving verdraaid. Gezocht moet worden naar een wijze van verlichten zonder hinder voor omwonenden. 49 Stadsbank De Stadsbank heeft een moderne verlichting aangebracht in Deze verlichting heeft eigenlijk een commercieel doel en zou aan een stadsschoonvergunning onderhevig moeten zijn. De illuminatie van dit gebouw past niet binnen een van de vijf thema s van deze nota en zou bij een aanvraag afgewezen zijn. Kerken Pieterskerk De meeste schijnwerpers gericht op de Pieterskerk zijn aangebracht in In 1993 zijn ze aangevuld met een schijnwerper op het Pieterskerkhof. Modernisering is gewenst. Ook dit is een voorbeeld van een ouderwetse manier van verlichten. 50 Lodewijkskerk De verlichting uit 1963 is in verband met de slechte staat verwijderd. Een nieuw verlichtingsplan is gewenst. 51 Marekerk In 2002 heeft een proef met het aanlichten van de koepel op afstand plaats gevonden. De proefopstelling, twee schijnwerpers op het dak van het Antonius Clubhuis, is nog aanwezig.

32 Hartebrugkerk In 1987 zijn drie armaturen aangebracht op het bordes. In 2002 is de verlichting uitgebreid met schijnwerpers gericht op de toren en het kruis en met twee vloerarmaturen aan weerszijden van de ingang. Verborgen Leiden 52 Koornbrug met Koornbeurs De verlichting is in 1998 in het kader van de MoonLightCruise gerealiseerd. De verlichting bestaat uit veertien schijnwerpers. 53 Vlietbrug De twee schijnwerpers zijn aangebracht bij de restauratie in Overkluizing Steenschuur In het kader van de MoonLightCruise is de verlichting, bestaande uit veertien armaturen, in 1998 aangelegd. Evaluatie is wenselijk omdat het effect niet optimaal is. Herdenkend Leiden Herdenkingsmonument voor de gevallenen in de Tweede Wereldoorlog Dit monument is in 1996 van een moderne verlichting voorzien. De verlichting moet worden geoptimaliseerd. Verzetsmonument in De Kooi In 1995 is dit monument van een moderne verlichting voorzien. De verlichting moet worden geoptimaliseerd. 54 Monument Van der Werf Het standbeeld van Van der Werf is in 1998 van een moderne verlichting voorzien in het kader van de in dat jaar georganiseerde MoonLightCruise. De verlichting moet worden geoptimaliseerd. 55 Monument Jan van Hout en monument Cornelis Joppensz In de huidige situatie worden deze monumenten alleen verlicht tijdens de feestelijkheden rondom 3 oktober door middel van tijdelijke verlichting. Het Leidens Ontzet is echter zo belangrijk voor de identiteit van Leiden, dat wij voorstellen deze twee monumenten het hele jaar door aan te lichten Indiëmonument Sinds 2001 wordt dit monument verlicht door één schijnwerper. De verlichting moet worden geoptimaliseerd.

33 Oriënterend Leiden Leiden Centraal via de Steenstraat naar de Breestraat Gerealiseerd in het kader van verschillende projecten. Op de route hangen/staan nu 120 armaturen. Molens De Heesterboom (Noordman) en De Herder De molens worden sinds jaar en dag verlicht op basis van particulier initiatief. De verlichting moet worden geoptimaliseerd. Schoorsteen Nuon De schoorsteen is sinds 1999 verlicht door middel van 4 schijnwerpers. De verlichting is door Nuon zelf aangelegd. SVB-gebouw Het SVB-gebouw wordt verlicht door vier groene schijnwerpers op de hoeken van het gebouw.

34 Bijlage 2: Plan van Aanpak Sponsoring Het hoge ambitieniveau met de daarbij gestelde kwaliteitseisen voor de illuminatie, is ook terug te vinden in de wijze van sponsorwerving en in de keuze van sponsors. Sponsoring is een op maat gesneden afspraak. Niet alleen worden tegenprestaties aangeboden, ze komen ook tot stand samen met de sponsor. Voor welke sponsorbenadering uiteindelijk gekozen wordt: een zorgvuldige begeleiding staat voorop. Vanuit de bestaande organisatie zal hiervoor capaciteit beschikbaar worden gesteld, eventueel met gebruikmaking van de kennis van externen om een vakkundige strategie te ontwikkelen. Hieronder volgt dan ook alleen een eerste verkenning van de invalshoeken. Rembrandt Behalve dat Rembrandt 2006 een kans is om Leiden op de nationale en internationale kaart te zetten als geboortestad van Rembrandt is het ook een uitgelezen mogelijkheid om Leiden als een toeristische attractie te promoten. Illuminatie zal deze promotie zeker in de avonduren versterken. Zowel voor het Rembrandtjaar als voor de illuminatie is de bundeling van aanvragen belangrijk. Het moet voor de sponsor helder zijn aan wie wat gevraagd wordt. Belangenconflicten zijn uit den boze. Een gezamenlijke aanpak van de sponsorwerving is dan ook een eerste vereiste. Wat vragen we? Grote sponsors: het lijkt vooral zinnig om geld te vragen, omdat de betrokkenheid geringer zal zijn en de financiële middelen groter. Dit kan in de vorm van een open bijdrage, maar vooral door adoptie van illuminatieprojecten. Vooral objecten waar je je naam graag aan wilt verbinden of die een bepaalde symbolische betekenis hebben voor de sponsor. Kleine sponsors: hier kan uiteraard ook geld gevraagd worden, maar zeker ook sponsoring in natura. Hiervoor zijn zaken te bedenken als: armaturen, lampen, energie, constructieve benodigdheden, etc. De bijdragen zouden wel financieel gewaardeerd moeten worden om zuiver te houden wat daadwerkelijk bespaard wordt. Wat bieden we? Grote sponsors: bekendheid geven aan de sponsoring kan op meerdere manieren. Te denken valt aan: