Interculturele communicatie 1

Transcriptie

1 Interculturele communicatie Inleiding Het is van oudsher bekend dat de communicatie tussen mensen uit verschillende culturen beïnvloed wordt door factoren die terug te voeren zijn tot verschillen in culturele achtergronden. Zulke ontmoetingen worden als intercultureel getypeerd, omdat de communicatiepartners verschillende interpretatieschema s gebruiken voor het zenden en ontvangen van verbale en non-verbale boodschappen, oftewel voor het waarnemen en interpreteren van gebeurtenissen in de omgeving. Zo zijn er in de wereld talrijke verschillen in opvattingen over en praktijken van bijvoorbeeld huwelijksaanzoeken, verkeringen en relaties tussen mannen en vrouwen, tussen vrienden en tussen ouders en kinderen. Ook kunnen landen en groepen verschillen met betrekking tot hun groetgebaren, behandeling van gasten en uitingen van genegenheid, vriendschap, vreugde en verdriet. Het is vanzelfsprekend dat contacten tussen mensen uit landen waartussen zulke aspecten verschillen, niet optimaal zullen verlopen, althans, wanneer ze niet op de hoogte zijn van wat daaromtrent in elkaars land gebruikelijk is. Interculturele communicatie kan globaal worden omschreven als het proces van uitwisseling van informatie tussen twee personen die zichzelf in een specifieke context in culturele termen als onderling verschillend definiëren. Aanvankelijk werd de belangstelling voor dit thema gewekt door zuiver persoonlijke motieven. Westerse missionarissen, handelsreizigers en onderzoekers, die via hun werk of anderszins veelvuldig in contact kwamen met andere culturen, bestudeerden en beschreven dit thema vanuit hun interesse voor folklore, uit nieuwsgierigheid of om hun werk en verblijf in den vreemde succesvol te laten verlopen. In de eerste helft van deze eeuw was de belangstelling voor interculturele communicatie hoofdzakelijk gericht op de beschrijving van andere culturen vanuit een westers-etnocentrisch perspectief. Daarbij werden de culturen van andere volkeren niet alleen als anders maar ook als inferieur beschouwd. Illustratief hiervoor is het volgende citaat van een Britse archeoloog die in Egypte werkzaam was. Hij schreef in 1898: Het kan een kwestie van patriotistisch zelfbedrog zijn, maar ik ben ervan overtuigd dat geen andere natie in staat is

2 24 Hoofdstuk 1 Egypte te leren hoe het moet lopen, dat kan alleen het ras dat zijn koloniën over het hele aanschijn der aarde heeft verspreid en in zijn ongeëvenaarde bestuur van Indië heeft getoond wat voor fantastische resultaten het Engelse bestuur kan behalen onder vreemde religies en nationaliteiten. Langzaam, voorzichtig en discreet nemen we elk minderwaardig detail ter hand en hervormen het geleidelijk aan, tot de hele staat onder onze almachtige invloed een nieuwe vorm heeft gekregen. 1 Etnocentrische opvattingen zijn echter niet alleen te vinden in het werk van wetenschappers van de vorige eeuw of daarvoor. Ook sommige hedendaagse specialisten op het terrein van interculturele communicatie proberen volgens Sitaram en Cogdell theorieën en technieken te ontwikkelen om daarmee verandering tot stand te brengen in de culturen van andere volkeren en van nietwesterse immigrantengroepen in Amerika en Europa. Daarbij wordt ervan uitgegaan dat modernisatie niets anders is dan verwestersing en dat het studieveld van interculturele communicatie moet dienen om de westerse cultuur te verspreiden en de etnische minderheidsgroepen in westerse samenlevingen te assimileren, oftewel hen de normen en waarden van de meerderheid te doen overnemen. 2 Andere deskundigen zijn van mening dat de nagestreefde verandering in de cultuur van minderheidsgroepen niet noodzakelijkerwijs een etnocentrische invalshoek impliceert, maar ingegeven kan zijn door emancipatorische motieven. Verandering is in deze visie onontbeerlijk voor de verbetering van hun maatschappelijke positie in het nieuwe land. Entzinger bijvoorbeeld is van mening dat in de cultuur van veel immigrantengroepen elementen [kunnen worden] onderscheiden die in het land van herkomst zeer op hun plaats zijn, maar die in een land als Nederland hun functie verliezen of disfunctioneel kunnen zijn. In een eerder geschrift stelde dezelfde auteur dat men er in Nederland op basis van de traditie van de verzuiling van uitging dat het bieden van mogelijkheden aan migranten om hun eigen cultuur te beleven, positief moet worden gewaardeerd. Hierdoor zouden de migranten niet alleen hun gevoel van eigenwaarde versterken, maar ook een betere maatschappelijke uitgangspositie verwerven. De auteur vroeg zich daarnaast echter af of de immigranten hiermee op den duur werkelijk een dienst wordt bewezen, zeker nu de tijdelijkheidsgedachte is opgegeven. 3 Tegenover de etnocentrische invalshoek staat de humanistische benadering van interculturele communicatie. Deze benadering die door Asante en anderen als de school van de cultuurdialoog wordt aangeduid, is vooral gericht op internationalisering en humanisme. De aanhangers hiervan, voornamelijk afkomstig uit de antropologie en de communicatiewetenschap, pleiten voor het ontwikkelen van theorieën die het wederzijds begrip tussen culturen kunnen bevorderen. 4 Deze humanistische benadering legt volgens Sitaram en Cogdell (1) de nadruk op het begrijpen van de te bestuderen cultuur en op het toepassen van de ontwikkelde communicatieve vaardigheden in die cultuur, (2) beschouwt de (westerse) communicator en de leden van de betreffende cultuur als partners in het communicatieproces waarvan het verloop door hen beïnvloed kan worden en (3)

3 Interculturele communicatie 25 benadrukt de opvatting dat andere culturen intact moeten blijven. Daarbij wordt ervan uitgegaan dat als een cultuur veranderd moet worden, deze verandering van binnenuit dient plaats te vinden en geenszins van buitenaf mag worden opgelegd. Elke aanpak die hiermee geen rekening houdt, is onnatuurlijk, oneconomisch en onethisch. 5 Naast de hierboven genoemde etnocentrische en humanistische benaderingen kan ook gewezen worden op de wetenschappelijke benadering. De wetenschappelijke aandacht voor interculturele communicatie en met name voor de theoretische en methodologische grondslagen ervan heeft langzamerhand geleid tot een herdefiniering van de centrale begrippen cultuur en communicatie en tot aanpassingen in de westers-etnocentrische benadering. Het is de verdienste van met name antropologen geweest dat de relevantie van het cultuurverschil ook wetenschappelijke belangstelling kreeg. De klassieke antropoloog Boas schreef in 1911: Het is enigszins moeilijk om te erkennen dat de waarde die wij toekennen aan onze eigen beschaving voortkomt uit het feit dat wij deelnemen aan die beschaving en dat deze ook ons gedrag sinds onze geboorte beheerst. Maar het is zeker voorstelbaar dat er andere beschavingen bestaan, misschien gebaseerd op andere tradities en een ander evenwicht tussen gevoel en rede, die niet van mindere waarde zijn dan de onze, hoewel het onmogelijk voor ons kan zijn om de waarden ervan te appreciëren wanneer wij niet onder hun invloed zijn opgegroeid. 6 Boas houdt met deze uitspraak een pleidooi voor een benadering van andere culturen als anders en niet als inferieur, als kwalitatief gevarieerd en niet als beginstadium van een evolutieproces dat uiteindelijk leidt tot de westerse, hogere beschaving. Tevens benadrukte hij hiermee de sterke verwevenheid tussen cultuur enerzijds en de leefwereld van individuele leden van die cultuur anderzijds. Een en ander heeft in het tweede kwart van de twintigste eeuw in de Verenigde Staten geleid tot de ontwikkeling van de culture and personality school en de psychologische antropologie, een vakgebied dat onder andere het cultuurrelativisme en het vermijden van etnocentrisme centraal stelt. Voorts werd onder invloed van deze school het raciale determinisme van het menselijk gedrag vervangen door het culturele determinisme. Dat wil zeggen dat het doen en laten van mensen niet wordt bepaald door hun ras, dus niet door aangeboren eigenschappen, maar door hun cultuur of afspraken die ze onderling maken. Voor meer gegevens wordt verwezen naar de literatuur. 7 In de jaren zestig heeft deze stroming zich ontwikkeld tot de cross-culturele en interculturele studies die primair aandacht besteden aan de bestudering van samenlevingen door middel van objectieve interculturele vergelijking. Interculturele communicatie als wetenschappelijke discipline is van recenter datum en de belangstelling ervoor is nog steeds groeiende. Het is een multidisciplinair studieveld dat ontstaan is uit een combinatie van psychologie, antropologie en communicatiewetenschappen, als reactie op de gerichtheid van de sociale wetenschappen op de westerse cultuur. Een van de eerste doelstellingen van dit studieveld was het vermijden van de valkuilen van etnocentrisme. In tegen-

4 26 Hoofdstuk 1 stelling tot in de jaren zestig beschikt iedere grote universiteit in de Verenigde Staten tegenwoordig over een afdeling interculturele communicatie of verzorgt cursussen op dat terrein. Centraal staan daarin de overeenkomsten en verschillen in menselijk gedrag als gevolg van de diversiteit in culturele condities. 8 Op zuiver wetenschappelijk gebied heeft de interculturele vergelijking eveneens vruchten afgeworpen. Met name theorieën uit de psychologie die aanvankelijk universeel toepasbaar werden geacht, bleken in andere gebieden niet adequaat te zijn. Crosscultureel en antropologisch onderzoek heeft herhaaldelijk het belang van de culturele factoren onderstreept, met name bij toepassing in andere samenlevingen van in het westen ontwikkelde theorieën. De sociaalpsychologische theorie van de cognitieve dissonantie van Festinger kan hier als voorbeeld dienen. Deze theorie, die in de westerse wereld bleek op te gaan, houdt globaal in dat mensen die geconfronteerd worden met denkbeelden die tegenstrijdig zijn aan hun eigen opvattingen, zich onprettig en gespannen zullen voelen. Om deze spanning te reduceren, zullen ze volgens deze theorie hun opvattingen ter zake trachten aan te passen of de tegenstrijdige denkbeelden te verwerpen. Studies in niet-westerse landen, zoals Japan, hebben laten zien dat deze theorie geen universele geldigheid heeft. Japanners worden bijvoorbeeld juist opgevoed om inconsistenties tussen hun denkbeelden en nieuw verkregen informatie te accepteren en daarmee te leren leven in plaats van hun bestaande ideeën te veranderen of de nieuwe informatie te verwerpen. 1.2 Afbakening van interculturele communicatie Communicatie tussen mensen van verschillende culturele achtergronden wordt in de ter zake relevante literatuur met allerlei termen aangeduid. Het meest worden termen als interraciale, interetnische, crossculturele, interculturele communicatie en communicatie met vreemdelingen gebezigd. Zelfs de term crossraciaal is gebruikt om naar de twee eerstgenoemde vormen te verwijzen. 9 De belangrijkste reden voor het zoeken naar andere termen dan interculturele communicatie is dat men daarmee de vaagheid van het begrip cultuur wil omzeilen. Hoewel men met de andere begrippen hetzelfde verschijnsel tracht aan te geven, is deze werkwijze toch sterk bekritiseerd. Het begrip crosscultureel wordt namelijk meestal gebruikt in het kader van internationaal vergelijkende studies en is daarom dan ook niet geschikt om ontmoetingen tussen mensen met verschillende culturele achtergronden aan te duiden. De begrippen interraciale en interetnische communicatie, die bovendien hier en daar door elkaar worden gebruikt, zijn volgens Knapp en anderen om allerlei redenen onbruikbaar ter vervanging van de term interculturele communicatie. Hoewel het aan de ene kant juist is dat het begrip ras gemakkelijker te definiëren is dan het begrip cultuur, omdat ras verwijst naar mensen die over gemeenschappelijke fysieke kenmerken beschikken, hoeven deze kenmerken in principe niet relevant te zijn voor communicatie. Alleen wanneer de fysieke kenmerken aanleiding geven tot het toeschrijven van specifieke culturele eigenschappen aan de personen in kwestie, wordt de raciale afkomst, maar dan op een indi-

5 Interculturele communicatie 27 recte manier, relevant gemaakt voor communicatie. Uitspraken als zwarten zijn muzikaal en sportief en blanken zijn kil en rationeel zijn voorbeelden van raciale toeschrijvingen. Zulke toeschrijvingen zijn echter gebaseerd op stereotypen en vooroordelen en hebben niets te maken met raciale kenmerken op zich. De onjuiste gedachte dat ras de oorzaak kan zijn van communicatieproblemen, is mede het gevolg van het feit dat raciale verschillen in de praktijk dikwijls gepaard gaan met culturele verschillen of kunnen worden veroorzaakt door racistische opvattingen. Volgens Knapp en anderen is de term interraciale communicatie ook om een andere reden onjuist. Communicatie tussen bijvoorbeeld een zwarte en een blanke Amerikaan is per definitie interraciaal, maar hoeft niet intercultureel van aard te zijn, vooral niet wanneer beide personen tot dezelfde sociaal-economische groep behoren. Aan de andere kant is de communicatie tussen een zwarte Amerikaan en een Ghanees niet interraciaal maar wel intercultureel: zij beschikken immers over verschillende kennis- en interpretatieschema s. Een vergelijkbare redenering kan ook worden gevolgd voor de onjuistheid van de term interetnische communicatie. Etnische groepen onderscheiden zich of worden door anderen hoofdzakelijk onderscheiden op basis van criteria als religie, taal en andere culturele verworvenheden. De communicatie tussen bijvoorbeeld een jood uit Amerika en een jood uit Israël is niet interetnisch maar wel intercultureel. 10 Uit het voorgaande kan worden afgeleid dat er binnen een ras, een etnische of een nationale groep vele culturen kunnen bestaan. Het is daarom aannemelijk dat ontmoetingen die op het eerste gezicht als intragroepsontmoetingen worden getypeerd toch intercultureel van aard kunnen zijn en vice versa. Een van de eersten die heeft gewezen op de gradualiteit van en de sterke overeenkomsten tussen inter- en intraculturele communicatie is Sarbaugh. Hij ziet de mate van interculturaliteit van communicatie als een continuüm dat afhankelijk is van de grootte van het verschil in de culturele achtergronden van de deelnemers aan het communicatieproces. Omdat de culturele heterogeniteit van mensen kan variëren van maximaal tot minimaal, kan het type communicatie tussen hen ook variëren van volledig inter- tot volledig intracultureel. Communicatie tussen mensen uit hetzelfde land, maar behorend tot verschillende sociaal-economische groepen, kan daarom dus ook intercultureel van aard zijn. De processen die daaraan ten grondslag liggen, zijn in wezen dezelfde als die welke een rol spelen in de communicatie tussen mensen uit verschillende samenlevingen. Het verschil tussen beide vormen is dus niet fundamenteel maar gradueel van aard. Systematische analyse van het verloop van beide typen communicatie laat zien dat ze door dezelfde factoren worden beïnvloedt. Toch is de verleiding erg groot om beide typen communicatie anders te benaderen. 11 Als cultuur het geheel is van normen, waarden en gebruiken dat het gedrag, voelen, denken en waarnemen van mensen reguleert, dan is aannemelijk, zoals eerder is betoogd, dat talrijke groeperingen in eenzelfde samenleving over een eigen specifieke subcultuur beschikken. Dit geldt niet alleen voor sociaaleconomische klassen maar ook voor groepen die op religieuze of ideologischpolitieke grondslagen zijn georganiseerd. Denk hierbij bijvoorbeeld aan pro-

6 28 Hoofdstuk 1 gramma s (cultuurelementen) van de politieke partijen in Nederland. Groen Links, PvdA, D 66, het CDA en de VVD hebben een verschillende visie op man - vrouw verhoudingen, op de positie van immigranten, op werknemer - werkgever relaties, op de rol van de overheid in de samenleving en op de internationale verhoudingen. Ook religieuze of levensbeschouwelijke stromingen, verenigingen en leeftijdsgroepen hebben een eigen specifiek stramien van normen en waarden (zie hoofdstuk 2). Zelfs gezinnen hebben volgens Oomkes (2000) een eigen cultuur: ze vieren hun feesten op een specifieke manier en hebben specifieke ideeën over de omgang met kinderen en over de arbeidsverdeling en machtsverhoudingen binnen het gezin. Deze gezinscultuur wordt grotendeels onopzettelijk op de kinderen overgedragen. Het verschil in cultuur van het ouderlijk gezin verklaart de vaak hevige aanpassingsproblemen die ontstaan bij het vormen van een nieuw gezin. Ook deze auteur vindt het daarom zinloos om scherpe scheidslijnen te trekken tussen de termen intercultureel en intracultureel. Hij beschouwt de hierboven genoemde visie van Sarbaugh als een meer reële visie op interculturele communicatie. Zo n zienswijze maakt het mogelijk om communicatie tussen generaties in een moderne, snel veranderende stedelijke cultuur intercultureel te noemen, evenals de communicatie tussen mannen en vrouwen in maatschappijen met scherp afgebakende sekserollen. Het is niet het verschil in leeftijd of sekse op zich dat de communicatie intercultureel maakt, maar een verschil in beleving van en vormgeving aan betekenissen. 12 Zowel in de wetenschap als het gewone spraakgebruik wordt de term interculturele communicatie hoofdzakelijk gebruikt om het contact tussen mensen met verschillende nationale en/of taalkundige achtergronden aan te duiden. Dit brengt met zich mee dat bij de bestudering van communicatie tussen personen uit hetzelfde land die tot verschillende groepen behoren, ten onrechte zelden of nooit rekening wordt gehouden met de invloed van hun culturele verschillen op het communicatieproces. Dat wil in de praktijk zeggen dat een ontmoeting tussen een Marokkaan en een Nederlander, die zich beiden van het Nederlands als communicatietaal bedienen, wél als intercultureel wordt beschouwd, maar een ontmoeting tussen twee Nederlanders waarvan de een behoort tot de zwaar gereformeerde stroming en de ander een fervente aanhanger is van de communistische ideologie, niet. Natuurlijk hebben de communicatiepartners in het laatste geval meer gemeenschappelijke kennis van concrete normen en gebruiken die in de samenleving gelden. Ze weten bijvoorbeeld dat een ontvangen cadeau direct, in het openbaar en in aanwezigheid van de gever uitgepakt moet worden en dat voor het brengen van bezoek een afspraak moet worden gemaakt. Ze zijn dus goed op de hoogte van de regels die in de samenleving gelden voor gepast en ongepast gedrag. In dat opzicht moet het contact tussen hen als intracultureel worden getypeerd. Echter, diepgewortelde opvattingen in de mens, die niet gemakkelijk te veranderen zijn (zoals hierboven zijn genoemd onder de verschillen bij levensovertuigingen), zijn eveneens van wezenlijk belang voor de toenadering tussen mensen en het verloop van het communicatieproces. In dat geval moet het contact in het hierboven genoemde voorbeeld op sommige momenten van de ontmoeting

7 Interculturele communicatie 29 als intercultureel worden aangemerkt. In aansluiting hierop kan gesteld worden dat het in sommige contexten mogelijk is dat de culturele afstand met betrekking tot bepaalde opvattingen tussen bijvoorbeeld een Turkse en een Nederlandse links georiënteerde politicus of wetenschapper, kleiner kan zijn dan die tussen een huisarts uit Amsterdam en een patiënt van het platteland in Drenthe of Friesland. Het interculturele karakter van een ontmoeting heeft dus niet zozeer te maken met het verschil in het lidmaatschap van groepen als zodanig, maar veeleer met het verschil in opvattingen die er bij de groepen bestaan over de talrijke culturele elementen. Het bovenstaande geeft duidelijk aan dat communicatieproblemen die voortvloeien uit verschillen in gemeenschappelijke kennissystemen niet alleen specifiek zijn voor ontmoetingen tussen mensen uit verschillende nationale staten, maar ook voorkomen in ontmoetingen tussen gevestigden en nieuwkomers, deskundigen en leken en insiders en outsiders. Om deze gedachte tot uitdrukking te brengen, gebruiken Gudykunst en Kim de term communicatie met vreemdelingen. Vreemdelingen zijn in deze visie personen die niet behoren tot de eigen etnische, culturele of zelfs sociaaleconomische groep. Het begrip vreemdeling is relationeel, wat wil zeggen dat iemand alleen vreemdeling kan zijn in relatie tot iemand anders. Zo kan een oudere tussen jongeren, een man tussen vrouwen, een arbeider tussen ambtenaren, een Nederlander tussen Turken en een moslim tussen christenen een vreemdeling zijn. Aangezien de mate van bekendheid en onbekendheid met een ander persoon en diens cultuur een centrale rol speelt in de relatie met hem of haar, kunnen mensen in uitlopende opzichten en mate vreemdeling zijn voor elkaar. Mensen uit eenzelfde land, religieuze groep, leeftijdsgroep, woonwijk of bedrijf zijn meer bekend met elkaars doen en laten en zijn dus minder vreemd voor elkaar. 13 Deze visie stemt ook overeen met de opvatting van Singer over de overeenkomsten in percepties tussen groepsleden: hoe groter het aantal groepen waarmee mensen zich identificeren (bijvoorbeeld Nederlander, katholiek, man en van middelbare leeftijd) en hoe sterker de identificatie, des te groter de kans is dat ze een hogere mate van groepsidentiteit en meer overeenkomsten in hun waarnemingen zullen vertonen en dus zichzelf als dichter bij elkaar zullen beschouwen (zie paragraaf 2.3). In aansluiting hierop is het dan ook aannemelijk dat een persoon die van de ene naar een andere wijk verhuist of van het ene naar het andere bedrijf gaat, een subcultuur meeneemt die gedeeltelijk anders is dan die in de nieuwe wijk of in het nieuwe bedrijf. Het contact dat zo n persoon aangaat met mensen uit de nieuwe wijk of in het nieuwe bedrijf kan daarom in sommige opzichten intercultureel van aard zijn. Hoewel Knapp en anderen de gradualiteit van het verschil tussen inter- en intraculturele communicatie erkennen, verwerpen ze in hun linguïstische benadering het idee om interculturele communicatie te zien als communicatie tussen vreemdelingen onderling. Zij vinden dat daarmee dan vrijwel iedere ontmoeting als zodanig getypeerd kan worden, met als gevolg dat het specifieke karakter van interculturele communicatie verloren gaat. De term interculturele communi-

8 30 Hoofdstuk 1 catie moet volgens hen gereserveerd worden voor het typeren van ontmoetingen waarbij een van de communicatiepartners de in de conversatie gehanteerde taal niet als moedertaal heeft, ongeacht het niveau van bekwaamheid in die taal. In dat geval zouden de communicatiepartners volgens de auteurs niet dezelfde kennissystemen hanteren en ook niet over dezelfde linguïstische middelen beschikken om de betreffende kennis in de interactie tot uitdrukking te brengen. 14 Ook bij deze stellingname kan een aantal vraagtekens worden geplaatst. Allereerst is niet duidelijk waarom de communicatiepartners niet over dezelfde kennissystemen zouden beschikken indien één van hen de gehanteerde taal niet als moedertaal heeft, nog ongeacht diens vaardigheid in die taal. Hoewel de invloed van taal op het denk- en redeneerproces van mensen niet onderschat moet worden, bestaan er talrijke situaties waarin de verwerving van de noodzakelijke culturele kennis hand in hand kan gaan met het leren van de tweede taal. Dit is bijvoorbeeld het geval bij immigranten die in Nederland geboren en getogen zijn en die het Turks of het Engels als moedertaal hebben verworven, maar die tevens van kinds-af-aan ook met het Nederlands als tweede taal vertrouwd zijn geraakt. In zulke situaties kan het in vele gevallen zelfs relatief moeilijk zijn om aan te geven welke van de twee talen als eerste en welke als tweede taal aangemerkt moet worden. Vooral bij latere generaties van immigranten moet taal derhalve niet worden beschouwd als de factor die het wezen van interculturele communicatie bepaalt, maar eerder als één van de vele factoren die indirect de mate van interculturaliteit van de communicatie tot uitdrukking brengt. Voorts is het in de bovengenoemde linguïstische invalshoek van interculturele communicatie niet duidelijk wat Knapp en anderen met de term moedertaal bedoelen. Gaat het daarbij alleen om de standaardtaal, zoals bijvoorbeeld het standaard-nederlands, of worden ook allerlei regionale en lokale taalvariëteiten (ook wel dialecten genoemd) binnen dezelfde taal, zoals het Drents of het Limburgs, tot de moedertaal van Nederlanders gerekend. De beantwoording van deze vraag is van wezenlijk belang. Als de lokale variëteiten niet uniform met het standaard-nederlands als moedertaal worden gerekend, impliceert dit ten onrechte dat iedere ontmoeting tussen een spreker van het standaard-nederlands en een spreker van een regionale variëteit daarvan, ongeacht hun sociaaleconomische en religieuze achtergronden, altijd als intercultureel moet worden aangemerkt. Omgekeerd echter geldt dat indien zowel de regionale taalvariëteiten als de standaardtaal tot de moedertaal worden gerekend, ten onrechte geen rekening gehouden wordt met de invloed van mogelijke sociaal-economische en religieuze verschillen op het verloop van het communicatieproces. Bovengenoemde benaderingen van interculturele communicatie zijn gebaseerd op visies die geen rekening houden met de perceptie van de participanten zelf. Het zijn met andere woorden etic benaderingen. Bij de afbakening van interculturele communicatie wordt in dit boek echter gekozen voor een emicbenadering. Dit wil zeggen dat het de perceptie van de participanten van elkaars groepslidmaatschap is die bepaalt of een ontmoeting als intercultureel moet worden aangemerkt. Dit brengt met zich mee dat iedere ontmoeting tussen twee

9 Interculturele communicatie 31 personen uit verschillende sociale of culturele groepen interculturele elementen kan hebben. De mate waarin de communicatiepartners nadruk leggen op het eigen groepslidmaatschap of dat van de ander, en de mate waarin ze van mening zijn dat het groepslidmaatschap een rol speelt in de communicatie, bepalen beide de culturaliteit van de ontmoeting. Op deze manier kan iedere ontmoeting geplaatst worden in een continuüm dat varieert van volledig intra- tot volledig intercultureel. Voorts impliceert deze benadering dat de communicatie in de loop van iedere ontmoeting kan omslaan van een maximaal veronderstelde in een minimaal gepercipieerde mate van interculturaliteit en vice versa. Dit kan met name het geval zijn bij het aangaan van een eerste ontmoeting waarbij uiterlijke kenmerken als huidskleur, kleding en naam zodanig zichtbaar zijn dat de persoon in kwestie als lid van een andere sociale of culturele groep wordt gezien. Een voorbeeld hiervan is een eerste ontmoeting tussen een autochtone Nederlander en een persoon van Marokkaanse of Surinaamse origine, waarbij tijdens de ontmoeting de veronderstelde verschillen in opvattingen als gevolg van feitelijke groepsverschillen minimaal worden of zelfs volledig verdwijnen. Omgekeerd kan de bewustheid van het groepslidmaatschap dat aan het begin van de ontmoeting geheel ontbrak, tijdens de ontmoeting maximaal worden. Dit is bijvoorbeeld het geval in een ontmoeting tussen twee Nederlandse leerkrachten die zich tijdens de conversatie over een maatschappelijk relevant onderwerp bewust worden van het feit dat hun uiteenlopende opvattingen ter zake het gevolg zijn van hun verschillende politieke visie. Met andere woorden, er is sprake van interculturele communicatie wanneer de communicatiepartners in de interactie normen, waarden en praktijken introduceren die (1) relevant zijn voor de interactie, (2) objectief gezien specifiek zijn voor de sociale of culturele groep waartoe ze zichzelf rekenen, of subjectief door één van hen als zodanig worden beschouwd en (3) wanneer de kennis van deze normen en waarden bij de communicatiepartner als vanzelfsprekend wordt geacht, hetgeen de communicatie negatief kan beïnvloeden. 15 Het bovenstaande is ook in lijn met de theorie van de culturele identiteit van Collier en Thomas die betrekking heeft op interpersoonlijke ontmoetingen, waarbij de onderscheidende eigenschappen van een persoon op de voorgrond worden geplaatst. Genoemde auteurs zien interculturele communicatie als het contact tussen mensen die zichzelf in culturele termen als verschillend van elkaar definiëren en waarbij deze culturele identiteiten impliciet of expliciet in de conversatie tot uitdrukking worden gebracht. Zij beschouwen cultuur als een historisch overgedragen systeem van symbolen, betekenissen en normen. Het kan verwijzen naar etniciteit, geslacht, beroep, of naar elk ander systeem van symbolen dat vaststaat en saillant is voor mensen. 16 Een dergelijke visie brengt met zich mee dat het contact tussen twee personen die op het eerste gezicht tot verschillende raciale, etnische of culturele achtergronden worden gerekend, niet automatisch intercultureel van aard hoeft te zijn. Het kan intercultureel gemaakt worden wanneer door één partner of door beide partners het cultureel anders zijn wordt benadrukt. Als één van hen deze

10 32 Hoofdstuk 1 culturele verschillen op de voorgrond plaatst, is er sprake van interculturele communicatie. Als beide partners dat doen, is de communicatie meer intercultureel. Collier en Thomas zijn verder van mening, dat op sommige momenten de ontmoeting intercultureel kan zijn en op andere momenten weer niet (zie hoofdstuk 9) Theoretische fundering van interculturele communicatie Ten aanzien van het thema van interculturele communicatie ontbrak aanvankelijk elke theoretische fundering. Nog in 1979 konden Asante, Newmark en Blake, prominente specialisten op dit terrein, dienaangaande geen specifieke theorieën aanwijzen. Hun conclusie was dan ook dat interculturele communicatie een studieveld is without a clear tradition rooted in the social or behavioural sciences. What one finds are the tangential forays of anthropologists, communicationists and psychologists who, while on their various journeys into their cultural field, happen to pass by. 18 De enige theoretische notie die te vinden was, betrof de dichotome classificatie van wereldculturen. Indelingen zoals individualistisch tegenover collectivistisch, modern tegenover traditioneel, westers tegenover niet-westers en schuld- tegenover schaamte-culturen zijn echter niet meer dan ideaaltypische constructies. In zulke dichotome classificaties, die ook nu nog worden gehanteerd, zijn de opvattingen over cultuur gebaseerd op generalisaties en omvatten deze te simplistische categorieën (zie de hoofdstukken 4 en 12). Bovendien was de aandacht van deskundigen op het terrein van interculturele communicatie tot voor kort slechts gericht op het gebruik van de zogenaamde sensitizing concepts (werkconcepten) als kaders voor de bestudering ervan. Gudykunst is van mening dat, wil men dit studieveld verder ontwikkelen, het formuleren van consistente theoretische raamwerken onontbeerlijk is. 19 Nog maar een decennium na het handboek van Asante en anderen is er voor de discipline van interculturele communicatie al een rijk geschakeerd beeld aan theorieën ontwikkeld. Gudykunst en Nishida maken de balans op en stellen dat er in de jaren tachtig een enorme ontwikkeling van theorieën heeft plaatsgevonden. Ook in een bijdrage van Wiseman worden vele theorieën op dit terrein besproken. 20 Volgens Gudykunst en Nishida zijn de in de bovengenoemde periode ontwikkelde of bij onderzoek gehanteerde theorieën voornamelijk afkomstig uit uiteenlopende disciplines als de psychologie, de antropologie, de linguïstiek en de communicatiewetenschappen. Ze zijn volgens hen tevens gebaseerd op verschillende perspectieven, methodologieën en onderzoekstradities. Gudykunst en Nishida classificeren deze theorieën aan de hand van twee criteria: het perspectief (objectief versus subjectief of etic versus emic), de discipline waaruit de theorie afkomstig is (de communicatiewetenschap of andere disciplines) of nieuw-ontwikkeld. Genoemde auteurs benadrukken dat het door hen aangebrachte onderscheid tussen objectieve en subjectieve perspectieven artificieel is en ook niet bedoeld is om tegengestelde paradigma s aan te duiden. Hieronder

11 Interculturele communicatie 33 wordt een selectie gepresenteerd van de theorieën die het meest worden gebruikt ofwel via onderzoek op dit terrein zijn ontwikkeld. Meest gebruikte theorieën op het terrein van interculturele en crossculturele studies Origine Perspectief / benadering Communicatiewetenschap Andere disciplines Nieuw ontwikkelde theorie Objectief - Uncertainty reduction theory - Convergence theory - Attribution theory - Ethnolinguistic identity theory - Communication accommodation theory - Communication acculturation of immigrants - Theory of culture and face negotiation - Theory of adaptation for effective communication Subjectief - Theory of coordinated managementment of meaning - Rules theory - Rhetoric theory - Constructivism - Linguistic and sociolinguistic theory - Transactional conceptualization of intercultural communication - Rules theory on cultural identity Uit deze schematische presentatie is gemakkelijk af te leiden welke onderwerpen binnen de uiteenlopende benaderingen worden behandeld. Enkele factoren die in deze theorieën centraal worden gesteld, zijn linguïstisch, sociaalpsychologisch en sociologisch van aard. Daarbij gaat het onder andere om aspecten die te maken hebben met aanpassing, acculturatie, vooroordelen, taal, onzekerheid, identiteit en cultuurspecifieke rollen en relaties. Een algemene overkoepelende theorie waarin rekening wordt gehouden met al deze factoren is (nog) niet voorhanden. Het is bovendien nog maar de vraag of zo n theorie überhaupt te ontwikkelen is en of deze voor de praktijk nuttig kan zijn. Vele studies op dit terrein zijn louter gericht op het identificeren van crossculturele verschillen zonder te streven naar theorievorming. In een recente publicatie presenteert Gudykunst (2005) ook het hieronder gegeven overzicht van theorieën.

12 34 Hoofdstuk 1 Theorieën over interculturele communicatie naar thema Thema Theorie Communicatie en The coordinated management of meaning cultuur Speech codes theory Cross-culturele Face-negotiation theory variabiliteit in Conversational constrains theory communicatie Adaptatie en interactie Identiteit Effectieve communicatie en beslissingen Aanpassing en acculturatie Communication accommodation theory Cross-cultural and intercultural applications of expectancy violations theory Interaction adaptation theory Identity management theory Identity negotiation theory Communication theory of identification Anxiety/uncertainty management theory of effective communication A contextual theory of interethnic communication Effective intercultural workgroup communication theory An integrative communication theory Cultural scheme theory Anxiety/uncertainty management theory of strangers intercultural adjustment De bovengenoemde theorieën, die grotendeels in de verschillende hoofdstukken van dit boek aan de orde komen, zijn eigenlijk niet ontwikkeld met behulp van onderzoek op het terrein van interculturele communicatie, maar op het terrein van intergroeps-ontmoetingen in algemene zin. Verschillende auteurs hebben dan ook kritiek geuit op de stand van zaken. 21 Deze kritiek kan als volgt worden samengevat: het onderzoek is fragmentarisch, de ervaring van de participanten wordt in hoge mate verwaarloosd en de theorie is ondeugdelijk: deze is meestal monodisciplinair, staat te ver van de empirie en kan daarom moeilijk worden gebruikt in situaties van interpersoonlijk contact of voor de interculturele hulpverlening. Gudykunst (2005) voegt hieraan toe dat deze theorieën zijn ontwikkeld door theoretici die in het algemeen een intergroepsbenadering volgen. Zij gaan er niet alleen van uit dat cultuur een van de factoren is die communicatie beïnvloeden, maar veronderstellen tevens dat de processen die plaatsvinden in communicatie van interculturele, intergenerationele of interetnische aard vergelijkbaar zijn. 22 In zijn commentaar op de stand van zaken geeft hij aan dat deze theorieën voornamelijk uit de Verenigde Staten afkomstig zijn en verwaarlozen de machtsverhoudingen tussen de communicatiepartners die een belangrijke rol spelen in interculturele ontmoetingen. Om de kracht van deze theorieën te vergroten moeten sommige daarvan, in het bijzonder die welke met elkaar compatibel zijn, worden geïntegreerd en empirisch beter getoetst (zie ook Gudykunst 2002). Hoewel de meeste van deze theorieën geen specifieke richtlijnen ver-

13 Interculturele communicatie 35 schaffen voor concrete interculturele ontmoetingen, hebben ze toch een heuristische waarde en kunnen ze een leidraad vormen voor verder onderzoek. 1.4 Model voor interculturele communicatie Zoals eerder is gezegd, is het verleidelijk om bij de bestudering van interculturele communicatie slechts rekening te houden met de invloed van cultuur op het verloop van het communicatieproces. Hoewel in de literatuur een dergelijke werkwijze dikwijls wordt gevolgd, zijn vele deskundigen van mening dat zowel inter- als intraculturele communicatie door andere factoren, ook niet-culturele, wordt beïnvloed. Het verschil tussen beide vormen van communicatie is, zoals eerder gezegd, niet fundamenteel maar gradueel. Wat betreft de factoren die het communicatieproces in het algemeen beïnvloeden noemt Berlo de communicatieve vaardigheden, de attitudes en de kennis van de communicatiepartners, alsmede factoren die samenhangen met het sociaal-cultureel systeem waarvan ze deel uitmaken. Deze zijn in het onderstaande schematische model voor interculturele communicatie opgenomen. In het hieronder gepresenteerde model zijn de factoren die het verloop en de effectiviteit van het (interculturele) communicatieproces beïnvloeden in drie categorieën ingedeeld. De context waarin de ontmoeting plaatsvindt is hier constant gehouden. Het gaat hier om (1) de culturele achtergronden, (2) de wederzijdse attitudes en beeldvorming en (3) de persoonlijke vaardigheden van de communicatiepartners. Het model is niet alleen bedoeld om de werking van de genoemde factoren schematisch weer te geven, maar tevens om een ordeningskader te geven voor de thema s die in dit boek aan de orde worden gesteld. Duidelijkheidshalve dient hier te worden opgemerkt dat deze factoren heel sterk met elkaar samenhangen. Vele persoonlijkheidskarakteristieken, communicatiestijlen, attitudes en beeldvorming zijn in sterke mate afhankelijk van de cultuur waarin iemand opgroeit. Desondanks zijn er geen twee mensen te vinden die zich op identieke wijze gedragen of de wereld om hen heen op identieke wijze waarnemen, ook al zijn ze in dezelfde cultuur grootgebracht. Dit wil zeggen dat persoonlijke eigenschappen maar ten dele door cultuur worden bepaald.

14 36 Hoofdstuk 1 Schematisch model voor interculturele communicatie Context Boodschap / Feedback Zender / Ontvanger Cultuur Beeldvorming Vaardigheden Context In de volgende hoofdstukken zullen deze categorieën van factoren uitgebreid aan de orde worden gesteld. Hieronder wordt een korte samenvatting gepresenteerd. De eerste categorie factoren die interculturele communicatie kan beïnvloeden, betreft de verschillen in de culturele achtergronden van de communicatiepartners. Het gaat hier in grote lijnen om de dominante opvattingen en waarden die de leden van de betreffende groepen hebben en om hun normen en gebruiken met betrekking tot zaken als gepast en ongepast gedrag en wat wel of niet nastrevenswaardig is. Het belang van culturele factoren voor het verloop van het communicatieproces is gebaseerd op het gegeven dat communicatie het maken van voorspellingen en verwachtingen impliceert, zowel met betrekking tot het eigen gedrag als met betrekking tot dat van de communicatiepartner. Hoe groter de culturele overeenkomsten tussen hen of hoe beter hun kennis van elkaars cultuur, des te effectiever de communicatie zal verlopen (zie de hoofdstukken 2, 3 en 4). De tweede categorie factoren die het verloop van interculturele communicatie kan beïnvloeden, bestaat uit communicatieve factoren en persoonlijke vaardigheden die de interculturele communicatieve competentie bepalen (zie de

15 Interculturele communicatie 37 hoofdstukken 5, 6, 7 en 8). Het gaat hier allereerst om de bekwaamheid bij het overbrengen en het interpreteren van communicatieve boodschappen. De bekwaamheid in spreken, schrijven en luisteren, alsmede vaardigheden tot het trekken van juiste conclusies en het doen van adequate voorspellingen over de bedoelingen, gevoelens en gedachten van de gesprekspartner, zijn in dit kader van belang. Zo is ten aanzien van de communicatie competentie het beschikken over en hanteren van een passend vocabulaire, een juiste woordkeus, een passende zinsbouw, een adequaat gebruik en een adequate interpretatie van nonverbaal gedrag en combinaties daarvan, van wezenlijk belang. Een en ander komt ook duidelijk tot uitdrukking in het opereren van mensen in de praktijk van alledag: de keuzen die ze maken om de eigen intenties duidelijk aan de communicatiepartner over te brengen en de wijze waarop deze keuzen worden georganiseerd en geuit. Tot deze categorie vaardigheden behoort ook de mate waarin mensen in staat zijn zich op een adequate wijze aan anderen in de sociale omgeving aan te passen. Het betreft hier het zogenaamde empathisch vermogen en de role taking. Ook de interpersoonlijke aantrekkingskracht, die grotendeels afhankelijk is van onder andere overeenstemming in opvattingen, houding, openheid alsmede van uiterlijke kenmerken en persoonlijke voorkeuren, speelt een belangrijke rol bij het efficiënt laten verlopen van het communicatieproces (zie hoofdstuk 6). Voorts gaat het bij de culturele factoren om de verbale en non-verbale boodschappen. Taal kan namelijk op verschillende manieren het communicatieproces beïnvloeden. Taal is niet alleen een communicatiemiddel maar wordt in het sociaal verkeer ook gebruikt als een wezenlijk onderdeel van identiteit en als markeerder van etnische grenzen. Verder leert de theorie dat taal invloed heeft op het denken en redeneren van de mens. Waar mensen over denken en de manier waarop ze dat doen, wordt in belangrijke mate bepaald door taal. Berlo stelt bijvoorbeeld dat de belangrijkste eenheden van het denken uit taaleenheden bestaan. Het is volgens hem moeilijk om aan iets te denken waarvoor de mens geen naam, label of woord heeft. 23 Ook het verschil dat tussen culturen bestaat in betekenis, functies en gebruik van non-verbale codes, heeft invloed op de wijze waarop de tussen hen uitgewisselde boodschappen worden geïnterpreteerd. De derde categorie factoren die het interculturele communicatieproces kan beïnvloeden, betreft de attitudes jegens en beeldvorming over zowel de gesprekspartner als de groep waartoe deze daadwerkelijk behoort of gerekend wordt. Zoals eerder besproken, delen mensen hun sociale omgeving altijd in groepen in op basis van bijvoorbeeld beroep, woonplaats, sekse, religie, etniciteit, afkomst, taal en leeftijd. Iedereen is tegelijkertijd lid van een aantal van deze groepen en ontleent daaraan een deel van zijn sociale identiteit. De theorie leert dat de mens als gevolg hiervan geneigd is de groep waartoe hij zelf behoort positiever of in ieder geval minder negatief te beoordelen dan andere groepen. Beeldvorming is het concrete resultaat van dat evaluatieproces, dat voornamelijk leidt tot stereotypen en vooroordelen over zichzelf (zelfperceptie) en de eigen groep enerzijds en over anderen en hun groep anderzijds. Etnocentrisme,

16 38 Hoofdstuk 1 discriminatie en racisme zijn ook verschijnselen van beeldvorming (zie de hoofdstukken 9, 10 en 11). Beeldvorming over het zelf en over de eigen groep, oftewel de zelf- en groepsperceptie, is een van de persoonlijke factoren die een centrale rol speelt bij het verloop van interculturele communicatie. Deze factor heeft niet alleen invloed op de wijze waarop mensen zich ten opzichte van anderen opstellen en hen tegemoet treden, maar ook op de wijze waarop iemand zich in het algemeen gedraagt: zijn woorden kiest, vragen stelt en verantwoordelijkheid draagt. Perceptie heeft een cognitieve, een evaluatieve en een gedragsmatige component. De cognitieve component van perceptie heeft betrekking op de identiteit, die tot uiting kan komen in opvattingen als ik ben of wij zijn.... Men kan daarbij bijvoorbeeld verwijzen naar lengte, religie, nationaliteit of beroep. Zo kan iemand zeggen: Ik ben kort, moslim, Marokkaan of Nederlander. De evaluatieve component verwijst naar de mening van iemand over zichzelf en de eigen groep in relatie tot respectievelijk anderen (het zelfbeeld) en andere groepen (het groepsbeeld). Een mening als ik ben een goede docent, of, ik ben een moderne christen geeft aan dat er anderen zijn die respectievelijk geen goede docenten en traditioneel zijn. 24 Deze twee componenten van perceptie (de cognitieve en de evaluatieve) komen tot uiting in het gedrag van mensen in hun relatie tot anderen, zoals een uitspraak in de geest van ik ben een Nederlander, heb meer rechten dan allochtonen en moet daarom voorrang krijgen bij de verdeling van schaarse goederen in de samenleving (zie hoofdstuk 9). Ook een negatief zelfbeeld of groepsbeeld, zoals een gebrek aan zelfvertrouwen respectievelijk een lage dunk van de eigen groep, vertaalt zich in het algemeen in de manier waarop iemand zich tot anderen richt en hun boodschap interpreteert, met andere woorden, in het algemeen met hen communiceert. Onzekerheid, verlegenheid en angst zijn meestal uitingen van een negatieve zelfperceptie in een specifieke context. Op hun beurt beïnvloeden zij het verloop van het communicatieproces in hoge mate. Ook de beeldvorming over anderen vertaalt zich onmiddellijk in de manier waarop iemand zich tot een ander richt en zijn communicatieve boodschappen interpreteert. Het behoeft geen betoog dat de communicatie vlotter zal verlopen met iemand die men graag mag of met wie men met plezier een conversatie voert. Dienovereenkomstig zal een negatieve houding jegens de gesprekspartner het beoogde communicatiedoel in gevaar brengen: de ontvangen boodschap zal waarschijnlijk op een manier worden geïnterpreteerd die overeenkomt met de betreffende houding (zie de hoofdstukken 10 en 11). Na deze summiere beschrijving van de verschillende categorieën factoren die van invloed zijn op interculturele communicatie, zal in de volgende hoofdstukken iedere categorie afzonderlijk uitgebreider worden besproken. Er zal worden begonnen met de persoonlijke vaardigheden of de zogenaamde communicatieve competentie. Daarna zullen in twee aparte delen achtereenvolgens de culturele factoren en de beeldvorming onder de loep worden genomen.

17 Interculturele communicatie 39 Noten Stanley Lane-Poole 1898, geciteerd door J.R.Peters: De wijze boeman uit het westen. Nijmegen, Katholieke Universiteit Nijmegen, 1979, 5. Sitaram & Cogdell 1976, 13 e.v. Entzinger 1986, 52-53; Entzinger 1984, 279. Asante, Newmark & Blake Sitaram & Cogdell 1979, 13. Boas, F. The mind of primitive man. New York, 1911; geciteerd in Klineberg 1980, Zie o.a. Ingham 1996; Bourguignon 1979; Jahoda 1982; Barnauw Vgl. Asante, Newmark & Blake 1979, 12 e.v. Zie Smith 1976, 326. Zie Knapp, Enninger & Knapp-Potthoff 1987, 6-7; zie ook Gudykunst & Kim 1992, 15; Gudykunst & Mody (eds.)2002. Vgl. Sarbaugh 1979, 5. Oomkes 2000, 166. Vgl. Gudykunst & Kim 1992, 20; Gudykunst 1994, 4. Vgl. Knapp, Enninger & Knapp-Potthoff 1987, 8. Idem 1987, 8. Vgl. Collier & Thomas 1988, 99; 1989, 294. Idem 1988, 101 en 104. Zie Asante, Newmark en Blake 1979, 12. Andere pioneers op dit terrein zijn onder andere Sarbaugh 1979; Prosser 1978 en Samovar & Porter Vgl. Gudykunst 1983, 14. Zie Gudykunst & Nishida 1989, 37 e.v.; Wiseman Zie de verschillende bijdragen in Gudykunst (ed.), 1983 en Kim & Gudykunst (eds.), 1988; zie ook Gudykunst 2005 en Zie Gudykunst 2005, viii. Vgl. Berlo 1960, 44. Vgl. Cushman & King 1986, 41.