Beelden en buren. bevolkingen. Wij geven hieronder in twee tabellen de clichés van onze buurlanden België en Duitsland, alsook die van ons

Transcriptie

1 door Rob Aspeslagh & Henk Dekker Beelden en buren Beelden van mensen over anderen horen onlosmakelijk bij het leven. Vaak denken wij dat het menselijke wij en zij principe vooral een kwestie is tussen sociale groepen, bijvoorbeeld etnische, binnen de grenzen van een land maar zulke beelden bestaan ook naar nationaliteit. Vaak zijn beelden van anderen humoristisch, plagerig, en onschuldig. Ze kunnen echter ook bitter en vijandig zijn. Waar de grens tussen onschuldig en gevaarlijk ligt, hangt vaak af van allerlei omstandigheden, de context. Hoezeer we ook gewend zijn om met beelden te leven, soms veroorzaken ze een schok in de samenleving. Tien jaar geleden, op 30 maart 1993, publiceerden wij de resultaten van het eerste onderzoek onder Nederlandse jongeren naar hun beelden van Duitsland en Duitsers en de andere landen van de Europese Unie van het Instituut Clingendael in samenwerking met de Universiteit Leiden. 1 Het onderzoek deed veel stof opwaaien. In 1995, 1997 en 2000 is het onderzoek herhaald. Doel was inzicht te krijgen in de beelden en attituden van Nederlandse schoolgaande jongeren ten aanzien van andere landen en volken, en de belangrijkste determinanten daarvan. Voor een goed inzicht in deze thematiek is het van belang te weten welke factoren de beelden bepalen. We zullen hier eerst enkele beelden van de jongeren bekijken om vervolgens mogelijke verklaringen van deze beelden te bieden. We zullen afsluiten met een blik op het belang van beelden voor de samenleving en de politiek. Beelden Beelden onderscheidden we in clichés beelden van een land en stereotypen beelden van de bevolkingen. Wij geven hieronder in twee tabellen de clichés van onze buurlanden België en Duitsland, alsook die van ons eigen land, en de stereotypen van Belgen, Duitsers en die van Nederlanders zelf. Tabel 1: Beelden van België, Duitsland, en Nederland onder Nederlandse schoolgaande jongeren (in %). 2 België Duitsland Nederland Democratisch Grote verschillen arm-rijk Oorlogszuchtig Vredelievend Welvarend Technisch hoog ontwikkeld Wil wereld overheersen Opvallend is de overeenkomst in data over België en Duitsland ten aanzien van het kenmerk democratisch. Beide landen worden door de meerderheid van de respondenten als een democratisch land opgevat. Dit positieve beeld komt niet overeen met het negatieve beeld van Duitsland ten aanzien van de kenmerken oorlogszuchtig en wil de wereld overheersen. Ondanks dat de data van de onderzoeken in 1995 en 1997 een positiever beeld schetsen is onder de Nederlandse jeugd het beeld van Duitsland in vergelijking met andere buurlanden op deze kenmerken over alle jaren het meest negatief. België scoort gemiddeld net iets minder dan Nederland, maar over de gehele linie bestaat er een positief Belgiëbeeld. Het beeld van België staat het dichtst bij het zelfbeeld van Nederland. Een uitzondering vormen de kenmerken technologisch hoog ontwikkeld en welvarend, waarbij België beduidend lager scoort dan Nederland en Duitsland. Bij deze twee kenmerken staat juist het beeld van Duitsland dichtbij het Nederlandse zelfbeeld. Dat het zelfbeeld van Nederland positiever is dan het beeld van België en Duitsland is niet verrassend.

2 Tabel 2: Beelden van Belgen, Duitsers en Nederlanders onder schoolgaande jongeren in Nederland (in %). 3 Belgen Duitsers Nederlanders Vriendelijk Praktisch ingesteld Tolerant Overheersend Arrogant Als we kijken naar de beelden van de inwoners van de buurlanden, de stereotypen, dan zien we wederom een positief zelfbeeld van de Nederlanders. Toch blijken de Belgen vriendelijker gevonden te worden dan Nederlanders, zij zijn ook minder overheersend en arrogant. Belgen zijn echter minder praktisch ingesteld en tolerant. Bij Nederlandse jongeren staan Belgen er dus goed voor. Duitsers hebben het in dit opzicht moeilijker: op vriendelijk en tolerant scoren ze lager en op overheersend en arrogant een stuk hoger. Vergelijken we de beelden van landen met die van de inwoners, dan is over het geheel genomen het beeld van Nederland positiever dan het beeld van Nederlanders. Het eigen land scoort dus hoger dan het eigen volk. De beelden die de respondenten van België hebben liggen dichtbij de Nederlandse zelfbeelden. Het beeld van Duitsland is voor de meerderheid van de respondenten bij twee kenmerken positief, maar minder positief bij de andere kenmerken. Het beeld van Duitsers is over het geheel genomen negatief vergeleken met het beeld van Belgen en het zelfbeeld van Nederlanders. Verklaring van beelden Beelden worden niet alleen ontwikkeld onder invloed van de eigen ervaringen (direct contact), maar ook door berichten van anderen (socialisatie). Informatie over Duitsland en Duitsers ontvangen Nederlanders al op jonge leeftijd. Deze informatie is meestal negatief en betreft thema s als oorlog, onderdrukking en geweld. Clichés en stereotypen met betrekking tot Duitsland en Duitsers worden in theorie verworven onder invloed van emotionele en informatieve berichten van (groot)ouders, onderwijs, massamedia, leeftijdgenoten, politici, en belangrijke gebeurtenissen zoals herdenkingen. In 1995 meldden meer dan zes op de tien scholieren dat de grootouders wel eens iets over Duitsland hadden verteld (66%). Bij meer dan zeven op de tien hadden dat de ouders gedaan (76%). Bijna alle respondenten hebben op school iets geleerd over Duitsland (98%). Door acht op de tien is met vrienden over Duitsland gepraat (79%). Bijna tweederde zei regelmatig een krant te lezen (meestal een regionale krant), maar slechts drie op de tien lezen vaak of bijna altijd het nieuws over Duitsland in die krant (29%). Ruim acht op de tien keken regelmatig naar een televisie-journaal (84%). Zes op de tien hadden ten minste vier romans over de Tweede Wereldoorlog gelezen (59%) terwijl zeven op de tien vier of meer films over de Tweede Wereldoorlog hadden gezien (70%). Bijna een kwart herinnerde Tabel 3: Opvattingen van relevante anderen over Duitsers volgens Nederlandse schoolgaande jongeren in 1995 (in %). 4 Bronnen: Opvattingen: Goed Goed/ Slecht N Slecht Grootouders Ouders Vrienden Krant TV-journaal Leraren

3 zich wel eens bij een herdenking op de vierde mei aanwezig te zijn geweest (meestal tussen het zevende en twaalfde jaar; 23%), terwijl bijna negen op de tien de dodenherdenking wel eens op de televisie hadden gezien (88%). 5 Het meest negatief over Duitsers van nu waren, in de waarneming van jongeren, hun vrienden (zie tabel 3). Vrienden zeggen echter weer wat hun vrienden hebben gezegd; jongeren vertellen aan elkaar door wat voor hen bon ton of politiek correct is. Belang van beelden Beelden van andere landen en volkeren zijn belangrijk, omdat zij een sterke invloed hebben op de houding ten aanzien van die landen en volkeren. Een overwegend negatief geheel van beelden van een land en volk draagt bij aan een negatieve houding, dat wil zeggen een negatief gevoel, ten aanzien van dat land en volk. En een negatieve houding kan leiden tot gedrag dat door de ander als negatief wordt ervaren. Van de vier factoren die wij hebben onderzocht heeft het geheel van beelden de op een na de sterkste invloed op de houding ten aanzien van Duitsland. Emoties (sterke gevoelens met een lichamelijke reactie, zoals angst) blijken het meeste effect te hebben. Het geheel van clichés en stereotypen staat op de tweede plaats. Daarna volgt direct contact. Het niveau van objectieve feitenkennis draagt nauwelijks bij aan de attitude; kennis heeft een minder grote invloed op de attitude dan vaak wordt verondersteld. Onderzoek naar beelden en houdingen van burgers ten aanzien van andere landen en volken heeft een politiek en maatschappelijk belang. Dit is zeker het geval wanneer we denken aan de situatie in Noord-Ierland of bijvoorbeeld in het voormalige Joegoslavië, maar ook als een dergelijk onderzoek zich uitstrekt tot de lidstaten van de Europese Unie. Nationale beelden en houdingen ten aanzien van de Europese partners kunnen worden beschouwd als graadmeter van de mate waarin de burgers van Europa zich onderling met elkaar verbonden achten. Negatieve houdingen jegens andere Europese lidstaten en hun bevolkingen kunnen hun weerslag hebben op de houding van burgers ten aanzien van Europese samenwerking en integratie. Elke serieuze discussie over Europese bewustwording en het bevorderen van een gevoel van Europese identiteit zal rekening moeten houden met de feitelijke stand van zaken op dit terrein. De toekomst van de samenwerking binnen Europa is mede afhankelijk van de vraag of toekomstige generaties elkaar begrijpen en waarderen. Een negatieve houding ten opzichte van andere volken en landen kan leiden tot het zo veel mogelijk mijden van contact. Wanneer er toch contact is, kan dat onderhevig zijn aan misverstanden en spanningen, wat zich uit in ongemakkelijkheid, stroefheid of onvriendelijkheid. Voor een goede samenwerking kunnen negatieve beelden en attituden een grote belemmering vormen. Het gevolg kan zijn een verslechtering van de relatie tussen landen op politiek, economisch en interpersoonlijk gebied. Duitsland is vooral economisch een belangrijk buurland. Een goede verhouding met Duitsland, maar ook met België en andere landen, is in het belang van Nederland op tal van terreinen. Onderzoek dat negatieve beelden en attituden ten aanzien van andere landen inzichtelijk maakt en het ontstaan ervan blootlegt heeft dan ook (naast een wetenschappelijke ook) een hoge maatschappelijke relevantie. Onderwijs De beelden die Nederlandse jongeren van hun buren en buurlanden hebben kunnen op meerdere punten verbeterd worden (net als de beelden van Nederland onder Duitse en Belgische jongeren). De beschreven onderzoeken bieden zicht op wat verbeterd zou kunnen worden. Negatieve clichés en stereotypen kunnen op directe wijze op waarheid worden getoetst. Nagegaan kan ook worden of een land niet met meer positieve kenmerken geassocieerd kan worden. Positieve metastereotypen (bijvoorbeeld, het geloof dat Duitsers positief over Nederlanders denken) lijken ook een positieve uitwerking op de beelden en houdingen (bijvoorbeeld, van Duitsers onder Nederlanders) te hebben. Lesboeken kunnen gecontroleerd worden op clichés en stereotypen. Goed opgezette uitwisselingsprogramma s (geen sinecure) kunnen negatieve beelden aan het wankelen brengen. Jongeren uit verschillende landen kunnen ook in contact met elkaar worden gebracht in een simulatie van een vergadering van bijvoorbeeld ministers om een gezamenlijk, grensoverschrijdend probleem op te lossen. Ook succesvol kan het zijn de leerlingen inzicht te geven in hun eigen Duitsland- en Belgiësocialisatie en in de determinanten van hun eigen negatieve clichés en stereotypen en vooroordelen (negatieve houdingen) ten aanzien van andere landen en volkeren. Misschien is het ook goed de leerlingen op de hoogte te brengen van, en hen te laten discussiëren over, internationale waarden. Onderwijs behoort volgens de Raad van Europa to encourage all young Europeans to show respect for, and solidarity with, peoples of other nations and cultures, see themselves not only as citizens of their own regions and countries, but also as citizens of Europe and of the wider world. Noten 1. In 1993 is de vragenlijst ingevuld door leerlingen op scholen voor bbo, lbo, mbo, mavo, havo en vwo. In 1995, 1997 en 2000 hebben respectievelijk 1.076, en 931 leerlingen op scholen voor mavo, havo en vwo aan het onderzoek meegedaan. Voor de vergelijking van de antwoorden worden

4 in de tabellen in deze bijdrage alleen de gegevens van de mavo-, havo- en vwoleerlingen vermeld. Voor meer informatie over de methode en vraagstelling, zie: Dekker, H. & R. Aspeslagh, M. Du Bois-Reymond (1997), Duitsland in beeld, Gemengde gevoelens blootgelegd, Lisse, NL: Swets & Zeitlinger; Dekker, H. & R. Aspeslagh en B. Winkel (1997), Burenverdriet. Attituden ten aanzien van de lidstaten van de Europese Unie, Den Haag: Clingendael; Dekker, H. en R. Aspeslagh, Ein besonderes Verhältnis, Deutschland und die Niederlande, Baden-Baden: Nomos, 1999; Aspeslagh, R. et al. (2000), België en Nederland in beeld, Wat weten, denken en vinden jongeren in België en Nederland van elkaars landen en bevolkingen?, Den Haag: Clingendael. 2. De cliché-vraag in 1993 luidde: Hieronder volgt een lijstje met kenmerken van landen. Kun je voor elk land aangeven welke uitspraken op dit moment op dat land van toepassing zijn? Als ze van toepassing zijn zet dan een kruis in het hokje onder het betreffende land. Let op: het gaat ons er dus om wat je vindt van de landen zoals ze nu zijn; niet zoals ze vroeger ooit zijn geweest. De landen waren: België, Duitsland, Engeland, Frankrijk, en Nederland. De kenmerken die aan de respondenten zijn voorgelegd waren: democratisch, vooruitstrevend, vredelievend, technisch hoog ontwikkeld, grote verschillen tussen arm en rijk, weinig sociale voorzieningen, neemt weinig vluchtelingen op, wil de wereld overheersen, en oorlogszuchtig. In de tabel hierboven staan alleen de kenmerken die in alle vier studies zijn gevraagd. Door de enigszins gewijzigde vraagstelling in 2000 kunnen de cijfers uit de verschillende jaren alleen met voorzichtigheid worden vergeleken. 3. In 1993 is de vragenlijst ingevuld door leerlingen op scholen voor bbo, lbo, mbo, mavo, havo en vwo. In 1995, 1997 en 2000 hebben respectievelijk 1.076, en 931 leerlingen op scholen voor mavo, havo en vwo aan het onderzoek meegedaan. Voor de vergelijking van de antwoorden worden in de tabellen in deze bijdrage alleen de gegevens van de mavo-, havo- en vwoleerlingen vermeld. Voor meer informatie over de methode en vraagstelling, zie: Dekker, H. & R. Aspeslagh, M. Du Bois-Reymond (1997), Duitsland in beeld, Gemengde gevoelens blootgelegd, Lisse, NL: Swets & Zeitlinger; Dekker, H. & R. Aspeslagh en B. Winkel (1997), Burenverdriet. Attituden ten aanzien van de lidstaten van de Europese Unie, Den Haag: Clingendael; Dekker, H. en R. Aspeslagh, Ein besonderes Verhältnis, Deutschland und die Niederlande, Baden-Baden: Nomos, 1999; Aspeslagh, R. et al. (2000), België en Nederland in beeld, Wat weten, denken en vinden jongeren in België en Nederland van elkaars landen en bevolkingen?, Den Haag: Clingendael. 4. In het 2000-onderzoek is gevraagd naar de bronnen van informatie over België. Leraren worden weer het vaakst genoemd, gevolgd door ouders op de tweede plaats en de vrienden op de derde plaats. De berichtgeving in kranten en het tv-journaal is volgens de meeste antwoorden zowel positief als negatief, terwijl de overige antwoorden meer in positieve dan negatieve richting wijzen. 5. Gevraagd is in 1995: Wat vinden jouw oma en opa hoe de meeste Duitsers van nu zijn?. Dezelfde vraag is gesteld voor jouw ouders, jouw vrienden, en leraren/leraressen bij jou op school. De vragen naar de media luidden: Hoe wordt in de krant, die je leest, in het algemeen over Duitsers van nu geschreven? en Hoe wordt in het televisie-journaal, waar je het meest naar kijkt, in het algemeen over Duitsers van nu bericht?. Rob Aspeslagh was verbonden aan het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendael. Henk Dekker is hoogleraar aan de Universiteit Utrecht op de leerstoel De sociaal-wetenschappelijke studie van de Duits-Nederlandse betrekkingen.

5 De stereotype-vraag in 1993 luidde: Hieronder volgt een lijstje met enkele eigenschappen van mensen. Geef per uitspraak aan bij welk volk of bij welke volken die eigenschap past door een kruisje in het bijbehorende hokje te plaatsen. De volken waren: de meeste Belgen, Duitsers, Engelsen, Fransen, en Nederlanders. De eigenschappen die aan de respondenten zijn voorgelegd waren: tolerant, gezagsgetrouw, vinden oude gewoontes belangrijk, overheersend, gezellig, praktisch ingesteld, vinden veel geld verdienen belangrijk, zakelijk, nuchter, trots op hun land, nauwgezet, gemakkelijk in de omgang, arrogant, vriendelijk, en hebben gevoel voor humor. In de tabel hierboven staan alleen de kenmerken die in alle vier studies zijn gevraagd. Door de enigszins gewijzigde vraagstelling in 2000 kunnen de cijfers uit de verschillende jaren alleen met voorzichtigheid worden vergeleken