Gezond eten als medicijn, de beste aanpak

Transcriptie

1 34

2 Het metabool syndroom, een sluipend proces met grote gezondheidsrisico s Gezond eten als medicijn, de beste aanpak Tekst: Maarten Bijma Beeld: André Dietman, Shutterstock De gevolgen van welvaartsziekten zijn in de praktijk op vele manieren zichtbaar. Overgewicht is daar de meest herkenbare van. Overgewicht gaat vaak op een bijna ongemerkte manier samen met hoge bloeddruk, slechte cholesterolwaarden en een verstoorde bloedsuikerspiegel. In medische termen noemen we dat het metabool syndroom. Dit metabool syndroom staat eigenlijk voor een hele serie aan gezondheidsklachten die nauw verband met elkaar houden. Het syndroom ontstaat voornamelijk door de combinatie van ongezond eten en weinig bewegen. Het metabool syndroom is een cluster van stofwisselingsproblemen. Het syndroom komt eigenlijk heel vaak voor: bij liefst 34% van de mannen en bij 24% van de vrouwen, aldus cijfers van het RIVM. Het grote gevaar is dat wanneer dit lang aanhoudt of verstoord genoeg is, het kan leiden tot welvaartsziekten zoals Diabetes Type II, hart- en vaatziekten, Alzheimer en kanker. Steeds vaker zie je dat fysiotherapeuten ook bloeddruk, glucose, cholesterol en buikomvang meten. Daarmee kun je ook als fysiotherapeut sterke aanwijzingen vinden voor het metabool syndroom, dat soms aanwezig is zonder dat het zich direct uit in een duidelijk herkenbare ziekte. Het gevaar van het metabool syndroom is het sluipende proces van gewichtstoename en afnemende conditie. Die brengen samen als een paard van Troje nieuwe risico s met zich mee. Terwijl het metabolisme (de stofwisseling) verslechtert, ontvouwt zich langzaam maar zeker een reeks van gezondheidsproblemen (het syndroom). Behalve overgewicht zijn dat een verhoogde bloeddruk, een hoge 35

3 Wat is het metabool syndroom? Van een metabool syndroom is officieel sprake bij 3 of meer van onderstaande symptomen: 1. Overgewicht (schadelijk buikvet) 2. Te hoge bloeddruk 3. Slecht cholesterolgehalte 4. Hoge concentratie van triglyceriden (vetten) 5. Insulineresistentie (hoog glucosegehalte) bloedsuikerspiegel en slechtere cholesterolwaarden. Buikomvang makkelijk herkenbaar Er is een officiële lijst van symptomen die bepalen of er sprake is van een metabool syndroom (zie kader) maar volgens de regulier geldende normen is al sprake van het syndroom als de bloedwaarden verslechterd zijn en de buikomvang boven de 94 centimeter komt, gemeten ter hoogte van de navel. Bij vrouwen ligt de grens bij een buikomvang van 80 centimeter. Doordat een grote buikomvang één van de belangrijke kenmerken is van het metabool syndroom, wordt vaak als eerste gekeken naar mensen met overgewicht en/of een hoog vetpercentage. Dit is echter niet altijd terecht, want ook bij slanke mensen komt het metabool syndroom zeer regelmatig voor. Het kan voorkomen dat iemand een buikomvang heeft die binnen de norm ligt, maar dat er teveel visceraal vet aanwezig is. En juist dit vet heeft een zeer slechte invloed op de hormoonregulatie. We noemen deze groep ook wel TOFI s (Thin Outside, Fat Teveel en ongebalanceerde voeding met te weinig lichaamsbeweging is vooral de oorzaak De combinatie van slechte bloedwaarden en overgewicht verhoogt de kans op het krijgen van diabetes type 2 aanzienlijk en ook het risico op het krijgen van hart- en vaatziekten is groter. Inside). Dat overgewicht een belangrijke oorzaak voor ziekten is, en dat dit vooral komt door een combinatie van teveel en ongebalanceerde voeding met te weinig lichaamsbeweging, was al langer bekend. 36

4 TOFI Maar nu blijkt dat buikvet nog sterker de kans op hart- en vaatziekten kan voorspellen dan overgewicht op zich. Een taillemeting heeft zelfs een betere voorspellende waarde dan iemand zijn BMI. Risicofactoren Er zijn een aantal risicofactoren bekend die de kans op het metabool syndroom verhogen. Allereerst natuurlijk het dieet. Vooral producten met een hoge Glycemische index zoals suiker, snoep, witte rijst en bier zorgen voor een verhoogd risico. Daarnaast vermoeden wetenschappers dat er ook een genetische oorzaak is. Zo is bij kinderen rond acht jaar al te voorspellen of het metabool syndroom in aanleg aanwezig is. Ouder worden, slecht slapen, een sedentaire leefstijl en excessief alcoholgebruik zijn de overige belangrijke risicofactoren. Naast de metingen die in het bereik liggen van de fysiotherapeut kunnen deze risicofactoren een extra aanwijzing geven op de aanwezigheid van het metabool syndroom. Deze factoren zijn niet alleen bepalend voor het ontstaan, maar ook het voortbestaan van het metabool syndroom. In therapeutische zin is het daarom zinvol om deze factoren mee te nemen in het therapeutisch plan. Effecten van langdurig te hoge bloedsuiker Een langdurig te hoge bloedsuikerspiegel heeft negatieve invloed op de kwaliteit van bindweefsel en vormt daarmee een risicofactor voor bijvoorbeeld de organen. Bij een verstoorde bloedsuikerspiegel kan de flexibiliteit van het bindweefstel afnemen, de kwaliteit van collageen en de werking van het immuunsysteem neemt af. Daarnaast kunnen effecten die geassocieerd worden met een Limited Joint Mobility aangetoond worden zoals: contractuur van Dupuytren, trigger finger, het carpaal tunnelsyndroom of een frozen shoulder. Veel aandoeningen die gerelateerd zijn aan pezen, spieren, kapsels, banden, etc. komen voor zonder duidelijk aanwijsbaar trauma. Daarmee wordt de hypothese dat het bindweefsel in kwaliteit is afgenomen aannemelijk. Bij deze groep is het dus zinvol om na te gaan of het metabool syndroom aanwezig is. Bijzondere aandacht zou moeten uitgaan naar mensen met een frozen shoulder. Rond de 36% van de mensen met een frozen shoulder heeft ook diabetes, bij 71% is er sprake van het metabool syndroom (diabetes is overigens ook een metabool syndroom, alleen zodanig gevorderd dat er sprake is van een officiële ziekte ). De incidentie van frozen shoulder bij diabetes is 19%. Niet alleen de prognose is slechter bij deze groep, maar uit vroege resultaten lijkt een aanpak van het metabool syndroom ook in therapeutische zin een positief effect te hebben. Omdat een grote buikomvang een van de kenmerken is van het metabool syndroom, wordt vaak als eerst gekeken naar mensen met overgewicht en/ of een hoog vetpercentage. Toch is dit onterecht, ook bij slanke mensen komt het metabool syndroom zeer regelmatig voor. Bij mensen met een buikomvang die binnen de normen valt kan er teveel visceraal vet aanwezig zijn. Juist dit viscerale vet heeft een funeste invloed op de hormoonregulatie. Deze groep mensen worden ook wel TOFI s genoemd; Thin Outside. Fat Inside. Op deze dwarsdoorsnede zijn 2 personen te zien met dezelfde buikomvang. Toch is er een duidelijk verschil te zien in de hoeveelheid visceraal vet. Bij de rechter persoon is veel meer orgaanvet te zien. Alhoewel de linker persoon een flinke vetlaag heeft, is dit vooral aan de buitenkant te vinden. Niet alleen de hoeveelheid vet is opvallend, maar ook het verschil in spierontwikkeling en vet in de spieren. Deze vervetting komt bijvoorbeeld veel voor bij mensen met langdurige lage rug- en nekpijn. Samengevat zou je kunnen stellen dat de linker persoon vet en fit is en de rechter vet en niet fit is. 37

5 Wanneer is er sprake van Metabool? 1. verhoogde nuchtere bloedglucosewaarden (mannen en vrouwen 6,1 mmol/l, en/of medicatie), 2. verhoogde bloeddruk (mannen en vrouwen 130/85 mm Hg en/of medicatie), 3. laag HDL-cholesterolgehalte (mannen 1,04 mmmol/l; vrouwen 1,29 mmol/l), 4. verhoogde serumtriglyceriden (mannen en vrouwen 1,7 mmol/l) en 5. verhoogde buikomvang (mannen > 102 cm; vrouwen > 88 cm) of verhoogd visceraal vet gehalte >9 38 Een verstoorde cholesterolhuishouding wordt in verband gebracht met kraakbeenaandoeningen door oxidatieve stress op de kraakbeencellen. Het heeft daarom zin om bij de groep mensen met artrose ook aandacht te besteden aan het metabool syndroom. Niet alleen omdat overgewicht vaak voorkomt maar ook vanwege de negatieve invloeden die een verstoorde hormoonregulatie heeft op de kwaliteit van kraakbeen. Chronische pijn Naarmate het onderzoek vordert weten we steeds meer over chronische pijn en de factoren die daar een rol bij spelen. Het metabool syndroom krijgt in het complexe plaatje een steeds prominentere rol. Bij fybromyalgie komt het bijvoorbeeld 5,5 keer meer voor. Het wordt geassocieerd met nekpijn en een dysfunctie van de HPA-as (ook een dysregulatie van hormonen). De dysfunctie van de HPA-as wordt vanuit de stressfysiologie al langdurig beschreven en krijgt ook bij het onderzoek en behandeling van chronische pijn een belangrijke rol. Een dysfunctie van de HPA-as wordt gerelateerd aan: (micro)infecties, hoge bloeddruk, ophoping van vocht, achteruitgang weefselkwaliteit, afname immuunsysteem en interleukin-1b, CVS/Fibromyalgie/etc. De paralellen tussen de effecten van een dysfunctie van de HPA-as en het metabool syndroom zijn opvallend. Of een dysregulatie van de hormonen die een belangrijke rol spelen bij het metabolisme en stress niet altijd hand in hand gaan is een belangrijke vraag voor verder onderzoek. Leefstijlinterventies Bij de groep mensen met een metabool syndroom is een leefstijlinterventie op zijn plaats. Dit zou in ieder geval moeten bestaan uit voldoende fysieke activiteit (bewegen), een gezond voedingspatroon (eten) en een laag stressniveau / voldoende motivatie (rusten). In een eerder artikel schreven we al over het nut van simpele eetregels en hoe je hiermee effectief aan een gezonde leefstijl kunt werken. Voor mensen met het metabool syndroom is het goed om extra nadruk te leggen op een aantal van deze regels. Belangrijk om op te merken is dat het hier niet gaat om allerlei ingewikkelde diëten of voedingsadviezen. Daarmee valt het binnen het bereik en competenties van de fysiotherapeut om mensen hierbij te adviseren (al dan niet in een leefstijlprogramma). Denk hierbij aan de volgende eenvoudige eetregels: Eet groen Verse groenten zijn altijd goed, lekker en de ideale vervanger voor pasta, aardappelen en brood. In verse groenten zitten ook koolhydraten, maar met een lage Glycemische Index en dat is belangrijk. Verder zijn bladgroenten en slasoorten weer beter dan zoete en zetmeelrijke groenten. Koolhydraten met een hoge GI (meer dan 70%) zijn dus echt af te raden. Dus geen suiker, witte rijst, frites, chips, snoep, zoete ontbijtgranen, frisdrank en bier. Eet twee Dit is wellicht de belangrijkste eetregel. Eet niet de traditionele drie-eenheid (vlees, groente, aardappelen/pasta/ rijst), maar kies er twee van de drie (en dan geen eiwitten met koolhydraten, dus geen vlees met aardappelen of kaas met pasta). Dat kan heel eenvoudig door altijd groenten met vlees, vis, kaas of koolhydraten te combineren. Koolhydraten vermijden is niet te adviseren. Het gaat om verstandige combinaties.

6 Eet vet Uiteraard gaat het hier om de juiste vetten. Enkelvoudig en meervoudig onverzadigde vetten (olijfolie, noten, vette vis) zijn te prefereren boven koolhydraten. Verzadigde vetten (dierlijke vetten in melk, kaas, eieren, vlees en vis) kunnen beperkt en transvetten (frituur, margarine, verpakte voedingsmiddelen) moeten worden uitgesloten. Omega 3 vetzuren zijn goed en zitten vooral in vette vis, algen en in onder andere walnoten. Extra vierge olijfolie is in alle gevallen aan te raden, niet in de laatste plaats omdat deze ook ontstekingsremmend werkt. Eet niet Van nature slanke mensen doen nooit aan een dieet, maar eten met mate en stoppen met eten wanneer ze verzadigd zijn. Diëten worden afgeraden, calorieën tellen is zinloos. Het nieuwste dieet is geen dieet maar een manier van leven. En de kern is de juiste keuzes maken. Een aanrader is regelmatig een vastenkuur van drie dagen (per 3 maanden) of korte vastenperiodes door bijvoorbeeld pas om uur te beginnen met eten en om uur weer te stoppen. Dan eet je 8 uur normaal en 16 uur niet. Vasten is van alle tijden en alle volken en werkt helend voor zowel lichaam als geest. Gezond leren eten in de fysiopraktijk Zoals vermeld is de rol van het metabool syndroom onmiskenbaar bij bindweefselaandoeningen. Daarmee is hier niet alleen sprake van preventie maar ook van therapie. Dat betekent als eerste dat er aandacht moet zijn voor het herkennen en diagnosticeren ervan (al dan niet in De factor die het succes bepaalt is niet de mate van kennis over voeding, maar de kunst om mensen te motiveren naar een gezonde leefstijl samenwerking met een huisarts). Van de drie leefstijlgebieden (bewegen, eten en rusten) is eten de meest belangrijke bij het metabool syndroom. Voor de hele grote groep waarbij er nog geen sprake is van een ziekte, is het niet nodig om daarvoor hulp te zoeken bij een diëtist. Het succes wordt bij deze groep namelijk niet bepaald door de kennis over voeding van de expert maar door de manier waarop de professional de ander kan helpen een gezonde leefstijl te integreren in zijn of haar leven. Door de hoge prevalentie is er daarmee plek voor therapeuten/coaches die die groep helpt door goede metingen, behapbare programma s en periodieke ondersteuning. Conclusie Omdat het metabool syndroom niet alleen bij welvaartsziekten zoals diabetes type II een rol speelt, is het ook voor de fysiotherapeut zinvol hier in de diagnostiek en therapie op in te spelen. Op therapeutisch gebied is het vaak niet noodzakelijk om direct een voedingsexpert in te schakelen. De factor die het succes bepaalt is niet de mate van kennis over voeding, maar de kunst om mensen te helpen gemotiveerd te raken en te blijven om met een gezonde leefstijl aan de slag te gaan. Maarten Bijma is Chief Eat Officer bij MOVESMART.company en MyVitality Coach j Meer info? 39