Metafoor Machinemens welke betekenissen? Hovo Achterhoek Liemers 15 december 2015 Dr Nel van den Haak

Transcriptie

1 Metafoor Machinemens welke betekenissen? Hovo Achterhoek Liemers 15 december 2015 Dr Nel van den Haak

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23 Reflexen&

24

25

26

27

28

29 Metafoor machinemens - in de medische geschiedenis

30 Inleiding: machines en mechanismen voordelen transparante werking van het lichaam bevordering van medische wetenschap en wetenschappe lijke efficiëntie

31 aandachtspunten machinemetafoor bij Descartes tijdsbeeld 17 e eeuw machinemetafoor bij Boerhaave machinemetafoor bij La Mettrie hart/bloedsomloop als pomp machinemetafoor bij Freud, stoommachine/puffer tijdsbeeld 19 e eeuw en begin 20 e eeuw machinemetafoor bij Plessner mechanismen bij EBM keerzijden

32 machinemetafoor in historische geneeskunde van 13e tot 17e eeuw: tegen antieke geneeskundige benaderingen om de werking van het lichaam te kunnen begrijpen

33 machinemetafoor in historische geneeskunde welke machinemetaforen? uurwerk, bewegend en ordenend hart als pomp stoommachine electriciteitsnetwerk, telegrafie menselijke cel als machine biologische machines en mechanismen hersenen als complex van biologische mechanismen

34

35

36 Het levend menselijk lichaam als uurwerk bij Descartes (begin 17de eeuw) Verhandeling over de mens het mechanistische wereldbeeld toegepast op de mens Beschrijving van het menselijk lichaam Principes van de Filosofie

37 Het levend menselijk lichaam als uurwerk bij Descartes (begin 17de eeuw) een rekenende en metende machine, als een klok machine slaat op menselijke lichaam, natuurlijke automatische reacties menselijk lichaam als machine = onderdeel van de natuur van de wereld mechanisch principes ofwel atoomleer autonome werking van het lichaam orgelmetafoor

38 Descartes levensgeesten als orgel 1

39 Descartes levensgeesten als orgel 2 de levensgeesten werken als orgel de organist zijn zorgvuldige vinger werk de luchtwerking in de buizen en blaas balgen

40 17e eeuw: mechanisering van het wereldbeeld 1 een nieuwe verhouding tot de natuur weerstand tegen gezag nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen geneeskunde als praktijk en als wetenschap nogal chaotisch anatomie en fysiologie legden de grondslagen voor een nieuwe geneeskunde de relatie tussen christelijke theologie en filosofie, tussen geloof en wetenschap veranderend wereldbeeld Nicolaas Copernicus en Galileo Galileï

41 17e eeuw: mechanisering van het wereldbeeld 2 Newton, Leibniz en Boyle machine belangrijk, ook voor nieuwe fysica verklaren en verantwoorden van natuurlijke fenomenen d.m.v. mechanistische processen anatomie Andreas Vesalius bloedsomloop en hart William Harvey

42 Boerhaave ( ): De mens als complexe mechaniek 1 autonomie: het lichaam was afhankelijk van de mechanistische interne werking van de organen heelheid of samenhang van het lichaam lichaam = een machine samengesteld uit een groot aantal verschillende instrumenten rede De Usu Ratiocinii Mechanici in Medicina (Het nut der mechanistische methode in de geneeskunde)

43

44 Boerhaave : De mens als complexe mechaniek 2 ziekten waren storingen in de complexe mechaniek menselijke machine = een samenspel van vaste en vloeibare delen vaste delen: zuilen, balken, hefbomen, katrollen, zeven, kanalen, troggen, reservoirs, enzovoort vloeibare delen: gezeefd, gescheiden, gemengd en veranderd

45 De mens als complexe mechaniek 3

46 Boerhaave : hersenen als machine hersenen machine sensorium commune = centraal of overkoepelend zintuig machina nervosa geest, denken mechanistisch, gebonden aan wetmatigheden

47 Boerhaave : geleerde medicus Institutiones Medicae of Medische Instituties (1708) Aphorismi de cognoscendi et curandi morbis of Aforismen (1709) onderwijs-aan-het-bed Europese invloed

48 Le Mettrie: De mens als complex uurwerk 1 Het menselijk lichaam is een machine die haar eigen veer opwindt, perpetuum mobile complexiteit van de klok, van de machine Histoire Naturelle de l Ame (1745) L Homme Machine (1747/1748)

49 Le Mettrie: De mens als complex uurwerk 2 de klassieke temperamentenleer van Galenus levensbeginsel komt niet van buitenaf, ook niet van de ziel bewegingskracht = intrinsieke kracht van de substantie van de lichamen nadruk op het geheel de kracht van automatismen

50 Le Mettrie: hersenen als viool het brein de baarmoeder van de geest! de metafoor van de vioolsnaar: zoals de snaar van een viool of een clavecimbel trilt en geluid geeft, zo worden ook de snaren van de hersenen getroffen door geluidsgolven en er toe geprikkeld de woorden waardoor ze geraakt werden terug te kaatsen of te herhalen

51 Le Mettrie: hersenen als machine sensitieve en intellectuele vermogens konden in de materie ontstaan bewustzijn en redelijkheid idem vrijheid van denken en handelen dwangmatig handelend, onvrij, geheel gedetermineerd wezen gereduceerd tot een automaat de machinemetafoor van Descartes en Boerhaave geradicaliseerd

52

53 Hart/bloedsomloop als pomp bij Harvey 1 Aristoteles Galenus de beweging van het bloed eb-envloed beweging Harvey Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis in animalibus (kortweg: De motu cordis) (De beweging van het hart, 1628) kritiek op de fysiologie van Galenus

54 Hart/bloedsomloop als pomp bij Harvey 2 Harvey, drie argumenten tegen Galenus: Het bloed in het hart was te dik om door kleine openingen te kunnen gaan. Galenus had slechts een vage notie van samenwerking van hart en longen. De bloedstroom was niet eenrichtingsverkeer, maar circulair.

55 Hart/bloedsomloop als pomp bij Harvey 3 Harvey heeft in De motu cordis nergens het hart met een pomp vergeleken. De vergelijking tussen hart en pomp kon alleen gevonden worden in latere werken van Harvey. Het bloedcirculatiesysteem werd door Harvey wel degelijk besproken als een hydraulisch mechanisme.

56 Hart/bloedsomloop als pomp bij Harvey 4

57 Hart/bloedsomloop als pomp bij Descartes 1 Descartes volgde Harvey. Wat Harvey had ontdekt, de bloedcirculatie en de pompfunctie van het hart, wil Descartes verder verbreiden Maar Descartes was het op belangrijke punten ook met Harvey oneens. Harvey samentrekking van het hart en dus door verkleining van het orgaan; hart is hydraulische pompinstallatie Descartes de warmte van het bloed; hart is expansiemotor

58 Hart/bloedsomloop als pomp bij Descartes 2

59 Hart/bloedsomloop als pomp bij Boerhaave

60 Hart/bloedsomloop als pomp

61 Stoommachine, puffer

62 De mens als stoommachine, puffer Freud 1 de werking van een stoommachine de zuiger in gang gezet en gehouden door twee krachten enerzijds de overdruk anderzijds de onderdruk oplopende druk, ontploffingsgevaar veiligheidsklep, stoomafblazen, puffen stoom afblazen, vergelijk psychisch functioneren van de mens

63 De mens als stoommachine, puffer Freud 2 Freud bewustwording onbewuste, ketel vol geborrel, niet logisch werkzame psychische mechanismen neuronenmachine neurotische mechanismen het mechanisme van neurosevorming het mechanisme van dwangneurose en vele andere

64 Andere mechanismen Freud 3 niet zozeer werking van stoomketel, maar verwante mechanische werkingen: agressie (spuien), (driften) kanaliseren, het uitmesten van de ziel als metafoor voor ontlading van spanningen grote verspreiding over wetenschappelijke publicaties, kranten en tijdschriften en in alledaagse gesprekken

65 Tijdsbeeld 19e eeuw en begin 20e eeuw 1 eind 18e en begin 19e eeuw romantiek en de verwante idealistische filosofie uurwerk het symbool van starre en dode wetmatigheid ± 1835 het mechanistische denken keerde weer terug een overgang van antropomorfe en organische modellen naar mechanistische modellen

66 Tijdsbeeld 19e eeuw en begin 20e eeuw 2 19e eeuw de overheersing van het darwinisme biologische en materiële oorzaken van menselijk gedrag en menselijke functies 19e eeuw industriële revolutie, de opkomst van de stoommachine transformering van dagelijkse gewoonten, en de onderliggende, psychologische, spirituele en culturele oriëntatie

67 Tijdsbeeld 19e eeuw en begin 20e eeuw 3 20e eeuw de machine begon bezit te nemen van individuen en van maatschappijen. Dat werd als dramatisch en traumatische ervaren. vervreemding, gezichtsverlies en identiteitsverlies onveilig en onzeker

68 Machinemetafoor bij Plessner Die Utopie in der Maschine (1924) de arbeid werd gemechaniseerd en daardoor monotoon machine versus organisme Plessner en Buytendijk: De mens drukt zich uit. natuurlijke eenheid eenheid van lichaam en geest eenheid van mens en omgeving

69 19e eeuw

70 mechanismen bij EBM 1 mechanismen van ziektes bijvoorbeeld mechanismen van hartfalen van cardiovasculaire ziekten van migraine van obesitas van diabetes van posttraumatische stress stoornis verouderingsmechanismen mechanismen die de genezing bewerkstelligen

71 mechanismen bij EBM 2 betekenissen van mechanisme mechanismen geassocieerd met causaliteit en determinisme machines mechanismen waarvan de complexiteit en samengesteldheid benadrukt wordt. Oorzaak en gevolg hangen op complexe wijze samen. nog lang niet eens is over de juiste en geschikte betekenis voor goede geneeskunde

72 Keerzijden sterke deling tussen object en subject onderscheid in de mens tussen lichaam en geest verdingelijking van de mens: de mens wordt als object of ding gezien

73 Keerzijden geen oog voor intentionaliteit van de patiënt diagnose en behandeling richten zich op observaties en gekwantificeerde metingen maar niet op een patiënt met pijn de eigen ervaring van de patiënt nauwelijks van belang er wordt ook voorbijgegaan aan de beleving van het eigen lichaam

74 Keerzijden/kritiek meer openheid voor de complexiteit van het fysische, biologische lichaam vraag naar een meer menselijke of geesteswetenschappelijke benadering een lichaam hebben en een lichaam zijn; Het lichaam dat men heeft mag een machine zijn; het lichaam dat men is kan dat niet zijn Mensen willen niet als machine behandeld worden. En artsen willen niet bevraagd worden als reparateur en zij willen geen last hebben van de medische wetenschap versnipperd in specialismen. therapieontrouw van patiënten

75

76

77 Het menselijk lichaam is een machine. Is de menselijke ziel een machine?

78 thema s/overzicht Het menselijk lichaam is een machine bij Descartes, Boerhaave, La Mettrie Plessner: De mens, geen machine maar uitdrukking van motivatie en intentie De winst van de machine Hoe dient de ziel zich toch aan? Knooppunten lichaam ziel Raakvlakken lichaam geest De ziel een machine? Freud La Mettrie, Boerhaave Hersenen en ziel/neurologie Machine en materialisme Mens en dier

79 het menselijk lichaam is een machine kortweg Descartes Verhandeling over de mens geen eigen wetten voor levende wezens levende lichamen hebben geen ziel nodig om te leven functies van het menselijk lichaam niet anders dan die van dieren lichaam ontzield gaat niet om bezielde lichamelijkheid, maar om fysische principes is de mens een machine? ja en nee

80 reflexen

81 reflexen

82 Reflexen

83 het menselijk lichaam is een Boerhaave machine overeenkomsten met de mechanica van Descartes, maar ook verschillen menselijk lichaam, inclusief de zenuwen mechanistisch levenloos, onbezield, natuurkundig model kortweg La Mettrie Histoire Naturelle de l Ame (1745) als in L Homme Machine (1747/1748) de machinemetafoor voor lichaam én geest lichaam en ziel vallen samen

84 het menselijk lichaam uitdrukking Plessner, Buytendijk Mimische Ausdruck (1925) Buytendijk Algemene theorie van menselijke houding en beweging (1948) kritiek op mechanistische benaderingen van de mens menselijk lichaam zo min mogelijk losmaken van de menselijke geest menselijk lichaam geen machine symbolische uitdrukkingstheorie versus mechanistische benadering betekenis of zin wordt uitgedrukt in het symbool of beeld de menselijke lichaamsverschijning heeft een specifiek expressiviteitskarakter of uitdrukkingskarakter de mens drukte zich uit in de beweging, lichaamstaal

85 de winst van de machine geneeskunde als empirische wetenschap nadruk op de lichaam-machine en een mechanistische benadering van het menselijk lichaam heel adequaat en vruchtbaar Descartes de armoede van de toenmalige geneeskunde richting geven aan een nieuwe manier van wetenschap bedrijven ontdekkingen begrip van het fysisch-chemische karakter van vitale processen Boerhaave niet belangrijk of geest lichaam beheerst of andersom

86 Descartes res cogitans en res extensa 1 samengesteld organisme, lichaam en geest/ziel complexe verhouding, te ontrafelen door geometrie, fysica en geneeskunde zesde meditatie van de Meditaties ziel de denkende instantie (res cogitans) lichaam uitgebreidheid, neemt ruimte in (res extensa) ziel is niet uitgebreid, het lichaam denkt niet

87 Descartes res cogitans en res extensa 2 res cogitans versus res extensa de psyche tegenover het fysische lichaam innerlijk en uiterlijk geest en materie

88 Descartes res cogitans en res extensa 3 Verhandeling over de mens correspondentie met Elisabeth van Palts, vanaf 1643 Passies van de ziel ( ) onderscheid tussen filosofie en leven in dagelijks leven altijd verband tussen ziel en lichaam een passie activeert ons lichaam en onze geest psychosomatische samenhangen tegenstrijdige oorzaken voor ziekten

89 Descartes res cogitans en res extensa 4 harmonie of een tegenstelling? de mens kan zelf zijn lichaam niet kennen twijfel aan de zintuiglijke waarneming en ervaring van ons lichaam geen twijfel aan de activiteit van het denken ik twijfel dus ik denk, dus ik ben, cogito ergo sum zekerheid via de twijfel, twijfelexperiment

90 Descartes res cogitans en res extensa 5 zekerheid slechts mogelijk door een scheiding van lichaam en geest Hoe konden die samen een levend menselijk wezen vormen? Ze kónden niet samengaan. onbegrijpelijk dualisme

91 Descartes res cogitans en res extensa 6 De machinemetafoor betreft vooral het menselijk lichaam. Alle lichamen bestaan uit dezelfde materie. Is er iets menselijks aan het lichaam als het gelijk is aan alle andere dingen? Of is de mens ook nog iets anders dan machine? Wat moet de geneeskunde met dit onderscheid of deze dualiteit?

92 Boerhaave eenheid van lichaam en geest 1 Institutiones Medicae de mens is samengesteld uit Lichaam en Geest, samengevoegd tot een eenheid vraagstukken omtrent de ziel of de geest niet op natuurwetenschappelijke wijze oplosbaar twee verschillende, onherleidbare substanties: het stoffelijke uitgebreide lichaam en de niet-uitgebreide, onstoffelijke en onsterfelijke geest

93 Boerhaave eenheid van lichaam en geest 2 een onoplosbaar raadsel wederkerigheid niet te begrijpen als we ze afzonderlijk benaderen observatie van wederzijdse effecten noodzakelijk vindt Descartes dualisme van ziel en lichaam te scherp en te absoluut

94 Boerhaave eenheid van lichaam en geest 3 ging wel uit van werking van de geest op en in het lichaam, maar de effecten daarvan waren puur lichamelijk en volgden bovendien de wetten der mechanica pragmatisch psychopathologie hij behandelde die ook invloed van Aristoteles, Galenus en Hippocratus stoornis van de sensorium commune, die veroorzaakt is elders in het lichaam link met de huidige neurologie

95 La Mettrie geen onderscheid lichaam - ziel lichaam en geest beide materieel de geest moet tot het lichaam herleid worden geen onderscheid tussen lichaam en geest het mechanistische begrip van het menselijk lichaam radicaal doorgetrokken naar de ziel L Homme Machine de ziel (slechts) bewustzijn Histoire Naturelle de l Ame de ziel was nog meer dan bewustzijn kritiek op de onoplosbaarheid en onbegrijpelijkheid van de dualiteit

96 de verhouding tussen lichaam en geest 4 benaderingen 1. dichotome benadering zowel een lichaam als een ziel, geest of psyche tegenstelling, wel nadruk op eenheid, ze werken samen voorbeeld: Boerhaave 2. een dualistische benadering zowel een lichaam als een ziel, geest of psyche tegenstelling voorbeeld: Descartes

97 verhouding lichaam geest in Descartes de geschiedenis dualistische opvatting van de verhouding lichaam ziel, geen oplossing Boerhaave dichotome opvatting, geen oplossing, wel nadruk op eenheid van lichaam en ziel de werking van de hersenen (als machine) wat verder ontwikkeld

98 de verhouding tussen lichaam en geest 4 benaderingen 3. materiëel, biologisch lichaam centraal, stoffelijk monisme geen aandacht voor de ziel, geest of psyche; deze wordt tot het lichaam herleid voorbeeld darwinistisch denken, La Mettrie 4. de psyche, geest of ziel van de mens centraal; psychisch monisme het lichaam daaraan ondergeschikt voorbeelden spiritisme en de meeste religieuze benaderingen

99 verhouding lichaam geest in de geschiedenis natuurwetenschappen, geneeskunde, 3 e benadering alledaagse denken, 1 e benadering allerlei varianten op de notie een gezonde geest woont in een gezond lichaam, zoals de noodzaak de lichaamsdelen te onderhouden tot bevordering van de geestelijke gezondheid

100 verhouding lichaam geest in de geschiedenis Hoe kwam de menselijke ziel naar voren? Descartes dualiteit, kon beide niet goed bij elkaar brengen Boerhaave dichotomie, wel tweedeling, maar ze werken samen. La Mettrie het materiële, biologische lichaam staat centraal bij Freud? Freud stelde juist wel de psyche centraal, maar...

101 Ziel een machine? Boerhaave s theorie en neurofysiologie denken is mechanistisch Descartes de levensgeesten als kleine stofjes, materiëel Boerhaave Praelectiones publice habitae de morbis nervorum ( )

102 Ziel een machine? La Mettrie de ziel heeft geen spirituele natuur, maar product van de organisatie van het centrale zenuwstelsel verwijzing naar Boerhaave sensorium commune, mechanistisch La Mettrie maakte Boerhaave ten onrechte tot materialist

103 Freud de menselijke geest als machine 1 psychische stoornissen verstoringen in de psychische energiehuishouding trauma s energie komt op de verkeerde plek terecht het onbewuste is verblijfplaats van het verdrongene het onbewuste in het algemeen een bedreiging van de rede, van het denken en van het bewuste het onbewuste een benadering van de psyche in fysiologische termen geen fysiologische onderbouwing

104 Freud de menselijke geest als machine 2 motivatie voor fysiologische mechanistische benadering van de psyche was tweeledig: enerzijds de geest van de tijd die vol was van mechanismen anderzijds de toenmalige wetenschappelijke waardering voor een mechanistische benadering mechanica en fysiologie wetenschappelijk zeer gewaardeerde reacties op de romantiek bewustwordingsarbeid via intentioneel handelen

105 knooppunt lichaam ziel 1 Descartes pijnappelklier of hypofyse midden in de hersenen zetel van de ziel hypofyse was verbonden met de geesten en kon deze daardoor beïnvloeden en omgekeerd konden de geesten de hypofyse beïnvloeden Door bewegingen van de hypofyse werd de machine van het lichaam bewogen door de ziel.

106 knooppunt lichaam ziel 2 Boerhaave de sensorium commune het punt waar alle sensorische indrukken samenkomen een spiritualis animalis, een levensgeest, die niet mechanistisch was

107 knooppunt lichaam ziel 3 La Mettrie monistische benadering van lichaam en ziel, geen knooppunt de ziel verspreid over het gehele lichaam ofwel over alle werkingen van het lichaam of de machine zetel van de ziel niet beperkt tot een sensorium (Boerhaave) of tot een enkele klier (Descartes)

108 raakvlakken lichaam - geest Freud vatte de geest energetisch op onderworpen aan allerlei psychische energiestromen, driften levensdrift (Eros) doodsdrift (Thanatos) seksuele driften, libido driften raakvlakken van lichaam en geest

109 raakvlakken lichaam - geest bij Plessner 1 Plessner Leib Körper kritiek op cartesiaanse scheiding tussen ziel en lichaam Stufen des Organischen hfdst. II doorbreking van Descartes scheiding tussen ziel en lichaam

110 raakvlakken lichaam - geest bij Plessner 2 res cogitans en res extensa P kritiseert methodische uitwerking uitgebreidheid viel samen met Körperlichkeit en meetbaarheid het lichaam (Körper) werd mechanisch benaderd ofwel de uitgebreidheid was niet levendig alternatief de onlosmakelijke verwevenheid van innerlijk en uiterlijk

111 raakvlakken lichaam - geest bij Plessner 3 lichaam vanuit een dubbelheid of bi-aspectiviteit enerzijds een lichaam zijn, het levendige of beleefde Leib anderzijds een lichaam hebben, het anatomisch-fysiologische Körper Ze vallen niet samen, maar het zijn ook niet twee lichamen. meer verhoudingen tussen beide denkbaar

112 deling lichaam - geest problemen voor geneeskunde positie van de patiënt en de kennis van de patiënt? een patiënt heeft zintuiglijke ervaringen, lichaamsgewaarwordingen, waar is pijn? e.d. maar die zijn onbetrouwbaar, volgens Descartes een patiënt is eerder object dan subject, dus ook geen denkend subject, volgens Descartes geen probleem voor veel hedendaagse medische wetenschappers maar hoe kan aan behandelend artsen informatie worden verschaft? hoe moet het res cogitans verbonden worden met het menselijk lichaam, met de machine? of anders gezegd: hoe komen artsen in contact met dat van mensen wat aan de machine ontsnapt?

113 deling lichaam - geest problemen voor geneeskunde psychische invloeden op lichamelijke aandoeningen worden over het hoofd gezien psychische stoornissen kunnen lichamelijke aandoeningen veroorzaken, maar onder welke omstandigheden en in welke mate? niet onderzocht

114 Hersenen en ziel/neurologie lichaam-geest verhouding onderverdeeld in deelproblemen: 1. de vraag naar het bewustzijn externe prikkels? rijk innerlijk leven 2. de vraag naar het zelf echt van mij? illusie? 3. de vraag naar mentale causaliteit: kan het mentale het fysische beïnvloeden? 4. de vraag naar de vrije wil deze deelproblemen zijn ook van belang voor de geneeskunde

115 samenvattend 1 de metafoor van het menselijk lichaam als machine heeft de vraag naar de verhouding bij de mens tussen lichaam en geest opgeroepen ook van belang bij de overdenking ervan

116 samenvattend 2 Descartes dichotome opvatting van de verhouding lichaam ziel, geen oplossing Boerhaave idem, geen oplossing, wel nadruk op eenheid de werking van de hersenen (als machine) wat verder ontwikkeld La Mettrie radicalisering van de machinemetafoor ziel nadrukkelijk als machine een materialistische benadering van lichaam en ziel geen sprake meer van een vrije wil

117 samenvattend 3 Freud de geest is mechanistisch, als een machine de onbewuste werkingen van de geest verklaren fysiologische onderbouwing voor psychoanalytische leer niet gelukt onhelder over de verhouding tussen lichaam en geest Plessner, medisch antropologen weinig waardering voor de metafoor van de mens als machine lichaam en geest nauw verweven onderscheid tussen Leib en Körper

118 samenvattend 4 ruimte voor subjectiviteit of voor de ervaring van het zelf of het ik Als de mens alleen maar machine is, dus alleen maar ding, is er geen ruimte voor de ervaring daarvan. Ik ervaar mijzelf als machine. De ervaring ontsnapt aan de machine.

119 samenvattend 5 Plessner goede combinatie met La Mettrie nadruk op het materiële of dingmatige lichaam ofwel het Körper maar ook het Leib, het levendige en ervarende lijf, ook zelf of subjectiviteit dubbelheid, een dubbel perspectief van Leib en Körper

120 samenvattend 6 hersenonderzoek psychische processen als hersenmechanismen of hersenmachine La Mettrie en Boerhaave voorlopers van de huidige neurowetenschappers kan al het mentale zo gekend worden? een bepaalde dualiteit van lichaam en geest belangrijk ten behoeve van menselijke eigenheid en waardigheid

121 Mens, techniek, maakbaarheid

122 Natuur/mens tegenover machine in de geschiedenis? van een blinde mechaniek aan natuurkrachten, die bedwongen moet worden, tot het benadrukken van de doelmatigheid van de natuur en de menselijke natuur machines en techniek ingezet om de natuur te bedwingen of te vervolmaken

123 Mens, techniek, maakbaarheid Freuds begrip van natuur komen tot een andere waardering van menselijke natuur komen goedheid van de menselijke natuur is een illusie denk aan de agressiedrift en de destructiedrift onbedwingbaarheid van menselijke natuur

124 Mens, techniek, maakbaarheid Freud hoofdtaak van de cultuur de mens beschermen tegen de natuur Ook de menselijke natuur was bij Freud zelf bedreigend, bedreigender dan zijn mechanismen.

125 Mens, techniek, maakbaarheid Freud gericht op de duistere kanten van de menselijke natuur de machine dreigde de mens en de geleerden de baas te worden Machine en mechanica zijn gaandeweg in een minder goed daglicht komen te staan.

126 Mens, techniek, maakbaarheid Begin twintigste eeuw, verdingelijking Met mechanistische metaforieken wordt het eigen lijf verdingelijkt. het verlies aan ervaring Hanna Arendt gereduceerd tot Körpermachine; het ervarende Leib wordt genegeerd de taal van zelfbeschrijving verarmd; zelfverdingelijking als een desensibilisering

127 Mens, techniek, maakbaarheid Natuur, cultuur, kunstmatigheid bij Plessner het culturele of kunstmatige als natuur van de mens de paradox van het natuurlijke en het kunstmatige opgeheven natuurlijke en het onnatuurlijke mengen zich een analyse van de bestaanswijzen van verschillende soorten organische wezens, inclusief de mens een grensafbakening tussen zichzelf en hun omgeving, ofwel hun grensrealisering

128 Mens, techniek, maakbaarheid een grensafbakening tussen zichzelf en hun omgeving, ofwel hun grensrealisering Dingen hebben geen binnen, alleen een buiten. Levende wezens hebben een binnen en een buiten, grens, positionaliteit, ofwel een relatie tot hun grens. wel of niet bewust van die relatie, planten niet, dieren wel mensen hebben ook een verhouding hebben tot hun centrum bewust van centrum handelen niet alleen centrisch maar ook excentrisch

129 Mens, techniek, maakbaarheid Natuur, cultuur, kunstmatigheid bij Plessner menselijke cultuur = menselijke excentriciteit openheid van de mens naar de wereld De mens is van nature kunstmatig en heeft de kunstmatigheid van een tweede natuur nodig, een culturele context. Alleen in deze kunstmatigheid kan hij zichzelf realiseren.

130 Mens, techniek, maakbaarheid Natuur, cultuur, kunstmatigheid bij Plessner synchronisatie met nieuwe technologieën Het uitgangspunt van de kunstmatigheid maakt aansluiting mogelijk op de vereisten van de modernisering.

131 Mens, techniek, maakbaarheid Natuur, cultuur, kunstmatigheid bij Plessner De mens bestaat uit organische en technologische elementen ofwel is een cyborg. techniek gericht op grenzen overschrijden cultuur de tweede natuur van de mens, in de mens verankerd antwoord op de geest- en cultuurvijandige theorieën in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw in Duitsland!

132 Mens, techniek, maakbaarheid Verdingelijking, kunstmatigheid, vreemd ding Het kan goed zijn het lichaam als ding te zien, als een Körper, als vreemd. de kwestie van vreemd en eigen bij transplantaties van organen of bij het inbrengen van kunstmatige lichaamsdelen, zoals kunstheupen afstand nemen van het eigene, van eigen lichaamsdelen en organen, die ziek zijn met vreemde organen moeten we het vreemde ook accepteren

133 Mens, techniek, maakbaarheid Fritz Kahn kunstheupen, kunstknieën enz. tijdelijke, vervangende machines lichaam als maakbaar

134

135

136

137

138

139

140 Mens, techniek, maakbaarheid maakbaarheid overwinning op de natuur, die de mens ook bedreigt, bijvoorbeeld bij ziekten en gebreken artsen goede klokkenmakers, machinereparateurs of instrumentenreparateurs, geneeskunde als een wisselstukkenfabriek het skelet kunstskelet

141

142 Natuur cultuur; mens techniek de verhouding van natuur en cultuur, en van mens en techniek als polen tegenover elkaar niet altijd zo in de geschiedenis de techniek kent een eigen dynamiek daarin meebewegen, niet een houding van beoordelen en zonodig afkeuren maar hoe leven we op een goede en verantwoorde manier met de medische techniek?

143 Mens, techniek, maakbaarheid Maakbaarheid maakbare mens breed en gevarieerd palet aan hedendaagse vraagstukken en praktijken bijv. klonen, gentherapie en andere toepassingen van genetica en genomica, genetische selectie, cosmetische chirurgie, levensverlenging, topsport, maakbaar gedrag, neurochirurgie positieve als negatieve aspecten fascinatie en angst

144 Machine, mens, natuur cultuur Maakbaarheid, Lüthy maakbaar = iets kan gemaakt worden onderscheid tussen maken en scheppen iets maken (uit materiaal dat al bestaat) en iets scheppen (uit het niets, ex nihilo) spelen de genetici voor God? alleen ingrijpen in bestaand materiaal en dat modificeren

145 Machine, mens, natuur cultuur Maakbaarheid, Lüthy kritiek gericht op het modificeren van de essentie van de menselijke aard zoals die door God bedoeld is. Mogen essenties niet veranderd worden? het geloof in onveranderlijke essenties is niet joods-christelijk maar aristotelisch; Christenen zijn daar niet aan gebonden. De associatie van maakbaarheid met voor God spelen is theologisch gezien niet overtuigend. maken een kind maken geen hard onderscheid tussen natuurlijk en kunstmatig

146 Machine, mens, natuur cultuur Maakbaarheid, Lüthy wat is een 'kunstmatige mens'? iemand die in vitro bevrucht is; iemand met ander ('beter') DNA dan dat van de eigen ouders; iemand die gekloond is uit het celmateriaal van iemand anders; iemand die op verschillende manieren 'verbeterd' is, genetisch en met technologische implantaten, om uiterlijk en capaciteiten te perfectioneren; iemand die is samengesteld uit levend materiaal en een neurocomputer die de hersenfuncties reguleert; iemand die helemaal geen organisch materiaal heeft maar een machine is die menselijk gedrag voortreffelijk imiteert. voorbeeld (1) tot (5) zien we toenemende gradaties van modificaties; voorbeeld (6) kunstmatige kopie

147 Machine, mens, natuur cultuur Maakbaarheid, Lüthy predicaat 'kunstmatig' koepelterm voor elke soort van 'ingrijpen' in natuurlijke groei- en ontwikkelingspatronen altijd zonder aarzeling geaccepteerd dat mensen gevormd, geconditioneerd en verbeterd werden hetzij door biologische selectie hetzij door educatie of indoctrinatie zijn de hedendaagse pogingen om 'mensen te verbeteren' anders dan vroeger?

148 Machine, mens, natuur cultuur Maakbaarheid, Lüthy de 'kweekbare mens' in het verleden Plato Plato's Republiek de heersende klasse produceren volgens dezelfde criteria die boeren gebruiken bij het verbeteren van hun veestapel, foktechnieken Mannen en vrouwen met de beste fysieke en mentale eigenschappen verder dan alleen kruisen, ook intellectueel, atletisch en psychologisch programma na de geboorte Darwin De oorsprong der soorten (1859) de lange-termijn-effecten van doelgerichte selectie in het domesticatieproces mensen fokken de voortplanting sturen volgens de goedgekeurde richtlijnen vermeerdering en biologische voortplanting van erfelijke ondeugden voorkomen

149 Machine, mens, natuur cultuur Maakbaarheid, Lüthy de kweekbare mens in het verleden vroege decennia van de twintigste eeuw de eugeneticabeweging een door de overheid geïmplementeerd beleid dat de voortplanting van burgers met gewenste eigenschappen vergemakkelijkte (positieve eugenetica), en de voortplanting van burgers met ongewenste eigenschappen belemmerde (negatieve eugenetica). nazi-duitsland 'rassenhygiëne', uitroeien van zogenaamd inferieure rassen sterilisatieprogramma's voor geestelijk gehandicapte individuen, communistische landen, ook Zweden

150 Machine, mens, natuur cultuur Maakbaarheid, Lüthy de kweekbare mens een maakbare maatschappij ontwikkelen via voortplantingskeuzes die door de overheid worden gestuurd resultaten kunstmatig? of slechts een verdere doorvoering van de neiging tot selectie, die altijd al actief was geweest? Het afwijzen van sociaal-darwinistische redeneringen op basis van ethische redenen. Ethische regels geen regels over hoe we ons natuurlijk en gewoonlijk gedragen, maar over hoe we ons zouden moeten gedragen

151 Machine, mens, natuur cultuur Maakbaarheid, Lüthy conditionering zuigelingen laten opgroeien, dankzij de opvoeding Wittgenstein vergelijking van het leren van een taal en het africhten van een hond in veel culturen: onderwijs = onderdrukken van natuurlijke neigingen ideologieën via collectief onderwijs, de gewenste homo sovieticus voortbrengen, door educatieve middelen. collectieve educatieve conditionering ook in democratische samenlevingen, vgl. Nederland, via wetten, economie en onderwijs bijzonder moeilijk of zelfs onmogelijk om de grenzen zijn tussen natuurlijkheid en kunstmatigheid te bepalen

152 Machine, mens, natuur cultuur Maakbaarheid, Lüthy maakbare mensen uit het verleden, in ieder geval als fictie. de kunstmatige mens die tot leven werd gebracht door magie, bijv. golems, kleifiguren mechanische homme machine van Descartes (Boerhaave, La Mettrie) de homunculus van de alchemist kabbalistische magie, alchemie, scheikunde, mechanica en eugenetica brachten allemaal literaire fantasieën voort over het ontstaan van 'kunstmatige mensen' tegenwoordig in romans en films: androïden, 'trans-humans' en andere vervreemdende aange-paste mensen die door techniek worden aangedreven

153 Machine, mens, natuur cultuur maakbaarheid, Lüthy grenzen tussen mensen en niet-mensen verdwijnen van de grens tussen mens en machine moeilijk voorstelbaar historische voorgangers de grens tussen mens en dier de grens tussen mens/lichaam en machine verwarringen die er ontstonden toen westerlingen de rest van de wereld ontdekten in voorgaande eeuwen andere mensen of een kruising tussen dieren en mensen

154 Machine, mens, natuur cultuur maakbaarheid, Lüthy veranderlijkheid van grenzen onderzocht in de hedendaagse robotica bewustzijn als maatstaf voor afbakening veranderlijker dan de aanwezigheid van een onsterfelijke ziel enerzijds consensus dat sommige dieren gedrag vertonen dat wijst op bewustzijn anderzijds discussie: is bewustzijn een noodzakelijke eigenschap van neurale netwerken met een bepaalde complexiteit bewustzijn als een unieke, afbakenende eigenschap van mensen? onmogelijk

155 Machine, mens, natuur cultuur maakbaarheid, Lüthy grens tussen mensen en robots of 'transhumane' androïden onvermogen van de transhumans om zichzelf te reproduceren, in de verbeterde vorm grens op basis van voortplanting is nuttig om mensen te onderscheiden van machines of robots minder nuttig bij genetisch gemodificeerde mensen, bij wie een ononderbroken nakomelingschap in stand kan worden gehouden ondanks een immense modificatie van eigenschappen, capaciteiten en gedrag

156 Machine, mens, natuur cultuur maakbaarheid, Lüthy nieuw in onze historische situatie niet nieuw: manieren om doelbewust te kruisen gedragsverbetering of -bepaling door opvoeding het maken van mensen in laboratoria wel nieuw: bestaande mensen perfectioneren door middel van technologie koppeling van kunstmatige intelligentie aan het brein raakt aan de menselijke identiteit

157 Machine, mens, natuur cultuur maakbaarheid, Lüthy transhumanisten zijn enthousiast over de mogelijke consequenties van technologische verbeteringen van het menselijk bestaan niet bijzonder zorgwekkend de menselijke soort geen onveranderlijke soort is de menselijke natuur = werk in uitvoering huidige mensheid niet het eindpunt van de evolutie daartegenover het respecteren van het vermogen van natuurlijke processen om zichzelf te organiseren

158 Machine, mens, natuur cultuur maakbaarheid, Lüthy verschil tussen de technieken uit de negentiende en vroege twintigste eeuw en die van nu evolutie vroeger werd alleen geholpen door de sturing van voortplantingskeuzes nu kunnen de methoden van de transhumanisten de genetische opbouw van mensen veranderen we moeten voorbereid zijn op absurde dingen vaststellen waar grenzen liggen tot waar we bereid zijn te gaan Moeten er ook dingen verboden worden? ethische opgave om systematisch de grenzen van de menselijke natuur te bepalen

159 Machine, mens, natuur cultuur Hedendaagse Maakbaarheid behoud of herstel van de gezondheid van de mens indeling in soorten van maakbaarheid verbetering van bestaande functies bijsturings- en selectiemethoden in de voortplanting van menselijke individuen de vervanging of uitbreiding van natuurlijke door kunstmatige lichamelijke onderdelen methoden om gedrag bij te sturen. waar ligt de grens?

160 Machine, mens, natuur cultuur Hedendaagse Maakbaarheid Mensen beter maken, de medische interventie gericht op genezing, kan overgaan in betere mensen maken, het verbeteren van de mens of enhancement. Het compenseren van functiebeperkingen kan overgaan in verbetering of uitbreiding van goedlopende functies.

161 Machine, mens, natuur cultuur Hedendaagse Maakbaarheid angst wetenschap en techniek stellen ons voor feiten, terwijl de maatschappij, wetgevers en wetenschappers de consequenties nog niet overdacht hebben noodzaak om onszelf voortdurend bij te spijkeren snelheid van ontwikkelingen veranderende verantwoordelijkheid voorbeeld: opsporing van syndroom van Down, inentingen

162 Machine, mens, natuur cultuur mechanistische metaforen, machinemetaforen allerlei machine-metaforen voor het menselijk lichaam aan: eiwitten als fabrieken, nanofabriekjes in de cel, hersenen als computers, het menselijk DNA als besturingssysteem zoals Windows. Wat betekent dit voor ons mensbeeld?

163

164