Bruikbaarheid belicht

Transcriptie

1 03_hoofdstuk (43 t/m 56) :25 Pagina 43 N. DUITS, W. VAN DEN BRINK & TH.A.H. DORELEIJERS 3 Een onderzoek onder gebruikers van de rapportage pro Justitia van jongeren Dit hoofdstuk is gepubliceerd in het Maandblad voor Geestelijke Volksgezondheid, 2003, 1,

2 03_hoofdstuk (43 t/m 56) :25 Pagina 44 Samenvatting Dit artikel beschrijft, als eerste noodzakelijke stap naar de ontwikkeling van een kwaliteitskader, wat de verschillende gebruikers van de rapportage pro Justitia van jongeren bruikbaar achten aan de rapportage. Dit is gedaan via de methode van concept mapping. Gebruikers vinden diagnostisch inhoudelijke overwegingen en een logisch tot stand gekomen en een eenduidig en op uitvoerbaarheid getoetst advies het belangrijkst. Er zijn echter ook verschillen tussen de gebruikersgroepen, die relevant zijn voor de praktijk. Op basis van dit onderzoek kan een duidelijker en op de gebruikers afgestemd kwaliteitsbeleid ontwikkeld worden voor de rapportage pro Justitia van jongeren. Inleiding Vergelding, bescherming van de maatschappij, voorkomen van de misdaad in het algemeen (algemene preventie) en het voorkomen van recidive in het individuele geval (speciale preventie) zijn de doelen van het Nederlandse strafrecht. In het jeugdstrafrecht staat de speciale preventie voorop naast het opleggen van een passende straf probeert men de ontwikkeling en de opvoedingsomstandigheden van de jeugdige te verbeteren (Bartels, 1995; 1997). Deze pedagogische doelstelling is hét onderscheidende kenmerk van het jeugdstrafrecht 1,ook bekrachtigd door de activiteiten van de Raad voor de Kinderbescherming en de jeugdreclassering. Voor 20 tot 35% van de jongeren die bij de rechter-commissaris worden voorgeleid, wordt rapportage pro Justitia gevraagd van onafhankelijke gedragsdeskundigen omtrent de persoon van de verdachte. Ook hier geldt de pedagogische doelstelling, want in tegenstelling tot de rapportage pro Justitia van meerderjarigen, vraagt de rechtbank bij jongeren nadrukkelijk hoe het ontwikkelingsperspectief van de jongere te verbeteren valt om recidive te voorkomen. De rechtbank wil een op uitvoerbaarheid getoetst advies (Bartels, 1997; Duits, 2000); ze heeft namelijk na de rechtszitting geen greep of zicht meer op het vervolg. Dat betekent dat de uitvoerders van het advies (behandelaars bij 1. De pedagogische doelstelling van het jeugdstrafrecht is terug te vinden in de leer- en werkstraffen, bij jeugddetentie worden scholings- en trainingsprogramma s aangeboden. Bij de maximaal zes jaar durende maatregel Plaatsing in een Inrichting voor Jeugdigen (PIJ-maatregel, een soort jeugd-tbs) is de pedagogische grond dat deze ten goede (moet) komen aan de ontwikkeling van de jeugdige. De PIJ-maatregel en de relatie met de rapportage pro Justitia zijn eerder in dit tijdschrift beschreven (Duits, 2000). 44

3 03_hoofdstuk (43 t/m 56) :25 Pagina 45 hoofdstuk 3 Justitie en GGZ, medewerkers van de jeugdreclassering en de Raad, maar ook de ouders) al voor de zitting betrokken moeten worden bij de rapportage. Zij zijn, naast de rechtbank, ook gebruikers van de rapportage, temeer omdat zij de rapportage na de rechtszitting ook gebruiken als basis voor hun behandeling of begeleiding van de jongere. Omdat er geen duidelijke richtlijnen zijn, is het is voor rapporteurs vaak niet duidelijk hoe gedetailleerd de rapportage en het advies moeten zijn en hoe bruikbaar de rapportage is voor de gebruikers. De rapporteurs weten ook niet wat de gebruikers verwachten en hoe de rapportage ontvangen wordt. Hierdoor ontstaan grote verschillen tussen de rapporten. Tegelijkertijd zijn de rapportages nogal eens referentiepunt voor verstrekkende beslissingen van de rechtbank (zoals het opleggen van een PIJ-maatregel) en ze zijn niet zelden de basis voor behandeling en begeleiding. Het is dus gewenst dat er een duidelijk kwaliteitskader komt voor de rapportage pro Justitia van jongeren. De eerste stap is dan de beantwoording van de vraag naar wat de bruikbaarheid van de rapportage bepaalt. Deze vraag hebben wij voorgelegd aan de gebruikers. In dit artikel gaan we eerst in op het begrip kwaliteit en daarna beschrijven we de methodiek en de resultaten van ons onderzoek. Kwaliteitsproduct Kwaliteit is te benaderen vanuit vijf invalshoeken (Garvin, 1989): filosofisch (smaak, beleving, gevoel), productgericht (eisen en specificaties product), klantgericht (behoefte, doelen en verwachtingen klant), procesgericht (hoe komt het product tot stand, levert het proces het product op, effectiviteit) en prijsgericht (prijs-kwaliteitverhouding, efficiëntie, prijs- offer klant). In het kader van dit onderzoek zijn allereerst de product- en klantaspecten van de rapportage van belang om te weten waar we het over hebben. Is het product rapportage noodzakelijk, en zo ja, voor wie? Is het afgestemd op de behoefte en de doelen van de klanten, is het bruikbaar en werkzaam en wat zijn de andere productspecificaties? Pas nadat deze aspecten zijn verduidelijkt, komen procesgerichte factoren als efficiëntie ter zake. Voor het product rapportage pro Justitia van jongeren dient dus eerst bepaald te worden wat de noodzaak is, vervolgens welke klanten of gebruikers er zijn, en dan welke doelen voor hen opgeld doen. De kwaliteit van een product wordt primair bepaald door de vraag van de (betalende) klanten en door wat zij bruikbaar achten. De noodzaak van de rapportage is snel bepaald. Dit ligt duidelijk besloten in ons 45

4 03_hoofdstuk (43 t/m 56) :25 Pagina 46 (jeugd)strafrecht: rapportage is noodzakelijk ter vaststelling of uitsluiting van een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis met het oog op de algemene en speciale preventie van recidive (respectievelijk bescherming maatschappij en pedagogische doelstelling jeugdstrafrecht). Nu resten de vragen over de gebruikers en welke doelen en eisen zij stellen met betrekking tot de bruikbaarheid van de rapportage. Gebruikers en bruikbaarheid De rapportage van jongeren dient een uitvoerbaar advies voor de rechtbank op te leveren, om de pedagogische doelstelling waar te maken. Het moet uitvoerbaar zijn na de rechterlijke bemoeienis, dus voordat de uitvoerders van het advies de rapportage als basis voor hun begeleiding en behandeling gaan gebruiken. Sinds de herziening van het jeugdstrafrecht in 1995 heeft de (kinder)rechter geen invloed meer op de uitvoering van het vonnis (Bartels, 1997; Duits, 2000). Dit in tegenstelling tot de civielrechtelijke rapportage van jongeren, waar de opdrachtgever ook uitvoerder is van het advies. 2 Daarom ontstaat de speciale situatie dat de rapportage pro Justitia van jongeren zowel de opdrachtgever als de uitvoerders moet dienen dit in tegenstelling tot de bestuursrechtelijke rapportage waarbij een uitspraak in een geschil nodig is, of tot de rapportage van meerderjarigen. Dit gebeurt ook meer of minder in de praktijk, maar het is echter nog nooit geëxpliciteerd of onderzocht. Met dit in ogenschouw zijn er vijf gebruikersgroepen te onderscheiden voor de rapportage pro Justitia van jongeren. De eerste groep bestaat uit de opdrachtgevers: de rechtbank (rechters en rechters-commissarissen) en het openbaar ministerie (officieren van justitie). De tweede groep is de groep van begeleiders die de rapportage gebruiken voor hun bemoeienis met de jongere en de ouders: medewerkers van de Raad voor de Kinderbescherming en medewerkers van de (jeugd)reclassering. 3 De derde en vierde gebruikersgroep zijn de behandelaars binnen Justitie en de behandelaars binnen de GGZ, 2. De gezinsvoogdij is de opdrachtgever voor onderzoek in het kader van de ondertoezichtstelling (OTS), en de Raad voor de Kinderbescherming is opdrachtgever voor onderzoek in het kader van beschermingszaken en van besluitvorming inzake scheiding en omgangsproblemen. 3. De Raad voor de Kinderbescherming is verantwoordelijk voor de individuele casusregie in de jeugdreclassering. De jeugdreclassering is als instantie (vooralsnog?) ondergebracht bij de gezinsvoogdij. 46

5 03_hoofdstuk (43 t/m 56) :25 Pagina 47 hoofdstuk 3 die de rapportage als diagnostische basis voor behandeling gebruiken van jongeren met een PIJ- of TBS-maatregel, of jongeren met een psychiatrische stoornis. De vijfde gebruikersgroep bestaat uit de ouders en jongeren zelf, eventueel vertegenwoordigd door hun advocaat. De bruikbaarheid van de rapportage zal voor de vijf gebruikersgroepen verschillend zijn, afhankelijk van hun perspectief en behoefte. Elke gebruikersgroep zal dus antwoord moeten geven op de vraag wat de bruikbaarheid bepaalt, bezien vanuit de eigen gebruiksoptiek. Deze antwoorden komen in het navolgende aan de orde, na uitleg over de gevolgde methodiek. Methode van onderzoek De onderzoeksmethode moest voldoen aan verschillende eisen. Het diende een consensusmethode te zijn omdat er verschillende gebruikers en verschillende meningen zijn. Een duidelijke uitleg en een duidelijk kader met leiding waren nodig, omdat het onderwerp en de specifieke vraagstelling dat vereisen. De methode moest interactief zijn om het benodigde creatieve proces tussen de gebruikers te bevorderen. Er waren experts nodig omdat zij het onderwerp overzien en omdat ze meningen hebben met draagvlak. Daarbij moest de methode zoveel mogelijk gestandaardiseerd en repliceerbaar zijn, en ook democratisch: de hardst roepende moest niet het meest worden gehoord. Verder was het nodig dat de uitwerking en interpretatie van de bevraging van de experts inzichtelijk zijn. Na afweging van de eisen en de mogelijke onderzoeksmethoden (Nabitz e.a., 2001) hebben we gekozen voor de methode van concept mapping (Trochim, 1989; Depla e.a., 1992). Deze methode maakt het ook mogelijk de verschillende groepen deelnemers zichtbaar te houden en subgroepanalyses uit te voeren. Resultaten door concept mapping In het proces van concept mapping worden zes fases of stappen onderscheiden (Trochim, 1989), die hieronder samen met de resultaten worden besproken. 4 Stap een van de concept mapping is het vaststellen van de focus en het bepalen en uit- 4. De concept mapping is met behulp van het Trimbos-instituut verricht. Dank gaat uit naar mw. drs I. Kok, technisch voorzitter van de concept map. 47

6 03_hoofdstuk (43 t/m 56) :25 Pagina 48 nodigen van de groepen deelnemers. De focus moet helder en enkelvoudig zijn. In dit onderzoek was het een zin die deelnemers moesten afmaken, om de gelijksoortige structuur van de uitspraken te bevorderen. De zin luidde: Een bruikbare rapportage pro Justitia van jongeren kenmerkt zich door Deze focuszin gaf voldoende mogelijkheid te reageren vanuit het eigen gebruikersperspectief. Bij de keuze van de representatieve vertegenwoordigers van de vijf gebruikersgroepen is gestreefd naar een landelijke spreiding. Hiervoor zijn de betrokken instanties benaderd. Sommige deelnemers zijn direct benaderd door de eerste auteur, omdat ze op basis van hun ervaring representatief zijn voor de gebruikersgroep. Per groep werd gekozen voor acht tot tien deelnemers. Ze moesten bereid zijn twee keer naar Utrecht te komen, wat voor het merendeel geen bezwaar vormde. 5 Stap twee van de concept mapping is de brainstorm, waarin de deelnemers uitspraken doen als reactie op de focuszin. De uitspraken mogen niet te concreet, niet te abstract en niet te algemeen zijn, maar moeten enkelvoudig, eenduidig en begrijpelijk zijn. Tijdens de brainstorm worden deze uitspraken niet ter discussie gesteld reageren of aanvullenen is wel mogelijk. De voorzitter bewaakt een open uitwisseling en de relevantie van de uitspraken. De notulist voert de uitspraken ter plaatse in de computer. Voor dit onderzoek waren 57 deelnemers uitgenodigd; vijf deelnemers verschenen niet en zes deden in wisseldienst mee. Dit bracht het aantal deelnemers aan de brainstorm op 49 en maakte het nodig twee aparte sessies op een dag te houden. De groepen waren vergelijkbaar in grootte en samenstelling en deden een vergelijkbaar aantal uitspraken (68 en 67, totaal 135). Het bijbehorende computerprogramma voor statistische analyse (Ariadne) kan echter maximaal 98 uitspraken verwerken. Op grond van technische overwegingen zijn alle uitspraken die te onduidelijk of meervoudig waren of overlap vertoonden, weggelaten, wat leidde tot een totaal aantal van 91 uitspraken. Stap drie is het structureren; dit bestaat uit het prioriteren en clusteren van de uitspraken van de brainstorm. Prioriteren gebeurt door het in orde van belangrijkheid leggen van de op kaartjes vermelde uitspraken en bij het clusteren moeten de deelnemers de uitspraken indelen in door hen zelf te benoemen, inhoudelijk samenhangende categorieën. Dit 5. Speciale dank gaat uit naar alle deelnemers die tijd, energie en enthousiasme opbrachten. Het bleek niet mogelijk jongeren te vinden, die in staat waren mee te doen aan het onderzoek. 48

7 03_hoofdstuk (43 t/m 56) :25 Pagina 49 hoofdstuk 3 doen de deelnemers individueel. Van de 49 deelnemers moesten er deze tweede dag twaalf verstek laten gaan. Negen van hen vulden een schriftelijke naronde in, wat het totaal aantal deelnemers uiteindelijk op 46 bracht, evenredig verdeeld over de groepen. Stap vier is de statistische analyse. Met multivariate technieken worden de uitspraken statistisch bewerkt tot een (deel)groepsresultaat, hoewel ook de individuele scores zijn na te gaan. De uitspraken komen als punten op een meerdimensionele landkaart (point map). Als punten dicht bij elkaar liggen, betekent dat dat ze door de deelnemers vaker met elkaar in verband worden gebracht. Door een hiërarchische clusteranalyse ontstaan op deze landkaart clusters van uitspraken (cluster map), die volgens de deelnemers met elkaar te maken hebben. De clusters krijgen een naam op basis van een analyse van de inhoud van de uitspraken. Cluster 1 is in ons onderzoek bijvoorbeeld Inhoud (verklaring) genoemd, omdat het merendeel van de uitspraken gaat over inzicht en verklaring aangaande het (crimineel) gedrag en functioneren van de jongere. Op deze manier zijn ook de andere clusters benoemd (figuur 1). Het is zaak bij de clusteranalyse de hoeveelheid clusters zó te bepalen dat er zoveel mogelijk uitspraken in een cluster, en zo weinig mogelijk uitspraken alleen en verloren staan maar de clusters moeten niet overlappen (Trochim, 1989). Uiteindelijk is gekozen voor een indeling in zeven clusters. Elke uitspraak en ook elk cluster heeft een (gemiddelde) waardering, die is ontstaan bij de prioritering (figuur 1). 49

8 03_hoofdstuk (43 t/m 56) :25 Pagina 50 Figuur 1 Naamgeving clusters en belangrijkste uitspraken Naam cluster (gem. waarde) n = aantal uitspraken Uitspraak Waarde CL1 (3.88) n = 16 Inhoud (verklaring) De aangetroffen problematiek wordt inzichtelijk gemaakt en verklaard Het emotioneel, cognitief en sociaal functioneren van de jongere wordt beschreven De persoonlijkheidsontwikkeling van de jongere wordt in kaart gebracht Het functioneren van de jongere op de levensgebieden wordt beschreven (thuis, school, 3e milieu) De ontwikkelingsmogelijkheden en -onmogelijkheden van de jongere worden beschreven De rapportage beschrijft of er bij de jongere een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens was ten tijde van het tenlastegelegde Er wordt, indien aanwezig, een relatie gelegd tussen delict en persoonlijkheid Er wordt een verklaring gegeven van het criminele gedrag De rapportage bevat een risicotaxatie van de recidivekans De kracht en de mogelijkheden van de jongere wordt duidelijk beschreven De pedagogische mogelijkheden en onmogelijkheden van de ouders worden beschreven Er wordt een gewogen oordeel gegeven over de toerekeningsvatbaarheid van de jongere CL2 (2.59) n = 31 Vorm (uitvoering) De rapportage is intern consistent (niet tegenstrijdig) Er wordt onderscheid gemaakt tussen feiten en meningen De rapportage is doorgenomen met de jongere en de ouders De rapportage is objectief van karakter CL3 (3.16) n = 14 Advies (haalbaar) De keuze voor een eventuele behandelsetting wordt gemotiveerd Er worden zowel wenselijke als haalbare doelen beschreven De rapporteur heeft van tevoren overlegd met de uitvoerders of het advies uitvoerbaar is Er wordt een gefundeerde aanpak beschreven hoe recidive kan worden voorkomen Er wordt duidelijk omschreven wat de behandelmogelijkheden en onmogelijkheden zijn De rapportage moet als uitgangspunt dienen voor behandeling en begeleiding CL4 (2.77) n = 13 Expertise rapporteur De rapporteur heeft voldoende kennis van behandelmogelijkheden De rapporteur heeft kennis van psychopathologie en persoonlijkheidspathologie CL5 (3.02) n = 7 Vorm (inhoud) De rapportage gaat in op relevante vragen voor die casus Eventuele problemen in het onderzoek worden expliciet vermeld (bijvoorbeeld: bedreiging, weigering, communicatieproblemen)

9 03_hoofdstuk (43 t/m 56) :25 Pagina 51 hoofdstuk 3 Naam cluster (gem. waarde) n = aantal uitspraken Uitspraak Waarde CL6 (3.51) n = 4 Advies (logisch, eenduidig) Het advies vloeit logischerwijs voort uit de diagnostiek De rapportage bevat een ondubbelzinnig advies De overwegingen van het advies worden verduidelijkt CL7 (2.65) n = 6 Organisatie In specifieke gevallen wordt gebruik gemaakt van experts (etniciteit, zeden, autisme) 3.54 Totale gebruikersgroep Uit de gemiddelde prioriteitsscores van de clusters blijkt dat de gebruikers als totale groep van mening zijn dat de bruikbaarheid van de rapportage het beste gekenmerkt wordt door een inhoudelijke verklaring van het gedrag en functioneren van de jeugdige delinquent (cluster 1); dat er een haalbaar advies wordt gegeven (cluster 3) en dat het advies logisch voorvloeit uit de diagnostiek en dat dit ondubbelzinnig is (cluster 6). Verschillen binnen deelgroepen Naast overeenkomsten zijn er ook enkele opvallende verschillen tussen de gebruikersgroepen. De opdrachtgevers waarderen met name de juridisch inhoudelijke uitspraken van cluster 1 zeer hoog (gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis, relatie delict en persoonlijkheid, verklaring crimineel gedrag, toerekeningsvatbaarheid, risicotaxatie recidive) evenals een logisch, eenduidig en uitvoerbaar advies (cluster 6). Rechter en officier willen juridische handvatten en een duidelijk advies voor een beslissing, en benadrukken dat het hen met name gaat om de relatie tussen de eventuele stoornis van de jongere en het ten laste gelegde feit. De begeleiders vinden deze juridische aspecten niet van primair belang (behoudens de risicotaxatie van de recidivekans); men wil vooral inzicht in het functioneren en in de (on)mogelijkheden van de jongere (cluster 1). Ze vinden dat de rapportage als uitgangspunt moet dienen voor behandeling en begeleiding en dat het advies op uitvoerbaarheid 51

10 03_hoofdstuk (43 t/m 56) :25 Pagina 52 getoetst wordt bij de uitvoerders (cluster 3), dat de rapportage wordt doorgenomen met de jongere en ouders en dat ook wordt vermeld wat dezen van het rapport vinden (cluster 2). Begeleiders willen dus actief betrokken worden bij het advies en ze willen weten wat ouders en jongere ervan vinden. Begeleiders vinden het belangrijker dan de rechtbank dat in de rapportage een onderscheid wordt gemaakt tussen feiten en meningen, en dat de rapportage is gebaseerd op meerdere contacten met de jongere (cluster 2). Blijkbaar lopen in de huidige praktijk meningen en feiten door elkaar. Voor de begeleiders, die voor én na de zitting van de rechtbank met ouders en jongere (en hun mening over de rapportage) te maken hebben, is dat waarschijnlijk een groter probleem dan voor de rechtbank. Hetzelfde geldt vermoedelijk ook voor het feit dat jongeren slechts eenmaal worden gezien, want ook de ouders noemen dit als belangrijk punt. Ook bij behandelaars bij Justitie of de GGZ ligt de nadruk op de inhoudelijke, en niet op de juridische aspecten van de diagnostiek uit cluster 1. Behandelaars vinden het van het grootste belang dat het advies logisch voortvloeit uit de diagnostiek (cluster 6), dat de rapporteur kennis heeft van psychopathologie en persoonlijkheidspathologie en van potentiële behandelmogelijkheden (cluster 4). Behandelaars willen blijkbaar kunnen bouwen op de diagnostiek en het advies van de rapportage, maar dan moet de rapporteur wel de nodige kennis hebben. Dat laatste is in de praktijk blijkbaar niet altijd het geval. Behandelaars bij Justitie vinden het onderscheid tussen feiten en meningen in het rapport veel belangrijker dan GGZ-behandelaars (cluster 2). GGZ-behandelaars vinden de beschrijving van de behandelmogelijkheden en onmogelijkheden (cluster 3) en het doornemen van de rapportage met de ouders (cluster 2) veel belangrijker dan behandelaars bij Justitie. In de GGZ is behandelbaarheid waarschijnlijk een belangrijker issue dan bij Justitie, evenals het inschakelen van de ouders. Het is de vraag of dat gerechtvaardigd is, hoewel het duidelijk is dat bij Justitie de bescherming van de maatschappij op de voorgrond staat. Ouders en advocatuur willen inzicht in de relatie tussen delict en persoonlijkheid, de ontwikkelingsgang, het functioneren en de mogelijkheden en onmogelijkheden van de jongere (cluster 1). Ze vinden dat het rapport uitgangspunt moet zijn voor behandeling en begeleiding (cluster 3), dat het onderzoek gebaseerd moet zijn op meerdere contacten en dat ouders en kind gehoord moeten worden en uitleg moeten krijgen over conclusie en advies (cluster 2). Het is bekend dat dit in de praktijk te weinig gebeurt, ook door de onduidelijkheid over inzage en afschrift van de rapportage pro Justitia. 52

11 03_hoofdstuk (43 t/m 56) :25 Pagina 53 hoofdstuk 3 Verschillen binnen gebruikersgroepen Binnen de groepen begeleiders en behandelaars zijn er weinig verschillen. De groep opdrachtgevers is door hun uitspraken te verdelen in officieren van justitie en rechters, conform de dagelijkse praktijk. De officieren willen een ondubbelzinnig en uitvoerbaar advies (cluster 6), een gefundeerde aanpak voor recidive en een gemotiveerde keuze voor een behandelsetting (cluster 3). De inhoudelijke zaken van het rapport uit cluster 1 vinden zij minder belangrijk. Rechters vinden het advies ook belangrijk, maar leggen meer de nadruk op een logisch, intern consistent rapport (cluster 2) en verlangen meer inzicht en (juridische) verklaring (cluster 1). In de groep van ouders en advocatuur zijn flinke onderlinge verschillen. De drie advocaten willen inzicht, verklaring en een logisch advies (cluster 1 en 6). Ouders willen gehoord worden, willen dat het rapport met hen wordt doorgenomen en dat hun mening wordt weergegeven (cluster 2). Verder zijn de wensen van de ouders divers; enkelen willen meer inzicht en verklaring (cluster 1), een ander wil met name een haalbaar advies (cluster 6) of legt juist de nadruk op de expertise van de rapporteur (cluster 4). De diversiteit heeft ongetwijfeld te maken met de verschillende eenmalige ervaringen van de ouders. Het maakt hen als groep minder eenvormig. Conclusie We hebben in dit artikel verduidelijkt dat de rapportage pro Justitia van jongeren niet alleen door de rechtbank, maar ook door andere groepen gebruikt moet worden. Dit in tegenstelling tot andere vormen van rapportage en de situatie bij meerderjarigen. Ons onderzoek maakt inzichtelijk welke eisen de verschillende gebruikersgroepen stellen aan de bruikbaarheid van de rapportage pro Justitia. Die worden met name bepaald door diagnostisch inhoudelijke overwegingen en een logisch tot stand gekomen, eenduidig en op uitvoerbaarheid getoetst advies. De methodiek van de concept mapping is gekozen om haar voordelen, maar kent ook beperkingen. De enkelvoudige vraagstelling, nodig om de gelijksoortigheid van de uitspraken te bevorderen, laat de deelnemers weinig mogelijkheden tot beschouwing. De vraagstelling heeft er ook toe geleid dat weinig aandacht is besteed aan de organisatorische en de procesmatige aspecten van de rapportage. Maar dat was vooraf duidelijk; voor kwaliteitsonderzoek en -beleid is het eerst noodzakelijk het product te omschrijven, nadien kunnen 53

12 03_hoofdstuk (43 t/m 56) :25 Pagina 54 pas de proces- en prijsgerichte factoren aan de orde komen (hoe komt het product tot stand, effectiviteit, kosten, efficiëntie). De overeenkomsten binnen - en tussen de vijf gebruikersgroepen van acht deelnemers zijn in dit onderzoek groter dan de verschillen; dat maakt het aannemelijk dat meer deelnemers geen andere resultaten zouden hebben opgeleverd. Aanbevelingen Het is duidelijk dat een kwaliteitskader en richtlijnen nodig zijn voor de rapportage pro Justitia van jongeren. Rapportages dienen als grondslag voor verstrekkende beslissingen van de rechtbank, en als handvat voor gebruikers; ze blijven vaak jaren in het dossier van een jongere bewaard, en blijven referentiepunt. Uit ons onderzoek blijkt dat de rapportage pro Justitia van jongeren moet voldoen aan verschillende eisen van de gebruikers. Deze eisen zijn in het onderzoek verduidelijkt. Ze zijn de basis voor de ontwikkeling van een kwaliteitsbeleid, maar het vereist keuzes: wat is nodig en wat is mogelijk om de kwaliteit te verbeteren van de rapportage van jongeren? Eerst is nodig dat alle gebruikers van elkaar weten welke eisen ze aan de rapportage stellen. Dat geldt zeker voor rapporteurs (kinder- en jeugdpsychiaters en psychologen). Om inzichtelijk te maken hoe zij zich verhouden tot de andere gebruikers, is aan 25 representatieve rapporteurs gevraagd om de 91 gebruikersuitspraken te prioriteren en te clusteren. Het is ook nodig dat aan de rechtbank wordt verduidelijkt dat zij weliswaar opdracht geeft tot rapportage en op basis daarvan beslissingen neemt, maar dat ook de belangen van de andere gebruikers gediend moeten worden in de rapportage én in het rapportageproces. Hier ligt een spanningsveld. De rechtbank beslist en bekrachtigt al of niet het advies van de rapportage; het advies moet voorafgaand aan de rechtszitting niet teveel een eigen leven leiden. Hiermee samenhangend is ook duidelijkheid nodig over welke gebruikers vóór of na de rechtszitting over de rapportage kunnen en mogen beschikken. Het is nodig de rapportage meer te standaardiseren, zowel in vorm als in inhoud. Het is bijvoorbeeld de vraag of de inschatting van het risico van geweldsrecidive niet verbeterd kan worden, eventueel door een instrument te gebruiken. Dit wordt door de eerste auteur onderzocht middels dossieronderzoek. Meer gelijkvormigheid kan misschien leiden tot meer gelijkberechtiging en meer plezier in het werk. De rapporteurs zullen dan wel aan bepaalde kwaliteitseisen moeten voldoen, en er dienen richtlijnen te komen. Middels 54

13 03_hoofdstuk (43 t/m 56) :25 Pagina 55 hoofdstuk 3 gerichte na- en bijscholing, super- en intervisie kunnen rapporteurs dan geregistreerd worden in een erkend rapporteurregister. Het rapportageproces dient efficiënt te zijn, niet in de laatste plaats omdat het strafproces dat eist. De staatssecretaris van Justitie wil een snellere doorloopsnelheid 6, en wil vroegtijdig, snel en consequent straffen. Uitgebreide rapportages werken vertraging van het strafproces in de hand, zijn kostbaar en zetten druk op het bestand van rapporterende psychologen en psychiaters. Uitgebreide rapportages zijn ook om inhoudelijke redenen niet altijd nodig. Het gaat immers om de (meer)waarde voor de gebruikers en dat moet steeds duidelijk aan de orde zijn. Het gaat niet aan om zonder reden alles te willen weten van elke delinquente jongere. Productdifferentiatie van de rapportage ligt daarom in de rede (kort versus uitgebreid, snel versus langzaam, eenvoudig versus complex). Dat moet wel samenhangen met een goede indicatiestelling 7 en een gerichte en duidelijke vraagstelling een korte, snelle rapportage kan bijvoorbeeld zeer bruikbaar zijn. Het rapportageproces moet plaats gaan vinden via netwerkachtige structuren. De onafhankelijke rapporteur kan de kwaliteitsverbetering, afstemming en terugkoppeling van de rapportage niet steeds zelf tot stand brengen. Er is een instantie nodig die bemiddelt tussen opdrachtgevers, rapporteurs en gebruikersgroepen, die de kwaliteit van de rapportage toetst en bevordert en die zorgt voor een betere afstemming tussen alle betrokkenen. 8 Al deze noodzakelijke ontwikkelingen zijn niet eenvoudig te verwezenlijken en hebben tijd nodig. De ministeries van Justitie en van VWS dienen deze ontwikkelingen te bevorderen en de gevolgen die dit heeft voor beleid en praktijk te helpen verwezenlijken. Het goede nieuws is, dat dit ook gebeurt; Justitie en VWS realiseren zich welke belangen ermee gepaard gaan. Dit kwaliteitskader dient echter wel ontwikkeld te worden vanuit de hierbo- 6. Doorloopsnelheid is de tijd tussen aanhouding en bestraffing. Deze bleek tot voor kort bij jongeren gemiddeld negen maanden te zijn! 7. Wanneer kan de rechtbank het beste welke vorm van rapportage overwegen en wie kan deze het beste uitvoeren? De Forensisch Psychiatrische Dienst (FPD) en de Raad voor de Kinderbescherming hebben in maart 2002 een landelijk raamwerk voor de indicatiestelling en de beslissingsprocedure voor de rapportage pro Justitia van jongeren ontwikkeld. Dat wordt sindsdien getoetst in de praktijk. 8. Recent is door het ministerie van Justitie bekrachtigd dat de FPD de bemiddelingstaak voor de rapportage pro Justitia van jongeren formeel en wettelijk krijgt toebedeeld. 55

14 03_hoofdstuk (43 t/m 56) :25 Pagina 56 ven genoemde inhoudelijke en kwalitatieve overwegingen en op basis van gedegen onderzoek niet slechts vanuit ideologische of organisatorische gronden. 56