Zorgen voor zorgend vrijwilligerswerk

Transcriptie

1 Artikel Zorgen voor zorgend vrijwilligerswerk Johan Tourné Dagelijks zijn vele Vlamingen langdurig zieke of zorgbehoevende mensen nabij, vrijwillig. Binnen de thuiszorg, in het rust- of verzorgingstehuis of in het ziekenhuis. Dit zogenaamd zorgend vrijwilligerswerk zorgt voor een warme nabijheid en betrekt mensen bij het maatschappelijk leven. De geschiedenis zou bewijzen dat in tijden van economische crisis het vrijwilligerswerk toeneemt. Een geluk met een ongeluk?moeten we vanuit het oogpunt van het zorgend vrijwilligerswerk hopen dat de geschiedenis zich herhaalt? Zorgend vrijwilligerswerk vandaag Vandaag doet tussen de vijftien en twintig procent van de bevolking regelmatig aan vrijwilligerswerk. Dat blijkt uit cijfers van de Vlaamse overheid. In 2007 beweert dus 1 op 5 Vlamingen tussen 35 en 75 jaar onbetaald vrijwilligerswerk te doen, al ligt het percentage bij jongeren iets lager. Cijfers die de laatste jaren stabiel blijven. Per week besteedt men dan gemiddeld 3 uur en 32 minuten aan vrijwilligerswerk. De hulp aan familie, buren, gehandicapten en kinderopvang maakt 52 % van het vrijwilligerswerk uit. Dezelfde cijfers leren ons dat 82 % van de Vlamingen zich maar echt gelukkig kan voelen als zijn medemens ook gelukkig is, een cijfer dat toeneemt met de leeftijd. 60 % van de bevolking zegt zich maar echt gelukkig te voelen als men zich kan inzetten voor een gemeenschappelijk doel. Waar kan men beide geluksbronnen beter aanboren dan binnen het verenigings- of vrijwilligerswerk? Groeiende nood De nood aan zorgzaam vrijwilligerswerk zal in de toekomst alleen maar toenemen. Iedereen weet dat we met z'n allen langer leven, de laatste jaren van ons leven zijn we echter wel aangewezen op zorg. Deze zorgjaren nemen toe met de leeftijd. Het aandeel 65-pussers evolueert van 18 % vandaag, over 22 % tegen 2020, naar 28 % tegen Het aandeel van 80-plussers gaat volgens dezelfde vooruitzichten op termijn verdubbelen. Tegen 2025 zullen bijvoorbeeld 200 extra woonzorgcentra noodzakelijk zijn, met gemiddeld 150 bedden, om percentueel dezelfde zorgnood als vandaag op te vangen. Maar bovenal zal in de thuiszorg ook de vraag naar vrijwillige en zorgzame handen toenemen. De laatste jaren van ons leven zullen we immers niet alleen in zorg doorbrengen, maar ook alleen. Een lot dat voornamelijk vrouwen te beurt zal vallen. In 2020 zal één op de drie huishoudens in Vlaanderen bestaan uit één persoon. Contacten met anderen, via de vrienden- 6 Zorgen voor zorgend vrijwilligerswerk

2 Zorgen voor zorgend vrijwilligerswerk kring, het verenigingsleven of het vrijwilligerswerk zijn bevorderlijk voor het welzijn en geluk van mensen. Deze contacten kunnen mogelijke ongunstige omstandigheden compenseren. Zo worden vaak de gevolgen van ziekte minder negatief ervaren als men kan rekenen, terugvallen, op een sociaal netwerk dat emotionele en instrumentele steun verleent. Mensen aangewezen op grote zorg én met vaak beperkte mobiliteit zijn vaak niet meer in staat om hun sociaal netwerk uit te bouwen of te onderhouden. Vrijwilligers vormen mee een dam tegen deze verschralende sociale contacten. Omwille van bovenvermelde maatschappelijke ontwikkelingen zal er in de toekomst een groeiende nood zijn aan vrijwilligers om langdurig zieke mensen of zorgbehoevende bejaarden te ondersteunen en zorgzaam nabij te zijn. Dalend aanbod? In 2030 staan tegenover 100 beroepsactieve personen 63 personen van 60 jaar en ouder. In de toekomst zal achter 1 deur op 4 een persoon wonen die niet-beroepsactief is. De vrees voor een toenemende krapte op de arbeidsmarkt als gevolg van de veroudering van de bevolking is dan ook terecht. Gevolg is dan ook dat beroepsactieven in de toekomst langer aan de slag dienen te blijven. In Scandinavische landen schuift met al op naar een pensioenleeftijd van 68 jaar. Het is koffiedik kijken welke effecten met betrekking tot het vrijwilligerswerk, méér in het bijzonder het zorgend vrijwilligerswerk, deze evolutie met zich gaat meebrengen. Uit cijfers blijkt immers dat het zorgend vrijwilligerswerk voornamelijk wordt opgenomen Cijfers leren ons dat 82 % van de Vlamingen zich maar echt gelukkig kan voelen als zijn medemens ook gelukkig is, een cijfer dat toeneemt met de leeftijd. 60 % van de bevolking zegt zich maar echt gelukkig te voelen als men zich kan inzetten voor een gemeenschappelijk doel. Waar kan men beide geluksbronnen beter aanboren dan binnen het verenigings- of vrijwilligerswerk? door 50-plussers. Het groot aantal nietberoepsactieven, beneden de 65 jaar, is momenteel een welgekomen arsenaal om uit te putten voor het zorgzaam vrijwilligerswerk. Uit het meest recente tijdsbestedingonderzoek blijkt dat vrouwen beduidend minder vrije tijd hebben dan mannen. Mannen tussen 19 en 65 jaar hebben gemiddeld bijna 29 uur vrije tijd per week, vrouwen bijna 6 uur minder. En laat het nu juist de vrouwen zijn die binnen het zorgend vrijwilligerswerk actief zijn (2/3 van alle zorgzame vrijwilligers zijn vrouwen). Als vrouwen meer en langer beroepsactief blijven, en daarnaast toch nog het merendeel van de huishoudelijke taken opnemen, zijn ook hier de gevolgen voor het zorgend vrijwilligerswerk moeilijk in te schatten. Daarnaast leven we steeds meer in een geïndividualiseerde samenleving waar er een ernstige verzwakking is van alle traditionele waarden en normen. Er voltrekt zich een proces van een lossere band tussen het individu en samenleving, mensen willen minder deel uitmaken van grotere massa's en worden liever uitgedaagd tot persoonlijke keuzes. Ook binnen het (zorgend) vrijwilligerswerk. Pastorale Perspectieven Nr /4 37 7

3 Zorgend vrijwilligerswerk morgen Een passend antwoord bieden op de groeiende vraag naar zorgend vrijwilligerswerk is de uitdaging voor elke vrijwilligersorganisatie. Ondanks bovenvermelde maatschappelijke ontwikkelingen hoeven we niet pessimistisch te zijn. Ook in het verleden is het steeds gelukt om in veranderende tijden mensen te motiveren om zich vrijwillig te engageren. Met een creatieve en hedendaagse aanpak moet dit lukken. Duidelijk is dat het opnemen van vrijwilligerswerk zal steunen op een individuele keuze, gepuurd uit persoonlijke ervaringen, smaken en voorkeuren. We leven steeds meer in een geïndividualiseerde samenleving waar er een ernstige verzwakking is van alle traditionele waarden en normen. Er voltrekt zich een proces van een lossere band tussen het individu en samenleving, mensen willen minder deel uitmaken van grotere massa's en worden liever uitgedaagd tot persoonlijke keuzes. Ook binnen het (zorgend) vrijwilligerswerk. De werving van nieuwe vrijwilligers wordt een permanente opdracht voor elke vrijwilligersorganisatie, al is het maar omwille van de groeiende nood. Nu reeds merken we dat het steeds moeilijker wordt om vrijwilligers te vinden die zich onvoorwaardelijk willen engageren op langere termijn. Ook voor het opnemen van verscheidene taken of verantwoordelijkheden deinzen ze terug. Organisaties die erin lukken het aangeboden vrijwilligerswerk af te stemmen op de noden van nieuwe vrijwilligers zullen succesvol zijn of blijven. De nieuwe vrijwilliger vraagt dat er eerder vertrokken wordt vanuit zijn competenties (wat hij graag doet, kan of zou kunnen) in plaats vanuit de organisatie (wat verwacht de organisatie van de vrijwilliger?). De belangrijkste motieven om aan vrijwilligerswerk te doen blijven wellicht ook in de toekomst: sociale contacten, leuk werk kunnen doen, nieuwe dingen kunnen leren, zinvol bezig zijn, mensen helpen, idealisme. Wat vrijwilligers in de eerste plaats motiveert is het doel van de organisatie. Dat moet aanspreken. In tweede instantie waarderen ze het contact met andere mensen. Onderstaande elementen staan steeds meer op het verlanglijstje van nieuwe vrijwilligers ten aanzien van hun vrijwilligersorganisatie: Een duidelijke taakomschrijving Een goede introductie en begeleiding Inspraak, m.b.t. de organisatie van het vrijwilligerswerk Heldere communicatie Resultaatgericht Efficiënt, niet te veel en te lange vergaderingen Duidelijkheid in afspraken en verantwoordelijkheden Respect voor wensen en grenzen Flexibiliteit Waardering Toffe, aangename sfeer Onze overtuiging is dat zorgend vrijwilligerwerk vaak heel sterk aansluit bij de prioritaire motieven van mensen om aan vrijwilligerswerk te doen, zwakkere en zorgbehoevende mensen uit de eigen buurt, omgeving helpen en ondersteunen. Dit onderscheidend voordeel zal maar verzilverd worden als ook de 8 Zorgen voor zorgend vrijwilligerswerk

4 Zorgen voor zorgend vrijwilligerswerk organisatie zich aanpast aan de noden en behoeften van huidige en toekomstige vrijwilligers. Een praktijkvoorbeeld: het zorgend vrijwilligerswerk binnen Ziekenzorg CM Ziekenzorg CM is een vereniging van en voor langdurig zieke mensen, zorgbehoevende personen en gezonden, die het voor elkaar opnemen. Een chronische ziekte leidt in onze samenleving dikwijls tot ontmoediging en vereenzaming. Ziekenzorg CM biedt een waaier van activiteiten aan (zowel in groep als individueel) om dit sociaal isolement te doorbreken en om langdurig zieke mensen en hun omgeving te ondersteunen in het leven met een chronische ziekte. De behoeften en noden van langdurig zieke en zorgbehoevende mensen zijn steeds de uitgangspunten bij het realiseren van deze doelstellingen. In Vlaanderen zijn 1250 plaatselijke Ziekenzorg CM-kernen actief waar vrijwilligers autonoom een plaatselijk aanbod uitwerken en realiseren. Tevens worden er jaarlijks een 300-tal vakanties georganiseerd zodat chronisch zieke en zorgbehoevende mensen ook kunnen blijven reizen. De begeleiding van deze vakanties is volledig in handen van vrijwilligers. Om het volledige Ziekenzorg CM-aanbod te realiseren zijn momenteel ruim vrijwilligers actief in de vereniging. Dagelijks worden we binnen Ziekenzorg CM uitgedaagd tot de uitbouw een hedendaags vrijwilligersbeleid dat het hoofd biedt aan bovengeschetste maatschappelijke ontwikkelingen. Een competentiegericht vrijwilligersbeleid Het vrijwilligersbeleid van een vereniging bepaalt hoe een vereniging met vrijwilligers omgaat. Het wil de voorwaarden scheppen, realiseren die nodig zijn om vrijwilligers binnen de vereniging/organisatie/zorgvoorziening tot hun recht te laten komen en hun eigen doelen te laten nastreven op een zodanige wijze dat ook de doelstellingen van de vereniging daarmee gediend zijn. Vrijwilligersbeleid bevat dus heel veel. Het gaat om de plaats die vrijwilligers hebben in de werking van Ziekenzorg CM, werving van vrijwilligers, vorming en begeleiding, een goede omkadering van het vrijwilligerswerk (bijvoorbeeld onkostenvergoeding en verzekering), inspraak en participatie, waardering van vrijwilligers en nog veel meer. Het competentiedenken staat de laatste jaren binnen Ziekenzorg CM centraal in het uittekenen van zijn vrijwilligersbeleid. Dit competentiedenken is inderdaad afkomstig uit het bedrijfsleven. Competenties zijn het geheel van vaardigheden, kennis en attitudes (houdingen) die iemand in staat stellen om zijn taken succesvol uit te voeren. Ook in een vereniging waarbij vele vrijwilligers actief zijn, kan werken met competenties een meerwaarde zijn. Dat is onze overtuiging. Eigenlijk gaat het erom om mensen met hun talenten de gepaste taak te geven, in het belang van de vrijwilliger én de organisatie. Als eerste stap is er sterk geïnvesteerd in het per taak bepalen van de noodzakelijke competenties. Op deze wijze willen we scherp stellen wat er van een vrijwilliger gevraagd Pastorale Perspectieven Nr /4 37 9

5 wordt en spelen we duidelijk in op de verwachting van vrijwilligers naar een duidelijke taakomschrijving. Alle competenties per taak zijn gebundeld in een competentiehandboek. Vanuit deze competenties wordt nu een ondersteuningsbeleid uitgewerkt (vorming en opleiding) dat vrijwilligers sterker maakt en groeikansen biedt in hun vrijwilligerswerk, maar ook daarbuiten. Ook in een vereniging waarbij vele vrijwilligers actief zijn, kan werken met competenties een meerwaarde zijn. Dat is onze overtuiging. Eigenlijk gaat het erom om mensen met hun talenten de gepaste taak te geven, in het belang van de vrijwilliger én de organisatie. Concreet betekent dit dat het vormingsaanbod meer modulair is opgebouwd én de keuze van vrijwilligers groter is. De uitgewerkte competentieprofielen zijn zowel voor Ziekenzorg CM als de vrijwilliger de leidraad. Werving en introductie van nieuwe vrijwilligers Werving en een goede introductie binnen de vereniging is een groeiend aandachtspunt binnen Ziekenzorg CM en een wezenlijk onderdeel van het vrijwilligersbeleid. Ook bij de werving van vrijwilligers is de competentiebenadering een handig hulpmiddel. Allerlei werkmaterialen zijn ter ondersteuning uitgewerkt: een wervingsfolder, een voorstellingsbrochure én een welkomkrant met als doel aan potentiële vrijwilligers duidelijk te maken waarvoor Ziekenzorg CM staat wat de mogelijke taken voor vrijwilligers zijn in Ziekenzorg CM. Daarnaast worden alle nieuwe vrijwilligers uitgenodigd op een regionale welkomcursus waar zij genieten van een basisvorming in het omgaan met langdurig zieke en/of zorgbehoevende mensen. Beleidsdoelstelling van Ziekenzorg CM is het jaarlijks werven van 1000 nieuwe vrijwilligers. De voorbije jaren werden gemiddeld 1600 nieuwe vrijwilligers aangetrokken. Na één jaar engagement worden zij systematisch bevraagd. 93 % is na één jaar nog actief en globaal tevreden over zijn rol en taak. Vanuit de feedback van de afhakers worden werkpunten weerhouden, specifiek ter plaatse of voor de globale werking. Een concrete ondersteuningsmethodiek Krijg de smaak te pakken werd uitgewerkt om plaatselijke vrijwilligersgroepen te ondersteunen in het werven van nieuwe vrijwilligers. Het aanspreken van nieuwe vrijwilligers voor concrete en duidelijk afgebakende taken staat centraal. Samen sterk voor straks Nieuwe vrijwilligers kiezen voor een meer afgelijnd engagement. Momenteel zijn er in Ziekenzorg CM nog héél veel vrijwilligers actief die een meer totaalengagement opnemen, gelukkig maar. Deze twee met elkaar verzoenen is een belangrijk werkpunt voor Ziekenzorg CM, dat zich voornamelijk dient te realiseren binnen de plaatselijke kernwerking. Om dit proces te begeleiden zijn eveneens concrete ondersteuningsmiddelen uitgewerkt. Streefdoel is om zoveel 10 Zorgen voor zorgend vrijwilligerswerk

6 Zorgen voor zorgend vrijwilligerswerk mogelijk taken te verdelen over zoveel mogelijk vrijwilligers. Op basis van een aantal besprekingsstappen staan vrijwilligers samen stil bij de taken en stellen zij een plan op tot het betrekken van nieuwe vrijwilligers voor welomschreven taken. Dit biedt de enige garantie om ook in de toekomst de missie van Ziekenzorg CM ter plaatste blijvend te realiseren. Met de besprekingsmethodiek Hoe hou ik mijn bestuur of vrijwilligersgroep gezond? staan we samen met vrijwilligers stil bij de algemene gezondheidstoestand van de werking en wordt de groepscultuur bespreekbaar gemaakt. Actuele of toekomstige knelpunten worden zichtbaar gemaakt. Opzet is te komen tot open groepen waar nieuwe vrijwilligers zich snel thuis voelen. Ook de eigen interne organisatie wordt tegen het licht gehouden, minder en efficiënter vergaderen is bijvoorbeeld een duidelijke verwachting van de nieuwe generatie vrijwilligers. Waarderingsbeleid Een hedendaags waarderingsbeleid is eveneens een cruciaal punt in het vrijwilligersbeleid van Ziekenzorg CM. Dit vertaalt zich in betrokkenheid bij de taken die men opneemt en in een goed vormings- en ondersteuningsbeleid. Uitgangspunt is steeds meer dat vrijwilligers géén onkosten dienen te maken wanneer zij een taak opnemen binnen de vereniging en dat zij op de beste wijze verzekerd zijn. Op vraag van de vrijwilligers is het voorbije jaar een omnium autoverzekering uitgewerkt voor alle vrijwilligers die in functie van de Ziekenzorg CM-werking de eigen wagen gebruiken. Nieuwe structuren Soms zijn ook nieuwe structuren noodzakelijk om een antwoord te bieden op actuele uitdagingen. Nieuwe structuren die ook kansen en mogelijkheden bieden om nieuwe vormen van zorgend vrijwilligerswerk zich te laten ontwikkelen. Zo kregen bijvoorbeeld de projecten De warme buurt en Bellissimo vorm binnen Ziekenzorg CM. Het project De warme buurt wil inspelen op de bedreiging van het tanend verenigings- en vrijwilligerswerk binnen de (groot)stad. Verenigingen en ook vrijwilligerswerk verdwijnen uit de (groot)steden. Vereenzaming, anonimiteit, migratie, diverse nationaliteiten en onveiligheid werken dit in de hand. Vooral in de grootsteden is dit probleem prangend én 60 % van de Vlaamse bevolking leeft in de stad. Om het huisbezoek opnieuw uit te bouwen in de stad heeft Ziekenzorg CM een samenwerkingsmodel uitgewerkt, gebaseerd op netwerkvorming, met professionele thuiszorgdiensten en stadsdiensten. Voor de organisatie van dit project wordt het buurtniveau overstegen en worden vrijwilligers slechts aangesproken voor één duidelijke én welomschreven taak: chronisch zieke mensen of zorgbehoevende mensen in de stad gaan bezoeken. Met succes! Binnen het project Bellissimo bellen vrijwilligers regelmatig eenzame, zorgbehoevende ouderen op in de provincie Oost- Vlaanderen. Met een gewone telefoon of een beeldtelefoon. Ook dit is een samenwer- Pastorale Perspectieven Nr /4 3711

7 kingsproject met een aantal professionele diensten in de thuiszorg zoals Wit-Gele Kruis, Familiehulp, Familiezorg, Ook hier worden vrijwilligers geworven op een nieuwe, welomschreven en afgebakende taak waarbij vrijwilligers zelf de intensiteit kunnen bepalen. Bovendien dit project het voordeel dat vrijwilligers de taak kunnen realiseren vanuit de thuissituatie wat ook minder mobiele mensen de mogelijkheid biedt zich te engageren. Op deze wijze ontwikkeld de vereniging zich steeds meer tot een lappendeken van engagementsvormen. Voor elk wat wils. De vrijwilliger bepaalt steeds meer hoe en met welke intensiteit hij zijn engagement invult. Al deze engagementsvormen op de beste wijze ontwikkelen en ondersteunen vraagt vanzelfsprekend (bijkomende) middelen en mankracht. Op dit vlak heeft de overheid een duidelijke rol te spelen. Een ondersteunende overheid Vrijwilligers, in het bijzonder zorgzame vrijwilligers, dragen bij tot een warme en solidaire Vlaamse samenleving. Zij bieden tegenkracht aan eenzaamheid en sociaal isolement, wat een groeiend maatschappelijk probleem is voor voornamelijk kwetsbare groepen. Een verdere professionalisering van de zorg zal dit probleem absoluut niet oplossen. Zorgend vrijwilligerswerk als bedreiging zien voor betaalde tewerkstelling lijkt gezien de maatschappelijke ontwikkelingen absurd. Zeker als ook het plaatje van de betaalbaarheid ernaast wordt gelegd. Begin jaren '90, naar aanleiding van het jaar van de vrijwilliger, was er een groeiende beleidsaandacht voor het vrijwilligerswerk. Nadien is deze aandacht opnieuw sterk verminderd. Nochtans is er nood aan een overheid die beleidslijnen uitzet op het vlak van vrijwilligersbeleid. Dit integraal vrijwilligersbeleid dient uiteraard te vertrekken vanuit vrijwilligersperspectief. Essentieel is dat de overheid zich niet in de plaats stelt van het privaat initiatief. Op vlakken waar verenigingen en organisaties reeds actief zijn, hoeft de overheid zich niet te begeven. De overheid dient ondersteunend aanwezig te zijn, en samenwerkingen op het terrein te stimuleren. De overheid moet vooral kansen bieden aan vrijwilligers en organisaties om samen een eigen project uit te bouwen. Om als organisatie op de beste wijze te kunnen inspelen op de noden en wensen van vrijwilligers is een professionele ondersteuning noodzakelijk. Omwille van de veranderende samenleving en vrijwilligers neemt deze nood alleen maar toe. Voldoende middelen vanuit de overheid zijn dan ook noodzakelijk. Minder administratieve verplichtingen, zowel voor vrijwilligers als organisaties, zijn wenselijk alsook een verfijning van het vrijwilligerstatuut. In de toekomst, binnen een sterk individualiseerde samenleving, kan het vrijwilligerswerk wellicht een extra zetje gebruiken om mensen te motiveren om zich vrijwillig in te zetten. Ook in de wetenschap dat meer mensen langer beroepsactief zijn. Het invoeren van een vrijwilligersverlof kan een oplossing zijn. Is het gek om alle beroepsactieven een soort verlofcontingent toe te 12 Zorgen voor zorgend vrijwilligerswerk

8 Zorgen voor zorgend vrijwilligerswerk vertrouwen dat zij gedurende hun beroepsloopbaan kunnen gebruiken om zich maatschappelijk te engageren? Of waarom kunnen mensen die zich sterk maatschappelijk engageren geen bonus bekomen die de mogelijkheid biedt om sneller uit het beroepsactieve leven te stappen. Het vrijwilligerswerk, en dus ook onze samenleving, zou er dubbel en dik baat bij hebben. Over de auteur Johan Tourné is nationaal secretaris Ziekenzorg CM. Hij is afgestudeerd als socio-cultureel werker, en werkte van 1985 tot 1990 als educatief medewerker op KAJ, regio Mechelen. Daarna werd hij stafmedewerker op het nationaal secretariaat van Ziekenzorg CM en vanaf 2001 vervult hij daar de taak van nationaal secretaris. Hij is gehuwd en vader van 3 kinderen. Haachtsesteenweg 579 PB Brussel johan.tourne@cm.be Pastorale Perspectieven Nr /4 3713