Onderzoek en praktijk

Transcriptie

1 Onderzoek en praktijk De ongekende stad in twee delen J. Burgers en G. Engbersen (red.), De ongekende stad. Illegale vreemdelingen in Rotterdam, Boom, Amsterdam, september Deel 1. ISBN , prijs: ƒ 39,50, BEF 790. G. Engbersen, J. van der Leun, R. Staring en J. Kehla, De ongekende stad. In- en uitsluiting van illegale immigranten, Boom, Amsterdam, november Deel 2. ISBN , prijs: ƒ 39,50, BEF 790. Contactpersoon: Prof. dr. G.B.M. Engbersen, Erasmus Universiteit Rotterdam, Postbus 1738, 3000 DR Rotterdam, telefoon: , fax: , Engbersen@fsw.eur.nl Deze twee publicaties zijn de neerslag van het in 1993 gestarte onderzoeksprogramma De ongekende stad van de onderzoeksgroep Stad en Staat (Universiteit Utrecht en Erasmus Universiteit Rotterdam). Het onderzoek werd opgezet vanuit de veronderstelling dat in de figuur van de illegale migrant belangrijke sociale transformaties zichtbaar worden, zoals het ontstaan van nieuwe vormen van ongelijkheid en geografische mobiliteit. Integrerende en identiteitsverlenende traditionele sociale kaders arbeid, nationale staat, familie, klasse, buurt vergruizen. Daardoor moeten burgers meer dan voorheen zelf invulling geven aan hun levenswijze en biografie. Ook verliezen veel plannings- en ordeningsschema s waarmee maatschappelijke ontwikkelingen en standen van zaken in kaart worden gebracht, aan zeggingskracht. De discrepantie tussen de geboekstaafde en de ongedocumenteerde werkelijkheid neemt daardoor toe. In dit onderzoek wordt onder illegalen verstaan vreemdelingen die op het moment van onderzoek niet in het bezit waren van geldige verblijfsdocumenten. Vreemdelingen die de uitkomst van hun asielprocedures mogen afwachten, worden in deze studie niet tot illegalen gerekend. In een bijlage worden de argumenten afgewogen waarom het ethisch verantwoord is onderzoek te doen naar een sociaal-economisch en juridisch kwetsbare groep als illegalen. De centrale vraagstelling in deel 1 is: hoe en waarom komen illegale migranten; 74

2 hoe slagen zij erin hier te verblijven ondanks het restrictieve Nederlandse vreemdelingenbeleid; wat zijn de gevolgen van het hebben van een illegale status voor ongedocumenteerde migranten in termen van mate van integratie en sociaal-psychologische gevolgen van illegaliteit? De onderzoekslocatie is Rotterdam. Diverse carrières van illegaliteit worden beschreven. Daarbij wordt ingegaan op arbeids- en inkomenspositie, woonsituatie en de verwevenheid van illegaliteit en (overlevings)criminaliteit. Ook wordt gezien de beperktheid van de empirische gegevens een globaal antwoord gegeven op de vraag naar de maatschappelijke kosten van de aanwezigheid van illegale migranten in Nederland. In dat verband wordt aandacht besteed aan de betrokkenheid van illegalen bij criminaliteit, aan de mogelijke verdringing van legale werknemers door illegale arbeidskrachten en aan het gebruik van publieke voorzieningen door illegale migranten. Uit een rijke variëteit aan theoretische onderzoeksperspectieven is in dit onderzoek gekozen voor een systematische analyse op mesoniveau vanuit een sociaal kapitaal perspectief. Het mesoniveau heeft betrekking op de sociale netwerken lokaal en transnationaal waarin burgers zijn ingebed en op de hulpbronnen geld, goederen, diensten, informatie, emotionele ondersteuning. Het vermogen dergelijke hulpbronnen te gebruiken wordt sociaal kapitaal genoemd (Bourdieu). Een tweede theoretisch accent wordt gelegd op onderzoek naar de betekenis van informele, meestal illegitieme instituties voor de overkomst en, vooral, de vestiging van illegale migranten. Informele instituties (ook wel bastaardinstituties genoemd (Hughes)) in economie of circuits van criminaliteit lijken aan betekenis te winnen naarmate toegang tot grondgebied, formele arbeidsmarkt en collectieve voorzieningen scherper worden afgegrensd. Voorbeelden van dergelijke instituties zijn smokkelnetwerken, informele huisvestingssector, irreguliere loterijen, illegale vormen van conflictbeslechting en kredietverlening. Deze bastaardof schaduwinstituties worden niet los van de formele instituties beschreven, immers een van de onderzoeksvragen is te beschrijven waarom mensen door een restrictief beleid zich afhankelijk maken van bastaardinstituties. De vraagstellingen zijn uitgewerkt in deelprobleemstellingen op de vier vitale velden: overkomst, huisvesting, arbeidsmarkt en gezondheid, en in deelprobleemstellingen die betrekking hebben op verblijfstrategieën. Op basis van 169 bewerkbare interviews met migranten en uitgebreide bestandsanalyses van de vreemdelingenpolitie wordt een beeld geschetst van de manieren waarop illegalen in Rotterdam overleven. Ook de plaats van ongedocumenteerde migranten binnen etnische gemeenschappen en de onbedoelde effecten van een restrictief vreemdelingenbeleid komen aan bod. De problematiek van ongedocumenteerde vreemdelingen wordt geplaatst tegen de achtergrond van veranderingen in de grootstedelijke economie en voortschrijdende migratieprocessen. In deel II wordt verslag gedaan van een studie naar de inbedding van illegalen in de Nederlandse samenleving in drie grootstedelijke wijken i.c. Turkse toeristen in Delfshaven (Rotterdam) en de betekenis van hun transnationale netwerken, Afrikaanse gemeenschappen in Amsterdam-Zuidoost en de rol van schaduwnetwerken en de Marokkaanse gemeenschap in Utrecht-Noord die gekarakteriseerd 75

3 wordt als een gefragmenteerde gemeenschap. In dit deel is er niet alleen aandacht voor illegale hulpontvangers maar ook voor legale hulpaanbieders. Welke gevolgen heeft een restrictiever wordend beleid voor de uitvoeringspraktijk? Tijdens het Rotterdams onderzoek werd nieuwe regelgeving ingevoerd en werden diverse nieuwe beleidsvoornemens aangekondigd waaronder de Koppelingswet. Welke gevolgen zouden die maatregelen hebben voor de uitvoeringspraktijk van instanties die beroepshalve in contact komen met illegale migranten? Wordt hun beslissingsvrijheid ingeperkt? Worden zij poortwachters van de verzorgingsstaat of juist niet? Van de beleidsprioriteiten en uitvoeringspraktijken van het vreemdelingenbeleid in de genoemde grote steden wordt over- en inzicht gegeven en op basis van politieregistratie (bijna zevenduizend dossiers) wordt een beeld gegeven van een aantal kenmerken van illegalen en van relaties tussen illegaliteit en criminaliteit. Bovendien komt de uitzetting aan de orde en de problemen die daarbij speken. Vervolgens worden de onderzoekslocaties geschetst op basis van administratieve gegevens als werkloosheid, bevolkingsstatistieken en criminaliteitscijfers. Tegen die achtergrond worden de gemeenschapsstudies afgezet. Dan komen de poortwachters van de verzorgingstaat aan het woord: functionarissen van politie, onderwijs-, huisvestings- en gezondheidszorginstellingen. Zij vormen een essentiële koppeling tussen het formele beleid en de dagelijkse werkelijkheid in de drie onderzochte wijken. Vervolgens worden de resultaten gepresenteerd van onderzoek naar de relationele inbedding van illegalen en worden de verschillende patronen van incorporatie beschreven waarmee de differentiële betrokkenheid van illegalen in de sfeer van criminaliteit kan worden verklaard. Dan volgt een analyse van de omgang van uitvoerders uit (semi-)publieke instellingen met illegale migranten met behulp van het begrip gedogen. Welke vormen van gedogen zijn er te onderscheiden? Wat is tussen onvermogen en mededogen de invloed op rechtsstatelijke norm en praktijk en kan het symbolische karakter van het Nederlandse illegalenbeleid binnen de Europese Gemeenschap omgebogen worden naar een meer realistisch beleid? Nederlanse cinema wereldwijd Bart Hofstede, Nederlandse cinema wereldwijd: de internationale positie van de Nederlandse film, Boekmanstichting, Amsterdam, ISBN (handelseditie: Boekmanstudies), prijs: ƒ 27,50 (incl. 6% btw, excl. verzendkosten). Contactpersoon: Drs. B.P. Hofstede, Erasmus Universiteit Rotterdam, Postbus 1738, 3000 DR Rotterdam, telefoon: , fax: , hofstede@erasmusplus.eur.nl Dit boek levert door zijn historisch-sociologische benadering een unieke bijdrage aan de kennis over zowel de organisatie als de identiteit van film in Nederland. Over de Nederlandse film verschijnen sombere berichten. Ten onrechte, leert deze analyse van de internationale positie van de Nederlandse film sinds De Nederlandse cinema heeft een eigen plek verworven in de mondiale, door 76

4 Hollywood gedomineerde audiovisuele wereld. Het karakteristieke van de Nederlandse film en de Nederlandse filmwereld wordt vanuit diverse invalshoeken in kaart gebracht. Uitgangspunt zijn o.a. drie studies over wereldstelsels: het wereldcultuurstelsel: kunstwerelden vormen een internationaal stelsel waarvan de activiteiten zich nauwelijks door nationale grenzen laten bepalen maar meer door centrum-periferieverhoudingen (De Swaan, 1991); het wereldsportstelsel: dit stelsel wordt bepaald door de verandering van het medialandschap, machtsverschillen tussen naties en binnen naties door de machtsverschillen tussen de sociale groepen die zich bezighouden met sport (Bottenburg, 1994); en een analyse naar de verspreiding van literaire vertalingen: hoe distributie, oordeelsvorming en de meest gezaghebbende productie zich in een wereldcultuurstelsel concentreren in een beperkt aantal centra. Hoe groter de thuisbasis van de producenten is, hoe invloedrijker ze zullen zijn (Heilbron, 1995). Verschillende factoren bepalen de machtsverhoudingen in het wereldfilmstelsel: taal, innoverend vermogen, formaat van de thuismarkt en strategische allianties met de overheid. Vanuit dat perspectief wordt in het kort de ontwikkeling geschetst van Hollywood als nationaal filmindustriecentrum met wereldwijde invloed tot het huidige centrum van het wereldfilmstelsel. Dan volgt een beschrijving van de naoorlogse geschiedenis van film in Nederland. Hoe de ontwikkeling van de Nederlandse filmwereld sterk beïnvloed is door de overheid en de Nederlandse Bioscoopbond, wordt toegelicht met onderwerpen als filmcensuur als een preventieve filmkeuring en een statistisch overzicht van vijftig jaar film kijken waarin vier fasen worden onderscheiden (stabilisering, automatisering van de filmwereld, institutionalisering of de film als genre, en de internationalisering in de jaren tachtig en negentig). Hierna worden de succesgang van de Nederlandse films in het buitenland beschreven en de cruciale rol hierin van internationale filmfestivals. Dan volgt een situering van de Nederlandse film in het wereldfilmstelsel. Aan de orde komen de Nederlandse taal, het formaat van de Nederlandse filmwereld, de allianties tussen filmwereld en overheid en het innoverend vermogen van de Nederlandse cinema waarna een situering volgt van de beschreven ontwikkeling binnen drie modellen van productie en distributie in het wereldfilmstelsel (de normale film die in het centrum (Hollywood) wordt gemaakt, de film die in de periferie wordt gemaakt maar internationaal wordt gedistribueerd ( the independent film ) en de lokale film die internationaal nauwelijks meespeelt). Van deze modellen worden de karakteristieken beschreven zoals productie, distributie, budget, institutioneel kader, legitieme doelstelling, referentiekader, vertoog van films, wijze van profilering. Toename van distributiekanalen van audiovisuele waar heeft invloed op de behoefte aan niches in de markt en mondialisering roept tegenkrachten op als lokalisering ( glocalisation ). Gelijktijdige schaalvergroting en -verkleining resulteren niet alleen in mentale en culturele bindingen en internationale betrekkingen, ook de organisatie van audiovisuele media glocaliseert. Een katalysator van deze ontwikkelingen is de groei van stedelijke affiliaties ten koste van nationale bindingen. Steeds vaker wordt de stad door stedelijke film- 77

5 commissionairs wereldwijd als filmset verkocht ten behoeve van het stedelijk imago en de lokale economie. Ook het succes van lokale televisiestations is daar een voorbeeld van. Die ontwikkelingen zijn ook van invloed op de Nederlandse cinema. Dat het slecht gaat met de Nederlandse film wordt in dit onderzoek met feiten weersproken. Risico s: artistiek werk en arbeidsmarkt Teunis IJdens, Schots en scheef. Artistiek werk tussen markt en organisatie, Erasmus Centrum voor Kunst- en Cultuurwetenschappen, Rotterdam, Proefschrift Erasmus Universiteit Rotterdam, ISBN , prijs: ƒ 50,-. Contactpersoon: Dr. T. IJdens, Erasmus Centrum voor Kunst- en Cultuurwetenschappen, Postbus DR Rotterdam, telefoon: , fax: , Dit proefschrift gaat over de wisselvalige beroepspraktijk en de flexibele arbeidsmarkt van kunstenaars en artiesten. Het bestaat uit twee delen. In het eerste, theoretische deel wordt de stelling verdedigd dat artistiek werk en de arbeidsmarkt van kunstenaars en artiesten ten onrechte weinig aandacht krijgen in het reguliere arbeidsmarktonderzoek. Artistiek werk kan model staan voor arbeid in de postindustriële en postmateriële samenleving. Onregelmatige arbeidspatronen en de gemengde beroepspraktijk van kunstenaars vormen uit theoretisch oogpunt een uitdaging voor sociologisch en economisch onderzoek naar de regulering en flexibilisering van arbeidsrelaties. Het debat over economische coördinatievormen in dit onderzoek aangeduid als het markt- en organisatiedebat inspireert niet alleen het arbeidsmarktonderzoek maar is ook van betekenis voor de beroepensociologie en voor de relatie tussen economie en sociologie. In dit eerste deel zijn de invalshoeken dan ook die van de economische (de transactiekostentheorie en de neo-institutionele theorieën) en sociologische organisatietheorie (Perrow vs. Williamson), de theorievorming over arbeidsmarktsegmentering en de beroepensociologie. In het tweede, empirische deel van het proefschrift wordt verslag gedaan van onderzoek naar de beroepspraktijk en de arbeidsmarkt van jazzmusici, cabaretartiesten en andere podiumkunstenaars. De verdeling van werkgelegenheid en inkomsten onder deze artiesten is enerzijds onderhevig aan de werking van de vrije markt in zijn zuivere vorm en anderzijds aan institutionele regulering. De wisselvallige beroepspraktijk en de flexibele arbeidsmarkt van kunstenaars en artiesten zijn niet zonder risico s. Ten eerste bestaat het gevaar dat een deel van elke nieuwe lichting artiesten na afronding van een kunstvakopleiding langdurig zonder betaald passend werk komt te zitten. Ten tweede kunnen gemakkelijk gaten vallen in de reeks kortstondige arbeidsrelaties en losse optredens. Dit zijn risico s voor individuele artiesten, die daar ieder voor zich een antwoord op moeten zien te vinden, maar ook voor de samenleving en de sector die de kosten van bijstands- en werkloosheidsuitkeringen dragen. Vandaar dat beleidsinspanningen worden gedaan die gericht zijn op het bevorde- 78

6 ren van de arbeidsinpassing van werkzoekende podiumkunstenaars, zoals subsidies voor werkervaringsplaatsen. Vandaar ook de Wet Inkomensvoorziening Kunstenaars, die kunstenaars financieel in staat stelt hun beroepspraktijk voort te zetten en te ontwikkelen door hen een basisuitkering onder bijstandsniveau te bieden met de ruimte om bij te verdienen en zonder plicht om ander betaald werk te zoeken. De nieuwe maatregelen en voorzieningen kunnen met de werkloosheidsuitkeringen zorgen voor een flexibel antwoord op de risico s van de flexibele arbeidsmarkt. In het laatste hoofdstuk wordt aandacht besteed aan de wijze waarop individuele artiesten met dit risico omgaan en aan het sociale en arbeidsmarktbeleid in de kunstsector. Voor het lastige dilemma om vereiste additionaliteit van werkervaringsplaatsen te beoordelen en oneigenlijk gebruik tegen te gaan worden drie uitwegen geboden. Gelijke toegang met handicap Dr. A.C. Hendriks, Gelijke toegang tot de arbeid voor gehandicapten, Kluwer, Deventer, proefschrift Universiteit van Amsterdam, Faculteit Rechtsgeleerdheid; handelseditie: Monografieën Sociaal Recht 20, ISBN Contactpersoon: A.C. Hendriks, ZorgOnderzoek Nederland, Postbus 84129, 2508 AC Den Haag, telefoon: , fax: /07, zon@zon.nl Dit onderzoek richt zich op het beschrijven, analyseren en becommentariëren van de rechtspositie van gehandicapten in de fase die voorafgaat aan het sluiten van een civielrechtelijke arbeidsovereenkomst de sollicitatie of ook wel precontractuele fase genoemd. Deze positie wordt vanuit grondrechtelijk en rechtsvergelijkend perspectief onderzocht. In hoeverre verplichten grondrechten de overheid het recht zo in te richten dat gehandicapten aanspraak kunnen maken op gelijke toegang tot de arbeid, in de zin van een gelijke kans op indienstneming voor functies waarvoor zij zijn gekwalificeerd? Welke garanties biedt het huidige Nederlandse recht aan gehandicapten voor gelijke toegang tot de arbeid? Biedt het buitenlandse casu quo Amerikaanse recht aanknopingspunten ter aanvulling van eventuele lacunes in het Nederlandse recht? Deze vragen zijn van essentieel belang voor de bescherming die gehandicapte werknemers kunnen ontlenen aan het arbeidsovereenkomstenrecht, met inbegrip van bet ontslagrecht en de reïntegratieverplichting die op werkgevers rust. Het arbeids(overeenkomsten)- recht biedt werknemers aanzienlijk meer bescherming dan sollicitanten. Dit rechtvaardigt het doen van onderzoek specifiek toegespitst op de positie van gehandicapten tijdens de aanstellingsprocedure. In deze fase valt immers de beslissing over al dan niet indienstneming. Dit roept onder meer de vraag op in hoeverre het hebben van een handicap een uitsluitingscriterium mag vormen dan wel of, en zo ja in hoeverre, van een werkgever mag worden verlangd dat deze het werk aanpast aan een sollicitant met een handicap. Deze studie biedt niet alleen meer duidelijkheid over het recht dat de aanloopfase 79

7 naar een arbeidsovereenkomst beheerst, maar geeft ook aan op welke wijze de bestaande wet- en regelgeving kan worden verbeterd. Dit onderzoek is hiermee hoogst actueel nu de Nederlandse regering voornemens is om een Wet gelijke behandeling van mensen met een handicap of chronische ziekte op te stellen. Het bestudeerde materiaal is een combinatie van juridisch bronnenmateriaal (jurisprudentie en wetgeving) en rechtsgeleerde commentaren en beschouwingen. Aanvullend is sociaal-wetenschappelijk literatuuronderzoek verricht. In Deel I wordt helderheid geboden over het begrip handicap, wordt verslag gedaan van een literatuurstudie naar de feitelijke arbeidsmarktpositie van gehandicapten en worden de oorzaken van hun lage arbeidsmarktpositie beschreven. In Deel II wordt beschreven in hoeverre de overheid krachtens recht gehouden is gelijke toegang te bevorderen tot arbeid voor gehandicapten. Enige karakteristieken van grondrechten en hun normatieve betekenis voor horizontale relaties worden beschreven. Deze bevindingen worden vervolgens vanuit verschillende rechtsopvattingen toegespitst op de rechtspositie van gehandicapten tijdens de aanloopfase naar een civielrechtelijke arbeidsovereenkomst. In Deel III wordt het recht behandeld dat in de precontactuele fase van een arbeidsovereenkomst van kracht is. Daarbij wordt nagegaan in hoeverre het in Nederland geldend (grond)recht in overeenstemming is met het recht op arbeid en het recht op gelijke behandeling. Vervolgens wordt het Nederlandse recht vergeleken met het Amerikaans recht (The Americans with Disabilities Act van 1990) en op grond daarvan sluit Deel IV af met enkele aanbevelingen ter verbetering van de Nederlandse wet- en regelgeving zoals een aanpassingsplicht, die beoogt te garanderen dat geschikte sollicitanten niet bij voorbaat worden afgewezen, enkel en alleen omdat de arbeidsomstandigheden niet overeenstemmen met hun mogelijkheden. Bovendien wordt een betere afstemming van de Wet op de medische keuringen en de Wet op de (re)integratie arbeidsgehandicapten bepleit en een vorm van juridisch afdwingbaar voorkeursbeleid aanbevolen. 80