Werken vanuit. Sociale NetwerkStrategieën

Transcriptie

1 Werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën Het Netwerkkompas FamilieNetwerkBeraad Samenwerken in een Actieteam 1

2 Informatie over training, ontwikkeltrajecten, coaching, workshops of verdieping van het Werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën: Drs. M.C. (Riet) Portengen mld Riny Moonen Strandvlietlaan 4 Rakerstraat CH Ouderkerk aan de Amstel 6003 NM Weert telefoon (+31) telefoon (+31) info@sonestra.nl SoNeStra Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op enige andere wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van en verwijzing naar SoNeStra. 2

3 Inhoud Inleiding Gebruikte termen 5 7 DEEL 1: De basis 1. Wat zijn Sociale NetwerkStrategieën? 1.1. Betekenis en inhoud in een notendop 1.2. Sociaal kapitaal 1.3. Het sociale netwerk als bron voor oplossingen 1.4. Van sociaal netwerk naar Sociale NetwerkStrategieën 1.5. Werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën: drie fasen 1.6. Verschuiving hulpvraag Kernbegrippen 2.1. Empowerment 2.2. Activeren 2.3 Respect 2.4. Motiveren 2.5. Vertrouwen 2.6 Veiligheid De Kunst van het vragen stellen 3.1 Vragen die het bewustzijn versterken 3.2. Vragen die de verantwoordelijkheid versterken 3.3. Vragen over het toekomstbeeld (doelvragen 3.4. Vragen voor realiteitstoetsing 3.5. Vragen over opties en acties Sociale NetwerkStrategieën: het proces 41 DEEL 2: Het Netwerkkompas 5. Het Netwerkkompas 5.1. Het genogram 5.2. De levenslijn 5.3. Het ecogram 5.4. Het sociogram 5.5 Het Drieluik

4 DEEL 3: Het FamilieNetwerkBeraad 6. Het FamilieNetwerkBeraad 6.1. Inleiding en achtergronden 6.2. De positie van familie en sociaal netwerk 6.3. Verandering in samenwerken met familie en sociaal netwerk 6.4. Het FamilieNetwerkBeraad: waarom en wanneer 6.5. Uitgangspunten en principes bij het FamilieNetwerkBeraad 6.6. FamilieNetwerkBeraad en kinderen 6.7. FamilieNetwerkBeraad en gedwongen hulpverlening Uitvoering van het Het FamilieNetwerkBeraad 7.1. De voorbereiding 7.2. De bijeenkomst 7.3 Het FamilieNetwerkBeraad 7.4 Aandachtspunten FamilieNetwerkBeraad DEEL 4: Samenwerken in een Actieteam 8. Samenwerken in een Actieteam 8.1 Actieteams en Sociale NetwerkStrategieën 8.2. Uitgangspunten van het Actieteam 8.3. Theoretisch model 8.4. Werkwijze Werkbladen Handouts presentatie Eindnoten & literatuur

5 Inleiding Welkom bij de basistraining Werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën met als essentieel onderdeel het FamilieNetwerkBeraad. Een FamilieNetwerkBeraad staat niet op zichzelf. De basis van het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën is het actieplan dat de cliënt maakt, samen met voor hem belangrijke mensen binnen zijn familie en sociale netwerk. Zij nemen met elkaar besluiten, bedenken hoe zij dit gaan aanpakken en wat er dan moet gebeuren. Zij bedenken wie wat doet: de cliënt zelf, familieleden of anderen binnen het sociale netwerk. Tot slot bedenken zij welke dienst- en/of hulpverlening eventueel een bijdrage kan leveren aan het succes van hun actieplan. Het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën is een basishouding van waaruit de professional denkt en handelt bij alle cliënten waar hij mee te maken heeft. Immers het sociaal kapitaal van kinderen en volwassenen bestaat uit mensen waarmee zij verbonden zijn vanuit het verleden, in het heden en waar zij in de toekomst mee verder leven. Werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën bestaat uit drie onderdelen: het Netwerkkompas het FamilieNetwerkBeraad samenwerken in een Actieteam Het Netwerkkompas helpt de cliënt om een volledig beeld te krijgen van mensen die een rol speelden, spelen of kunnen spelen in hun leven. Het gaat hier om een totaalbeeld van wie er allemaal bij de familie en het sociale netwerk horen, los van het feitelijke contact wat er is op dat moment. Daarbij bepaalt de cliënt met hulp van het Drieluik zijn koers. Dit doet hij door het hier en nu en de toekomst vanuit verschillende perspectieven met elkaar te verbinden en zelf zijn vragen te formuleren. De cliënt kiest vanuit zijn familie en sociale netwerk één of meerdere supporters die met hem meedenken bij het maken van het Netwerkkompas. Een FamilieNetwerkBeraad is een bijeenkomst waar de cliënt samen met familie en sociaal netwerk een plan voor de toekomst maakt en dit concreet maakt in een actieplan. Een FamilieNetwerkBeraad vraagt een goede voorbereiding. Iedere professional moet in staat zijn om een FamilieNetwerkBeraad te faciliteren voor cliënten die hen bij hun leven betrekken. Dit betekent dat de facilitator het mogelijk maakt dat cliënten zelf besluiten nemen, zelf plannen maken en zelf het plan uitvoeren met mensen die voor hen belangrijk zijn. In de voorbereiding van het FamilieNetwerkBeraad bepaalt de cliënt zelf, met hulp van hun zelfgekozen supporters, welke vragen zij voorleggen aan het beraad, welke informatie belangrijk is om een goed plan te kunnen maken, wie zij uitnodigen en waar en wanneer het beraad plaatsvindt. Het FamilieNetwerkBeraad zelf bestaat uit drie fasen: een informatiefase waar cliënt, professionals of anderen informatie geven over bijvoorbeeld de situatie van de cliënt, mogelijkheden voor professionele ondersteuning en/of informatie over een bepaald ziektebeeld of stoornis. Hier is zo nodig ook aandacht voor de ontwikkeling, veiligheid, continuïteit en verbondenheid in het leven van de cliënt; de privétijd waar alle professionals, dus ook de facilitator, de ruimte verlaten en de cliënt samen met de uitgenodigde mensen besluiten neemt en een actieplan maakt; de presentatie van het plan aan de facilitator en eventueel andere professionals. 5

6 Als in het actieplan één of meer professionals een rol krijgen, houdt de samenwerking met de familie en het sociale netwerk niet op na een FamilieNetwerkBeraad. Het samenwerken in een Actieteam is een logisch vervolg. In een Actieteam werken cliënt, familie en sociaal netwerk samen met professionals aan de voortgang van het plan. Cliënten, ouders, familie en sociaal netwerk zijn eigenaar van hun actieplan, verantwoordelijk voor de besluiten die zij nemen en voor de uitvoering van hun plan. Professionals ondersteunen de uitvoering van het plan alleen op punten waar behoefte aan is. Waar de bescherming van de cliënt een rol speelt, kan een aanvulling komen op punten die nodig zijn om de veiligheid, de ontwikkeling en/of de continuïteit van de cliënt te waarborgen. Naast het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën rondom cliënten, ontwikkelde SoNeStra deze werkwijze verder met toepassingsmogelijkheden voor scholen, in (leef)groepen, in organisaties en in wijken. Hier zijn aparte trainingen en verdiepingsmodules voor ontworpen. In de vierdaagse basistraining Werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën komen alle aspecten van deze werkwijze aan de orde: het Netwerkkompas, het FamilieNetwerkBeraad en het samenwerken in een Actieteam. Theorie, praktijk, vaardigheden en technieken worden met elkaar verbonden door ervaringen te delen, oefeningen, reflectie en dialoog. Zo krijgt het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën inhoud en betekenis in de praktijk van alledag. Werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën is een manier van werken, een basishouding. Het is geen methode die een indicatie vereist. Het is geen hulpverlening en geen interventie, maar een proces om tot besluitvorming, planning en samenwerking te komen waarbij de cliënt regie over eigen leven houdt. Iedere volwassene en ieder kind heeft recht op sociaal kapitaal. Iedere volwassene en ieder kind heeft ook recht op erkenning van dit sociaal kapitaal door professionals. Dit betekent dat alle professionals in (jeugd)zorg & welzijn het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën tussen de oren, in de vingers en in hun systeem moeten krijgen. Dit geldt niet alleen voor uitvoerende professionals en werkinhoudelijke begeleiders op casuïstiekniveau. Het geldt ook voor managers, stafmedewerkers en bestuurders die op het niveau van organisatie en beleid het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën moeten faciliteren. Veel lees- en leerplezier! Riet Portengen & Riny Moonen 6

7 Gebruikte termen Cliënt staat voor een volwassene, jeugdige of een gezin die met een kwestie zit en daar een oplossing voor wil vinden. Familie betreft verwanten. Sociaal netwerk betreft in principe iedereen die op de één of andere manier verbinding heeft met de cliënt. Bijvoorbeeld vrienden, buren, bekenden via verenigingen, scholen en wijk. Het sociale netwerk is inclusief familie, maar exclusief professionals. Professional gebruiken we als verzamelnaam voor alle verschillende hulpverleners (maatschappelijk werkers, ambulant hulpverleners, groepsleiders, pedagogen, psychologen etc.), alle dienstverleners (medewerkers woningbouw, sociale diensten etc.) en voor alle lijn- en staffuncties (teammanagers, werkbegeleiders, gedragsdeskundigen, stafmedewerkers etc.). Facilitator: de professional die het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën inclusief een FamilieNetwerkBeraad mogelijk maakt. Hij/zij: cliënten en professionals zijn zowel mannen als vrouwen. Voor de leesbaarheid gebruiken wij de mannelijke vorm. Supporter: iemand waar een cliënt vertrouwen in heeft, die het beste voor heeft met de cliënt én met anderen in de omgeving van de cliënt, bijvoorbeeld de andere gezinsleden. De supporter helpt de cliënt om verschillende perspectieven te verkennen en te verbinden. De cliënt kiest ook een supporter die hem ondersteunt tijdens het FamilieNetwerkBeraad. Andere gezinsleden kunnen ook een supporter kiezen. 7

8 DEEL 1 De basis 8

9 1. Wat zijn Sociale NetwerkStrategieën? In dit eerste hoofdstuk beschrijven we de betekenis en inhoud van het werken vanuit Sociale Netwerk- Strategieën. Aan bod komen het sociaal kapitaal, het sociale netwerk als bron van oplossingen en de werkwijze. Ook behandelen we de paradigmawisseling (de verschuiving van de hulpvraag) die het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën met zich meebrengt Betekenis en inhoud in een notendop Werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën geeft volwassenen, jeugdigen en/of gezinnen de kans om regie te houden over hun eigen leven of die regie terug te krijgen. Zij doen dit door samen met mensen binnen hun familie en sociaal netwerk een plan voor de toekomst te maken. Zij nemen besluiten, stellen een actieplan op en voeren dit plan samen uit. Cliënten gaan dus aan de slag met hun sociale netwerk. Zij versterken hun zelfstandigheid en onafhankelijkheid door zich bewust te worden van hun eigen situatie en mogelijkheden. Om vervolgens op eigen kracht, aangevuld door het perspectief van mensen die zij kennen, te zoeken naar vragen waar zij een antwoord op willen vinden. Iedereen die een rol speelt in het dagelijks leven van de cliënt behoort tot zijn sociale netwerk. Dit zijn bijvoorbeeld gezins- en familieleden, buren, vrienden en kennissen, collega s, een trainer van een club of iemand van een religieuze of culturele gemeenschap. Dit sociale netwerk is een krachtige en natuurlijke bron in de zoektocht naar antwoorden op vragen en kwesties waar cliënten mee worden geconfronteerd. Bij het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën verkent de cliënt samen met één of meerdere supporters zijn sociale netwerk. Doel is erachter te komen wie kunnen meehelpen om een plan voor de toekomst te maken. Daarbij geldt: hoe groter de cirkel rond de cliënt, des te meer perspectieven en mogelijkheden er zijn om antwoorden te vinden op de vragen van de cliënt. Van betrekken bij naar regie over eigen leven Professionals vertellen vaak over hoe zij familie en het sociale netwerk betrekken bij de cliënt en de hulpverlening. En dat zij de cliënt helpen om iemand in hun directe omgeving te zoeken die iets voor hen kan doen. Deze persoon wordt vervolgens benaderd met een specifieke vraag. De ervaring leert twee dingen: De cliënt vindt het moeilijk om met een gerichte vraag een beroep op de ander te doen, omdat hij de ander niet wil belasten of bang is een afwijzing te krijgen. Degene die de vraag krijgt, vindt het moeilijk om nee te zeggen, omdat zij de nood van de cliënt kennen. Uiteindelijk breekt dit de ondersteuning op. De consequentie kan zijn dat het netwerk van de cliënt afbrokkelt en het lijkt of de cliënt niemand meer heeft. Vaak blijven er één of twee overbelaste mantelzorgers rond de cliënt over, die continue voelen dat zij onmisbaar en overbelast zijn. Vragen als: Wie kan jou ondersteunen? en Wie kan er iets voor jou betekenen? leveren in beide situaties niets op. Cliënten bedenken dan vaak allerlei redenen waarom zij de ander niet kunnen vragen. Bijvoorbeeld: Die heeft het te druk of Die heeft zelf problemen. 9

10 Bij het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën is het uitgangspunt regie over het eigen leven, niet alleen voor de cliënt maar ook voor de mensen om de cliënt heen; familie en sociaal netwerk. Zij hebben ook het recht om zelf keuzes te maken en beslissingen te nemen. De ervaring leert dat zij willen meedenken om een plan te maken, maar zij willen zelf bepalen of en welke rol zij in de uitvoering van het actieplan willen en kunnen spelen. Die mogelijkheid wordt hen ontnomen als hen direct een vraag wordt gesteld, bijvoorbeeld of zij de kinderen drie keer in de week willen opvangen, of iedere week willen gaan zwemmen met de cliënt. Het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën is iets anders dan de familie en het sociale netwerk bij de cliënt en de hulpverlening betrekken. De familie en het sociale netwerk zijn door hun rol in het leven van de cliënt betrokken bij de cliënt. De professionals zijn degenen die de cliënt er (actief) bij betrekt. Bij gedwongen hulpverlening speelt dit verschil ook; de professional wordt betrokken bij het leven van de cliënt, familie en sociaal netwerk zijn dit al. Zij hebben een duurzame relatie met de cliënt, de professionals zijn slechts passanten die een tijdelijke rol spelen. De professional kent de cliënt vanuit een professioneel perspectief. Het is gevaarlijk om alleen vanuit dat (onvolledige) perspectief een hulpvraag te formuleren, een indicatie te stellen en een hulpaanbod toe te wijzen. Cliënt, familie en sociaal netwerk zijn de deskundigen over hun eigen leven en kennen de cliënt vanuit verschillende perspectieven. Als deze perspectieven bij elkaar komen, wordt de persoon van de cliënt, met al zijn mogelijkheden en beperkingen, in zijn geheel zichtbaar. Een professional biedt een aanvullend perspectief op de cliënt vanuit zijn vak. Overigens kan dit perspectief wel een belangrijk verschil maken voor de cliënt, maar alleen in verbinding met alle andere perspectieven. Als een professional die verbinding niet maakt, krijgt hij te maken met krachten rond de cliënt vanuit de familie en het sociale netwerk die onzichtbaar zijn voor de professionals en de effectiviteit van interventies teniet kunnen doen. Werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën vraagt van professionals een omslag in denken en handelen. Het vraagt van hen om hun eigen overtuigingen en mentale modellen over cliënten, hun familie en sociaal netwerk te onderzoeken door zichzelf moedige vragen stellen over hun rol, de manier waarop zij werken en hoe bijvoorbeeld het uitgangspunt regie over eigen leven zichtbaar is in hun professionele handelen. Het vraagt van de professional om verschillende rollen te combineren: om werken vanuit Sociale Netwerk- Strategieën te faciliteren en een rol te spelen als hulpverlener (bijvoorbeeld gezinsvoogd, ambulant hulpverlener of groepsleider). Vanuit de rol van facilitator maakt de professional mogelijk dat de cliënt, zijn familie en sociaal netwerk een eigen actieplan ontwerpt. Het hangt van hun keuzes af of de professional nog een rol speelt in het uitvoeren van het actieplan en of hij dus onderdeel uitmaakt van het Actieteam Sociaal kapitaal When your neighbour walks your dog while you are ill, or the guy behind the counter trust you to pay him next time, social capital is at work. (Bron: / Clay Shirky) 1 Het sociaal kapitaal is voor iedereen herkenbaar. Iedere samenleving kent netwerken die het functioneren van mensen in het dagelijks leven vergemakkelijken. Binnen deze netwerken, bijvoorbeeld collega s, vriendenkring, buurt of sportverenigingen, vinden mensen elkaar, delen zij kennis en begrijpen, helpen en vertrouwen zij elkaar. 10

11 Bij kapitaal denken wij al snel aan de waarde in geld van producten en diensten. Geld is een belangrijke drijfveer binnen organisaties, bedrijven en overheid. Vanuit economisch perspectief gaat het bij sociaal kapitaal om gedeelde waarden en normen die leiden tot vertrouwen tussen actoren in een samenleving, dat op zijn beurt leidt tot lagere kosten van transacties ( 2. Toch is geld maar een deel wat ons drijft. Sociale waarden als delen, geven, elkaar helpen, vertrouwen, liefde, reputatie en wederkerigheid binden een samenleving. De wisdom of the crowd verwijst naar het fenomeen dat een grote groep gewone burgers vaak beter in staat is om een betere inschatting te maken of beslissing te nemen dan een of enkele experts. De wisdom of crowds levert nieuwe kennis en inzichten op die de som der delen overtreft door interacties tussen individuen, hun kennis, informatie en ideeën. (Surowiecki, 2005; 3. Het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën geeft betekenis en inhoud aan sociaal kapitaal in de samenleving, in buurten, organisaties, op scholen, in bedrijven, families en van individuele burgers. Sociaal kapitaal is te omschrijven als de hulpmiddelen die in een gemeenschap aanwezig zijn om de gezins- en sociale organisatie vorm te geven. Dit is zichtbaar in bijvoorbeeld gemeenschapsactiviteiten, sociale steun en participatie. Burgers zijn hier verbonden om hun gemeenschappelijke doelstellingen te realiseren. De waarde van het sociaal kapitaal hangt af van veel elementen, bijvoorbeeld de kwaliteit van sociale relaties, formele en informele netwerken, groepslidmaatschap, gedeelde normen, vertrouwen, wederkerigheid en inzet voor de gemeenschap. Het werk van Durkheim, een socioloog uit de negentiende eeuw, vormt de wortels van het begrip sociaal kapitaal. Hij stelt dat tot een groep behoren mensen beschermt tegen bijvoorbeeld werkloosheid en armoede. Bourdieu (Franse socioloog), Coleman (Amerikaanse socioloog) en Putnam (Amerikaanse politicoloog) gaven een belangrijke impuls aan de hedendaagse herwaardering van het begrip sociaal kapitaal (Morrens, 2008) 4. Bourdieu ( ) definieerde sociaal kapitaal als het geheel van bestaande en potentiële hulpbronnen dat voortvloeit uit het bezit van een meer of minder geïnstitutionaliseerd netwerk van relaties. Daarbij merkte hij op dat het handhaven van relaties een voortdurende investering vraagt. En dat sociaal kapitaal, evenals cultureel kapitaal, burgers kredietwaardig maakt en terug te zien is in economisch kapitaal (Engbersen, 2003) 5. In de theorievorming rond sociaal kapitaal zijn twee bewegingen te zien met als representanten Putnam (1993/2000) 6 en Coleman (1990/2000) 7. Het uitgangspunt van Putnam is het maatschappelijk engagement met normen als wederkerigheid, algemeen vertrouwen en de aanwezigheid van netwerken. De hele gemeenschap heeft baat bij de aanwezigheid van sociaal kapitaal. Coleman focust meer op de rol van netwerken die een individu kunnen helpen om bepaalde doelen te bereiken (Coffé & Vandeweyer, 2002) 8. Sociaal kapitaal stelt mensen in staat om informatie te delen, sociale steun te geven en te ontvangen en samen te werken om doelen te bereiken die in isolatie niet mogelijk zijn (Morrens, 2008; verwijst naar Portens, 1998) 9. In het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën biedt het sociaal kapitaal volwassenen en jeugdigen: continuïteit veiligheid ontwikkelingskansen verbondenheid Het behouden en vergroten van het sociaal kapitaal van kinderen en volwassenen in zorg & welzijn was lange tijd onderbelicht. Vooral volwassenen met veel en/of ingrijpende problemen, maar ook kinderen 11

12 die opgroeien buiten het eigen gezin, verliezen vaak gaandeweg steeds meer de verbinding met hun sociaal kapitaal. Het gaat dan om familiaire- en sociale relaties, groepslidmaatschappen en contacten met formele- en informele netwerken. Professionals verzamelen vaak te weinig relevante informatie over het sociale kapitaal van hun cliënt. En als zij deze informatie wel hebben, oordelen zij wie welke rol mogen spelen in het leven van de cliënt en de uitvoering van hun hulpverleningsplan. Neem je het sociaal kapitaal serieus, dan betekent dit samenwerking vanuit de kracht en het plan van de cliënt en zijn omgeving. Samenwerken met familie en sociaal netwerk is nog geen vanzelfsprekend en continu proces. Professionals ervaren dit soms als lastig en gecompliceerd. Bijvoorbeeld omdat de onderlinge verhoudingen in een familie gespannen zijn, of omdat hun opvattingen over de oplossingen verschillen van die van de familie en het sociale netwerk. De afgelopen jaren is een paradoxale ontwikkeling te zien. In de jaren negentig ontstond het besef dat er vraaggericht moest worden gewerkt. Maar het systeem ontwikkelde zich aanbodgericht; organisaties boden steeds meer vormen van zorg aan (programma s, modules en geïndiceerde zorg). Afname van het aanbod is leidend voor de financiering van het product. De professional kreeg de opdracht de vraag van de cliënt te herformuleren in een hulpvraag met als doel een indicatie te krijgen voor een aanbod. De cliënt lijkt op dat moment geholpen en de zorginstelling heeft voldoende klanten. Het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën vraagt om een ingrijpende paradigmawisseling. De cliënt en zijn omgeving vervullen geen bijrol meer in het uitvoeren van één of meerdere hulpverleningsplannen, maar zijn en blijven eigenaar van hun problemen en van hun oplossingen door zelf een plan te bedenken. De cliënt en zijn netwerk zijn immers de deskundigen over hun eigen leven. De professional betrekt niet meer de familie en naasten, maar geeft de regie terug aan de cliënt en de mensen om hem heen, waaronder vaak mantelzorgers. De cliënt krijgt dus de regie, de professionals hebben een bijrol Het sociale netwerk als bron voor oplossingen Het sociaal netwerk is een krachtige en natuurlijke bron om kwesties en vragen waar de cliënt mee wordt geconfronteerd mee aan te pakken. Het levert namelijk niet alleen waardevolle informatie, maar kan ook hulp en ondersteuning bieden die oplossingen helpen te realiseren. Professionals noemen de hulp van mensen uit hun sociale omgeving informele hulp of mantelzorg. Caplan (Hagen & Robbroeckx, 1996) 10 was in de jaren zestig een van de grondleggers van de preventieve psychiatrie en van het onderzoek naar sociale ondersteuning. Hij omschrijft de familie als een supportsysteem met verschillende functies. De familie is een bron van ideologie en identiteitsvorming voor het individu en fungeert als referentiegroep. Familieleden kunnen problemen helpen oplossen, praktische ondersteuning bieden en feedback geven. De familie kan een bron van rust en warmte zijn en bijdragen aan het beheersen van emoties. De relatie tussen familieleden wordt bepaald door de biologische band. Daarnaast kiezen mensen ook anderen uit met wie zij een sociale relatie aangaan. Mensen besteden zelfs het grootste deel van hun tijd aan het opbouwen en onderhouden van relaties. Een sociaal netwerk geeft het veilige gevoel ergens bij te horen, gewaardeerd te worden en op anderen terug te kunnen vallen. Veel jongeren die 18 jaar zijn en uit de Jeugdzorg komen, geven aan dat eenzaamheid en isolement hun grootste probleem vormt. De uithuisplaatsing, overplaatsingen naar en vanuit pleeggezinnen, behandelen 12

13 leefgroepen in verschillende organisaties en op verschillende plaatsen betekent iedere keer weer opnieuw verlies van familie en een sociaal netwerk in een vertrouwde leefomgeving. Verlies van mensen die betekenis hadden en een verschil maakten. Van de ene op de andere dag verdwijnen die mensen uit hun leven. Dit veroorzaakt een grote discontinuïteit; iedere keer weer ergens anders opnieuw moeten beginnen met de zekerheid dat ook dat weer ophoudt. Jongeren hebben het gevoel dat dit hen overkomt en voelen zich machteloos om hier iets in te veranderen. De professionals beslissen immers wie er een rol mag spelen in hun nieuwe omgeving. Dezelfde professionals verdwijnen als zij een andere baan krijgen, ziek worden of als er weer een overplaatsing volgt. Erikson (Baars, Uffing en Dekkers, 1990) 11 definieert een sociaal netwerk als een netwerk dat bestaat uit al die mensen met wie iemand in het dagelijks leven min of meer duurzame banden onderhoudt. In het dagelijks functioneren hebben mensen behoefte aan affectie, aansluiting, materiële zaken en sociale zekerheid. Voor deze vier aspecten is men op anderen aangewezen en is er dus een sociaal netwerk nodig. De behoefte aan affectie uit zich in de persoonlijke waardering en erkenning die mensen willen, emotionele ondersteuning en gewoon af en toe een aai over de bol. De behoefte aan aansluiting is zichtbaar in het gegeven dat mensen bij een bepaalde groep willen horen met bijvoorbeeld dezelfde levenswijze, cultuur of belangstelling. Materiële behoeften betreffen primair de middelen van bestaan. De verbindingen met het maatschappelijke leven, zoals een bestuursfunctie in een vereniging, en maatschappelijke voorzieningen zoals de AOW, voorzien in de behoefte aan sociale zekerheid. De voorziening in deze sociale zekerheid is langzamerhand door de overheid overgenomen. Nu, in tijden van economische teruggang, wordt op deze voorzieningen gekort, waardoor mensen weer meer op elkaar zijn aangewezen. Hagen en Robbroeckx (1996) 12 concluderen dat familie, buren en vrienden elkaar veel hulp en ondersteuning bieden. Uit onderzoek blijkt dat vooral bij langdurige en intensieve hulp de familie de voornaamste hulpbron is. Daarnaast bieden buren vooral kortdurende en praktische hulp, en spelen vrienden een ondersteunende rol bij het vormen van een mening en het nemen van een besluit Van sociaal netwerk naar Sociale NetwerkStrategieën Baars e.a. (1990) 13 benaderen Sociale NetwerkStrategieën als een hulpverleningsproces dat gerichte actie vraagt van professionals. In dit proces zijn drie stappen te onderscheiden: 1. analyse van de omvang en de kwaliteit van het bestaande sociale netwerk; 2. plannen voor versterking van het sociale netwerk (strategieën); 3. uitvoering van de strategieën om het gewenste doel te realiseren (opbouw sociaal netwerk). Als professionals Sociale NetwerkStrategieën inzetten, werken zij met het sociale netwerk. Zij spelen als hulpverlener een centrale rol in het bedenken wat de cliënt nodig heeft en wie in de familie en het sociale netwerk hem kan ondersteunen. De professional bedenkt ook met de cliënt hoe deze personen zijn netwerk kunnen ondersteunen en versterken. De sociale psychiatrie heeft een rijke ervaring in het werken met het sociale netwerk. Het sociale netwerkconcept heeft de bedoeling het sociale milieu te benutten om de processen tegen te gaan die de sociale integratie belemmeren. Portengen (2002/2004) 14 constateerde dat in de Jeugdzorg steeds meer belangstelling komt voor Sociale NetwerkStrategieën om ouders te ondersteunen bij de opvoeding van hun kinderen. Zij heeft het werken 13

14 vanuit Sociale NetwerkStrategieën vanuit de Pleegzorg en Jeugdzorg ontwikkeld. Dit startte begin jaren negentig met de consultatie van familie en sociaal netwerk, naar een familieberaad met een professional als voorzitter en ontwikkelde zich vanaf 1995 tot het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën in zijn huidige vorm met het Netwerkkompas, het FamilieNetwerkBeraad en het samenwerken in een Actieteam. Verschillende werkvelden en sectoren werken inmiddels vanuit deze werkwijze. De kern van Portengens methode zit vooral in de verschuiving van een hulpverleningsmethode naar een proces van besluitvorming, plannen maken en samenwerken in de uitvoering van het plan. Van betrekken bij, naar participatie tot regie over eigen leven. Dat is de basis voor de samenwerking met professionals. Professionals werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën en zetten het niet in als hulpaanbod. Een basishouding van waaruit de cliënt zelf de regie houdt over de vragen die hij voorlegt, aan de mensen die de cliënt uitnodigt, en op basis van de informatie die zij nodig hebben om een plan te maken voor zijn toekomst. De professional faciliteert dit. Dit brengt een pardigmawisseling met zich mee, namelijk een basale verschuiving van de hulpvraag in het hulpverleningsproces (zie hoofdstuk 1.6). Volgens Baars e.a. (1990) moet een sociaal netwerk dat in het dagelijkse leven ondersteuning kan bieden aan een aantal criteria voldoen: Er moeten voldoende mensen zijn die in verschillende leefgebieden een rol spelen. Binnen de structuur van de onderlinge betrekkingen (de dichtheid van het netwerk) moeten initiatieven worden ontplooid voor aansluiting. De mensen in het netwerk moeten bereikbaar zijn. Alleen dan kan een sociaal netwerk daadwerkelijk ondersteuning bieden en betekenis krijgen voor degene die ondersteuning nodig heeft. Het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën stelt geen criteria voor een sociaal netwerk. Verschillende mensen uit één of meer leefgebieden helpen om verschillende perspectieven duidelijk te krijgen en te verbinden. Ieder perspectief is een deel van het geheel, een klein stukje van de puzzel. De verbinding is nodig voor de aansluiting van de cliënt bij zijn omgeving. Pas dan kan men met elkaar initiatieven ontplooien. Initiatieven waar iedereen zelf besluiten in neemt en de regie over heeft. Eén van die initiatieven kan zijn dat in een bepaald leefgebied nog mensen uit de omgeving van de cliënt ontbreken. Daar maken zij dan zelf een plan voor Werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën: drie fasen Het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën maakt de eigen kracht van cliënten en hun omgeving zichtbaar. De omvang van en de verbindingen met familie en sociaal netwerk verschillen per cliënt. Er zijn cliënten met een bijzonder uitgebreide familie en sociaal netwerk. De nadruk kan liggen op contacten binnen de familie, maar mogelijk spelen buren en vrienden een grotere rol. Er zijn cliënten waarin iedereen regelmatig bij elkaar binnen loopt, veel weten van elkaar en elkaar gevraagd en ongevraagd ondersteunen. Andere gezinnen hebben een kleine familie of een gering sociaal netwerk. Soms is er weinig besef van wie er bij hun familie en sociaal netwerk behoort. Sommige cliënten hebben nauwelijks familie en leven geïsoleerd. Zij hebben alleen contact met hulp- en dienstverleners. Het contact met familie en sociaal netwerk is bijvoorbeeld verbroken door ruzie, ze zijn afgehaakt omdat zij niet meer tegen de problemen van de cliënt zijn opgewassen of omdat zij vinden dat het geen zin heeft om de cliënt te ondersteunen; die doet toch wat hij wil. 14

15 In de praktijk blijkt dat familieleden en mensen uit het sociale netwerk best iets willen betekenen voor een cliënt. De professional faciliteert dat de cliënt zijn netwerk ertoe kan aanzetten om mee te denken over een plan voor zijn toekomst. Hij besteedt ook aandacht aan het uitbreiden van het sociale netwerk als de cliënt daar behoefte aan heeft. Als er nauwelijks sociaal netwerk is, gaat de professional samen met de cliënt op zoek naar oude contacten die hij kan hernieuwen en naar nieuwe contacten die een rol in het leven van de cliënt kunnen gaan spelen. Het is de bedoeling dat de cliënt met verschillende mensen uit zijn familie en sociaal netwerk beslissingen neemt, een plan voor de toekomst maakt en dit plan uitwerkt in een actieplan dat zij gezamenlijk uitvoeren. De cliënt houdt hierin de regie en zijn eigen verantwoordelijkheid. Zes kernbegrippen zijn de leidraad voor de attitude van professionals die werken met Sociale Netwerk- Strategieën: empowerment, activeren, respect, motivatie, vertrouwen en veiligheid. Ze gaan op voor alle contacten die bij deze aanpak zijn betrokken: cliënten, gezinnen, familie, sociaal netwerk en ook in de samenwerking met collega-professionals. In hoofdstuk 2 worden deze kernbegrippen behandeld. Werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën bestaat uit drie onderdelen: 1. Het Netwerkkompas 2. Het FamilieNetwerkBeraad 3. Het samenwerken in een Actieteam Het Netwerkkompas Om een Netwerkkompas te maken, gebruikt de facilitator genogrammen, ecogrammen, sociogrammen, de levenslijn en het Drieluik. Het Netwerkkompas helpt de cliënt om een volledig beeld te krijgen van mensen die een rol speelden, spelen of mogelijk kunnen gaan spelen in hun leven. Het gaat om een totaalbeeld van wie er allemaal bij de familie en het sociale netwerk horen, los van het feitelijke contact dat er op dat moment is. Daarbij bepaalt de cliënt met behulp van het Drieluik zijn koers door verschillende perspectieven met elkaar te verbinden en van daaruit zijn vragen te formuleren. De cliënt kiest vanuit zijn familie en sociaal netwerk één of meer supporters die met hem meedenken om zijn kompas in te stellen. Het FamilieNetwerkBeraad Een FamilieNetwerkBeraad is een bijeenkomst waar de cliënt samen met familie en sociaal netwerk een plan voor de toekomst maakt en dit concreet maakt in een actieplan. Een FamilieNetwerkBeraad vraagt een goede voorbereiding. Iedere professional moet in staat zijn om een FamilieNetwerkBeraad te faciliteren voor cliënten die hen bij hun leven betrekken. Als facilitator maken zij het mogelijk dat cliënten zelf besluiten nemen, zelf plannen maken en zelf het plan uitvoeren met mensen die voor hen belangrijk zijn. In de voorbereiding van het FamilieNetwerkBeraad bepaalt de cliënt zelf, met hulp van hun zelfgekozen supporter(s), welke vragen zij voorleggen aan het beraad, welke informatie belangrijk is om een goed plan te kunnen maken, wie zij uitnodigen en waar en wanneer het beraad plaatsvindt. Het FamilieNetwerkBeraad zelf bestaat uit drie fasen: Een informatiefase waar professionals informatie geven over bijvoorbeeld de situatie van de cliënt, informatie over een bepaald ziektebeeld of stoornis, het ontstaan van de problemen en/ of mogelijkheden voor professionele ondersteuning. Dit vanuit de vraag: Wat zou je willen dat anderen zouden 15

16 begrijpen over jou, je gezin of de problemen die er zijn? Zo nodig is er ook aandacht voor de ontwikkeling, veiligheid, continuïteit en verbondenheid in het leven van de cliënt. De privétijd waar alle professionals, dus ook de facilitator, de ruimte verlaten en de cliënt samen met de uitgenodigde mensen besluiten neemt en een actieplan maakt. De presentatie van het plan aan de facilitator en eventueel andere professionals. Samenwerken in een Actieteam Als in het actieplan één of meer professionals een rol krijgen, krijgt de samenwerking met de familie en het sociale netwerk een logisch vervolg bij het samenwerken in een Actieteam. In een Actieteam werken cliënt, familie en sociaal netwerk samen met professionals aan de voortgang van het plan. Cliënten, ouders, familie en sociaal netwerk zijn eigenaar van hun actieplan; zij zijn verantwoordelijk voor de besluiten die zij nemen en voor de uitvoering van hun plan. Professionals ondersteunen de uitvoering van het plan alleen op punten waar behoefte aan is. In zaken waar de bescherming van de cliënt een rol speelt, kan de professional aanvullende ondersteuning geven om de veiligheid, de ontwikkeling, de verbondenheid en/of de continuïteit in het leven van de cliënt te waarborgen Verschuiving hulpvraag Het resultaat van het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën is dat in het proces van hulpverlening de positie van de hulpvraag en de indicatie voor hulp verschuift. De figuren 1a en 1b laten die verschuiving zien. Het huidige systeem werkt als volgt (zie figuur 1a blz. 17): 1. De cliënt heeft een verhaal, een kwestie of een vraag en klopt daarmee aan bij de hulpverlening. Verwacht wordt dat cliënt een duidelijke vraag heeft. 2. De organisatie (vaak een multidisciplinair team) beoordeelt of de vraag een juiste vraag is en of de cliënt terecht om hulp vraagt. Zo niet, dan wordt hij doorverwezen naar een ketenpartner. Zo ja, dan krijgt hij een gesprek met een hulpverlener. 3. De hulpverlener herformuleert op basis van één of meer gesprekken de hulpvraag van de cliënt, met als doel een indicatie te stellen voor een hulpaanbod. 4. De indicatie wordt vastgesteld (veelal door een multidisciplinair team). 5. De doelen en het aanbod worden vastgesteld. 6. De hulpvraag gaat inclusief doelen naar de zorgaanbieder. Deze stelt (veelal in een multidisciplinair team) een hulpverleningsplan vast: a. De strategie: hoe gaan wij dit aanpakken (oplossingen). b. De werkprocessen: wat moet er gebeuren (protocollen en procedures). c. De rol van professionals: wie moet wat doen en zijn er zaken die bij een ander team of een ketenpartner horen? (taken en verantwoordelijkheden). d. De rol van participanten: wat verwachten de professionals van de cliënt in de uitvoering van hun plan en hoe kunnen zij de familie en het sociale netwerk inzetten en gebruiken om het hulpverleningsplan te laten slagen. Met dit plan gaat de hulpverlener met de cliënt aan de slag en betrekt daarbij zo nodig en wenselijk zijn familie en sociaal netwerk. 16

17 5b. AANBOD 6. ZORGAANBIEDER 5a. DOELEN vraag cliënt vertalen in aanbod 6a. STRATEGIE Hoe pakken wij het aan? 4. INDICATIE protocollen en procedures 2. VRAAG 3. HULPVRAAG Professionals herformuleren vraag cliënt. 6b. WERKPROCESSEN Wat moet er gebeuren? 1. KERN: Verhaal, kwestie of vraag 6d. ROL PARTICIPANTEN: Wat doet cliënt, gezin, familie en sociaal netwerk zelf? taken en verantwoordelijkheden betrekt cliënt, gezin, familie en/of sociaal netwerk bij hulpverleningsplan. 6c. ROL VAN PROFESSIONALS: Wie doet wat? Figuur 1a. Positie van de hulpvraag in huidig systeem. Bij het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën verschuift de hulpvraag en daarmee de indicatie naar een andere positie (zie figuur 1b blz. 18): 1. De cliënt heeft een verhaal, een kwestie of een vraag en klopt daarmee aan bij de hulpverlening. Cliënt hoeft geen duidelijke vraag te hebben. 2. De professional in de rol van facilitator - verkent samen met de cliënt en één of meer zelfgekozen supporters, dus vanuit verschillende perspectieven, de vragen die het verhaal of de kwestie van de cliënt oproepen. 3. De cliënt gaat aan de slag om via het Netwerkkompas te bepalen wie kunnen meedenken over een plan, welke vragen uiteindelijk worden voorgelegd aan een FamilieNetwerkBeraad en welke informatie nodig is om een goed plan te kunnen maken. Hij maakt een start met het Drieluik. 4. Het FamilieNetwerkBeraad vindt plaats. 5. In privétijd maakt de cliënt samen met familie en sociaal netwerk een plan voor de toekomst en bedenkt: a. De strategie: hoe gaan wij dit aanpakken? b. De werkprocessen: wat moet er gebeuren? c. De rol van participanten: wat doet de cliënt, zijn gezin, familie en sociaal netwerk zelf om het actieplan succesvol uit te voeren? 17

18 d. De rol van de professionals: is het nodig dat professionals een bijdrage leveren aan het actieplan en zo ja welke? 6. De bijdrage die professionals eventueel kunnen leveren om het actieplan van de cliënt met zijn familie en sociaal netwerk tot een succes te brengen, is de hulpvraag en tevens de indicatie die de cliënt vraagt voor professionele dienst- en/of hulpverlening. - informatie - privétijd 4. HET FAMILIENETWERKBERAAD 5a. STRATEGIE Hoe pakken wij het aan? 3. HET NETWERKKOMPAS - wie kunnen meedenken? - welke vragen? - welke informatie nodig? - waar hoe en wanneer? 5b. WERKPROCESSEN Wat moet er gebeuren? 1. KERN: Verhaal, kwestie of vraag 2. VRAGEN: Start Netwerkkompas 5c. ROL VAN PARTICIPANTEN: Wat doet cliënt, gezin, familie en sociaal netwerk zelf? LET OP! Wat blijft er over voor professionals? 5d. ROL VAN PROFESSIONALS: Wie doet wat? - presentatie actieplan 6. HULPVRAAG EN INDICATIE: Figuur 1b: Positie van de hulpvraag bij werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën. 2. Kernbegrippen In het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën staan zes kernbegrippen centraal: empowerment, activeren, respect, motivatie, veiligheid en vertrouwen. Deze kernbegrippen zijn de leidraad voor de attitude van de facilitator bij het werken met cliënten, hun familie en sociaal netwerk, en in de samenwerking met collega-professionals. 18

19 2.1. Empowerment Het woord empowerment laat zich lastig vertalen. Begrippen als versterken, macht geven en krachtiger maken komen in de richting, maar empowerment is meer dan dat. Empowerment heeft ook zelfbewustzijn, zelfwerkzaamheid en assertiviteit in zich. To empower betekent letterlijk: machtigen, in staat stellen. De literatuur biedt veel omschrijvingen die verwijzen naar een proces van empowerment. Een aantal voorbeelden: Chamberlin (1998) 15 houdt het op cliënten serieus nemen, rekening houden met hun noden, verwachtingen en hun visie op hulpverlening. Zij concludeert dat empowerment een complex en multidimensionaal begrip is dat vooral verwijst naar een proces. Zij waarschuwt ervoor dat empowerment een modewoord wordt waarmee hulpverleners willen aantonen dat zij cliënt gericht werken. Bij veel organisaties en hulpverleners staat empowerment hoog in het vaandel, maar de vraag is hoe zij het begrip in de praktijk vormgeven. Zie verder verdieping bladzijde 22. Whittaker en Garbarino (1995) 16 spreken van de competentiegeoriënteerde praktijk, die zich richt op de krachten die mensen in zichzelf hebben en op de bronnen in hun omgeving die zij kunnen benutten om problemen het hoofd te bieden. Voor Spierts (1999) 17 betekent empowerment cliënten in contact brengen met hun eigen kracht. Ze worden gestimuleerd zelf hun problemen, ambities en vermogens te formuleren, om zo tot een bevredigender leven te komen. Voor Segal e.a. (1995) 18 betekent empowerment een proces waarin cliënten controle krijgen over hun eigen leven en invloed krijgen op hun omgeving en organisaties waar zij mee te maken hebben. Ryburn (1996) 19 legt in zijn definitie van empowerment de nadruk op beslissingsvrijheid. Empowerment is een manier van werken waarin mensen maximale zeggenschap hebben om zelf beslissingen te mogen nemen over hun eigen leven. Hij pleit voor eerherstel van de familie en het sociale netwerk van ouders en cliënt binnen de hulpverlening. In de jaren zeventig deed empowerment zijn intrede in de hulpverlening. Cliënten kregen meer informatie, mochten meedenken en konden meer invloed uitoefenen. De afgelopen decennia zien we in de hulpverlening een verschuiving van bevoogding naar betrokkenheid, naar participatie tot regie over eigen leven. De overtuiging dat professionals niet meer voor mensen met een hulpvraag moeten denken, maar samen met cliënten moeten zoeken naar manieren om problemen op te lossen, won terrein. Langzamerhand is de ontwikkeling zichtbaar dat cliënten samen met hun familie en sociale netwerk oplossingen kunnen bedenken op basis van eerlijke en duidelijke informatie. De gedachte hierachter is dat cliënten meer invloed, zelfvertrouwen en vaardigheden krijgen als met hen wordt samengewerkt. Sociale NetwerkStrategieën en empowerment In het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën betekent empowerment dat volwassenen, jeugdigen en gezinnen maximale zeggenschap en regie hebben over hun eigen leven. Voor ouders betekent dit bijvoorbeeld dat ze maximale zeggenschap hebben over hun kind. Voor volwassen cliënten dat zij zo veel mogelijk zelf beslissingen nemen, plannen maken en bijdragen aan de uitvoering van die plannen. De cliënt is de deskundige als het gaat om zijn eigen leven. De houding van de professional als expert leidt er nogal eens toe dat niet alleen de hulpvrager, maar ook zijn familie en sociaal netwerk buiten spel worden gezet. De hulpverlener die met oplossingen komt 19

20 nodigt betrokkenen niet uit tot het nemen van beslissingen die bepalend zijn voor hun toekomst. De family as expert is het uitgangspunt van de professional die zijn cliënt een echte kans geeft om eigen beslissingen te nemen met voor hem belangrijke mensen uit zijn familie en sociale netwerk. Mensen die knelpunten in hun leven willen oplossen, zijn niet alleen eigenaar van hun problemen, maar moeten ook eigenaar zijn en blijven van hun oplossingen. Dat zet mensen in hun kracht en maakt de kans op een succesvolle en duurzame oplossing groter. Een professional die vanuit Sociale NetwerkStrategieën werkt, richt zich daarom op empowerment van cliënten. Hij neemt geen zaken over en suggereert geen oplossingen. Hij herkent en erkent de deskundigheid van de cliënt en zijn omgeving. Dit is het startpunt voor de cliënt om te zoeken naar oplossingen. De professional maakt dit proces mogelijk in de rol van facilitator. Empowerment bij Sociale Netwerk- Strategieën betekent dat de professionals werken vanuit het actieplan dat de cliënt, zijn familie en sociaal netwerk hebben bedacht. Daarin nemen zij op welke professionals een rol kunnen spelen in de uitvoering van het plan en definiëren daarmee hun samenwerking met die professionals. De facilitator leert cliënten vaardigheden waarmee zij leren om een antwoord te vinden op toekomstige vragen. De cliënt leert om met zijn omgeving zijn verhalen te delen, kwesties naar voor te brengen en samen naar oplossingen te zoeken, zodat hij onafhankelijk van hulpverleners verder kan. Vanzelfsprekend zullen er altijd cliënten zijn die tijdelijk of blijvende ondersteuning van professionals nodig hebben. Empowerment betekent dan ook dat de persoon zoveel mogelijk doet wat hij zelf kan, met of zonder hulp van familie en sociaal netwerk. Empowerment en regie over het eigen leven is niet alleen belangrijk voor de cliënt die ondersteuning ontvangt, maar ook voor de mensen die ondersteuning bieden. Kinderen en empowerment Empowerment geldt ook voor kinderen: zij zijn onderdeel van een gezin. De facilitator praat met hen, vraagt hun mening en respecteert deze meningen. Een kind denkt mee over de oplossingen; het kent de problemen in het gezin als geen ander, want het wordt er iedere dag mee geconfronteerd. In de Rechten van het Kind 20 staat dat een kind het recht heeft informatie te verzamelen en te krijgen, en het recht heeft om zijn mening te uiten. Kinderen leveren vaak een belangrijke bijdrage aan de besluitvorming en het maken en uitvoeren van een plan. Zij zijn immers één van de deskundigen in het gezin en hebben volop ideeën over hoe de toekomst er uit moet zien. Voor kinderen is het vaak een enorme opsteker om te ervaren dat zoveel mensen helpen om oplossingen te bedenken en het plan uit te voeren. Deze mensen kennen zijn ouders, maar ook het kind zelf en verdwijnen niet zomaar uit zijn leven. Dit zijn mensen waar hij altijd bij terecht kan. Voor sommige professionals is dit lastig. Zij zijn geneigd om beslissingen voor ouders te nemen en kinderen te beschermen tegen problemen. Vanuit hun overtuiging wat goed is voor een kind nemen kinderen niet deel aan een FamilieNetwerkBeraad en de voorbereiding daarvan. Daarmee mist het FamilieNetwerkBeraad het belangrijkste perspectief: dat van het kind zelf. Ook ouders hebben soms moeite met de stem van hun kind. In het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën blijft de facilitator echter het kind een plek geven, zodat ook het kind eigenaar is van zijn plan voor de toekomst. Het kind kan iemand uitzoeken in wie hij vertrouwen heeft en die hem ondersteunt in de voorbereiding van en tijdens het FamilieNetwerkBeraad. 20

21 Zelfbeeld en empowerment Een facilitator is ook alert op stereotyperingen. Deze kunnen een rol spelen hoe de cliënt naar zichzelf kijkt, maar ook in hoe de omgeving en professionals naar de cliënt kijken. Cliënten zitten vaak gevangen in stereotype overtuigingen die zij en hun omgeving over hen hebben. Overtuigingen kunnen zijn: zij zijn niet competent, ze weten niet wat goed voor hen is, dit willen zij niet. De omgeving handelt naar zijn overtuigingen. Door ervaringen in die omgeving krijgt een cliënt of een gezin een bepaalde overtuiging over zichzelf: wij zijn slechte ouders of wij zijn asociaal. De facilitator helpt de cliënt om zichzelf en anderen te laten zien wie hij is en wat hij in zijn mars heeft. Als een cliënt zijn sociale netwerk kan laten zien wat hij wel kan, kan de ander zijn overtuigingen over een persoon of gezin wijzigen. Kernpunten empowerment Maximale zeggenschap voor iedereen als het gaat over beslissingen die het eigen leven aangaan. De ideeën, krachten en mogelijkheden van de cliënt en zijn familie en sociaal netwerk zijn het startpunt voor het zoeken naar antwoorden op zijn vragen. Vaardigheden leren om zelf en in samenwerking met de omgeving inhoud te geven aan het leven, besluiten te nemen en problemen op te lossen. Zodat cliënten - volledig of zoveel mogelijk - onafhankelijk van professionals verder kunnen. 21

22 Verdieping: Kenmerken van Empowerment volgens Chamberlain 21 Chamberlin (1998) komt tot een werkdefinitie van empowerment waarin zij vijftien kenmerken van empowerment onderscheidt. Het is daardoor geen abstract containerbegrip meer, maar een werkbaar lijstje waarmee mensen goed kunnen zien waar zij beter en minder goed mee uit de voeten kunnen. De vijftien kenmerken zijn weer onder te verdelen in vijf categorieën: 1. Zelfwaardering en doelgericht handelen. 2. Macht en onmacht. 3. Actief zijn in omgeving en autonomie. 4. Optimisme en gevoel van controle over de toekomst. 5. Gerechtvaardigde boosheid. Een korte beschrijving van Chamberlins vijftien kenmerken van empowerment: 1. Beslissingsvrijheid Niemand kan zelfstandig en autonoom leven als hij niet de gelegenheid krijgt om belangrijke beslissingen in zijn leven te nemen. Mensen moeten de kans krijgen om ervaring op te doen in het nemen van beslissingen, ook als het om dienst- en hulpverlening gaat. Dit voorkomt dat zij in een langdurige afhankelijkheidsrelatie met de hulpverlening terechtkomen of blijven steken. Vaak wordt de ruimte van cliënten om zelf beslissingen te mogen nemen beperkt door hulp- en dienstverleners. Een professional richt zich in zijn rol als facilitator op het vergroten van de ruimte waarin cliënten zelf weer beslissingen kunnen en mogen nemen. 2. Toegang tot informatie en hulpbronnen Beslissingen nemen kan niet zonder informatie. De beste beslissingen worden genomen als iemand over voldoende informatie beschikt en de consequenties van een keuze kan afwegen. Informatie wordt in het belang van de cliënt vaak gefilterd, waardoor zij niet alle informatie krijgen. Als de cliënt, zijn familie en sociaal netwerk niet over de juiste informatie beschikken, kunnen zij niet de juiste beslissingen nemen. Dit bevestigt dan weer hun onvermogen en onmacht om beslissingen te nemen. De professional richt zich op het doorbreken van deze vicieuze cirkel door samen met de cliënt op zoek te gaan naar de juiste informatie. Zo leert de cliënt zelf ook waar en op welke manier hij aan informatie kan komen. 3. Keuzemogelijkheid De cliënt, familie en sociaal netwerk moeten kunnen kiezen. Dit hangt nauw samen met informatie krijgen, maar ook met kennis over de mogelijkheden die er zijn. Mogelijkheden betekent ook altijd een aantal beperkingen. In de samenleving gelden immers regels, die ook voor de cliënt gelden. Een professional helpt de cliënt en zijn omgeving om verschillende keuzes op een rijtje te zetten, afwegingen tussen alle mogelijkheden te maken en daarbij rekening te houden met eventuele beperkingen. 4. Assertiviteit Assertiviteit is duidelijk opkomen voor jezelf, je wensen en je verwachtingen. Assertiviteit helpt iemand om te bereiken wat hij graag wil bereiken. Het is een kwaliteit waarmee iemand over het algemeen waardering oogst in zijn omgeving. Bij gezinnen wordt assertiviteit soms als manipulerend bestempeld. Dit hangt dan meestal samen met de manier waarop een cliënt voor zichzelf of het gezin opkomt. Een risico is dat iemand door een etiket dat hij van anderen heeft gekregen zijn positieve eigenschappen verliest en dat negatieve de overhand 22