Wie neemt de EU nu eigenlijk nog serieus?

Transcriptie

1 Wie neemt de EU nu eigenlijk nog serieus? Interview met André Gerrits Tymen Peverelli en Ingeborg Visscher Prof. dr. André Gerrits ruilde eind 2010 de Universiteit van Amsterdam in voor de Universiteit Leiden om hier als hoogleraar Russische Geschiedenis en Politiek aan de slag te gaan. Het voorjaar van 2011 brengt hij door in New York om aan het Center for European and Mediterranean Studies van New York University onderzoek te doen. Skript zocht hem vlak voor vertrek op om met hem te spreken over zijn onderzoeksthema s en de positionering van Europa als normatieve macht. In mei 2010 gaf u een oratie aan de Universiteit van Amsterdam, getiteld Het olifantje en de porseleinkast, waarin u een interessant verschijnsel aanstipt, namelijk de discrepantie tussen het Europese zelfbeeld en de wijze waarop andere grootmachten naar de Europese Unie kijken. Dit werd onderstreept door een nummer van The American Interest dat diezelfde zomer uitkwam. Uit de artikelen in dat tijdschrift van verschillende Amerikaanse en Europese academici over de mondiale positie van Europa kwam exact hetzelfde beeld tevoorschijn. Hoe valt deze discrepantie te verklaren? Idealiseren Europeanen hun model Europa en kijken Amerikanen daar veel realistischer tegenaan? Zelfperceptie komt over het algemeen niet overeen met het beeld dat anderen van je hebben. Amerikanen hebben vaak het idee dat zij een uitermate heilzame invloed uitoefenen op de internationale stabiliteit, ontwikkeling en democratisering. Eigenlijk vinden Amerikanen het onbegrijpelijk dat niet iedereen als een Amerikaan wil leven. Bij de EU is dit nog sterker, omdat we het imago uitdragen dat we een vreedzame macht zijn, die zich onderscheidt van de traditionele machten. Daar worden allerlei bijvoeglijke naamwoorden voor bedacht, zoals soft power en normative power. Per definitie ziet de EU zich, net als de VS, als een goede macht in de internationale politiek. Tegenhanger van deze visie van de EU als goede macht is de Europese arrogantie en het protectionisme. Als mensen je arrogant vinden, maar tegelijkertijd een zekere vrees voor je hebben vanwege je objectief vaststelbare macht, dan stel je wezenlijk iets voor. Maar als dat bemoei je met je eigen zaken en wie neemt de EU nu eigenlijk nog serieus? zich samenvoegen, dan is dat een dodelijke combinatie van eigenschappen. De EU moet zich dus wel degelijk zorgen maken om haar reputatie in de wereld, omdat het ook terugslaat op de feitelijke macht die de EU weet te mobiliseren. Om redenen die verklaarbaar zijn, is de EU bereid deze imagoschade te accepteren. De EU wil gewoon niet te sterk zijn, omdat dat de soevereiniteit van de afzonderlijke lidstaten zou ondermijnen. 106

2 André Gerrits Skript Historisch Tijdschrift versie 4.indd :06:53

3 In uw oratie geeft u het treffende citaat van Alvaro de Vasconcelos, directeur van het Instituut voor veiligheidsstudies van de EU, die in 2009 stelde dat with Obama s victory, Europe is losing its moral uniqueness. Dit is enigszins paradoxaal, aangezien de Europese geschiedenis de afgelopen tweehonderd jaar niet bepaald moreel hoogstaand is geweest. Die hele complexe geschiedenis, met de twee wereldoorlogen als dieptepunt, heeft vervolgens aan de basis gestaan van de Europese integratie. Dat is een op het eerste gezicht vreemde tegenstelling. Hoe kijkt u daar tegenaan? Dat is niet per se een tegenstelling. Iedere internationale actor heeft een bepaalde identiteit nodig en die identiteit wordt gevormd door een tegenidentiteit. In het geval van de EU zou je kunnen zeggen dat dit Rusland of de VS is, de traditionele grootmachten die niet snel geneigd zijn hun soevereine macht te delen of tot een verregaande mate van integratie over te gaan. Daarnaast heeft de EU nog een ander, en veel machtiger, beeld waartegen ze zich afzet: de eigen geschiedenis. De EU is gebaseerd op die gesuggereerde omkering van de Europese geschiedenis zoals je die net uiteen hebt gezet. Het feit dat de EU een verheven zelfbeeld heeft, is een reactie op het eigen verleden. Daarmee hopen wij nu voor eens en altijd te hebben afgerekend. Zou je ook kunnen constateren dat naarmate Europa haar reële macht steeds verder achteruit ziet gaan, ze zich sterker vastklampt aan die morele positie? Het is vanzelfsprekend dat je, als je geen fysieke macht kunt mobiliseren, je heil zoekt in vormen van internationale samenwerking. In onze Grondwet staat dat Nederland verplicht is de internationale rechtsorde te bevorderen. Eén van de belangrijkste redenen waarom dat in onze Grondwet staat, is dat Nederland zo n relatief klein, en in conventioneel militair opzicht machteloos, land is. De EU heeft geen legers, daarom is het heel goed voorstelbaar dat zij haar heil zoekt in vormen van internationale samenwerking. Daarnaast wordt Europa als normatieve macht door Brussel niet uitsluitend in ethische zin uitgelegd; er zit namelijk een hele praktische dimensie aan vast. Europa is de grootste economische markt ter wereld. In dat opzicht zijn wij ook normbepalend. Als China kinderspeelgoed wil verkopen in Europa, dan bepaalt de EU waar die producten aan moeten voldoen. Dus grote economieën conformeren zich aan wetten en regels die wij bepalen. Dat is een primair economisch aspect van de Europese normatieve macht. De normatieve macht strekt dus verder dan slechts de ethiek. Lopen we het gevaar dat Europa zichzelf door haar normatieve opstelling isoleert? Het huidige tijdsgewricht wordt wel getypeerd als the decline of the West and the rise of the rest. De Europese economie is de omvangrijkste ter wereld, groter dan de Amerikaanse en veel groter dan de Chinese economie. De vraag is of dat over tien, twintig jaar nog zo is. Waarschijnlijk zijn de Verenigde Staten en Europa dan ingehaald door China, maar betekent dit een isolatie van Europa? Dat is moeilijk te voorspellen. We hebben een aantal objectieve problemen, waaronder de vergrijzende bevolking en het gebrek aan grond- en delfstoffen. Tegelijkertijd plaatsen deze problemen weer een premie op innoverend gedrag, omdat je noodgedwongen alternatieven moet zoeken. Relatief gezien zullen we, vanwege de opkomst van concurrerende economieën die bovendien zeer talrijk zijn qua bevolking, achteruit gaan, maar dat geldt ook voor de Amerikanen. Dit betekent echter niet dat Europa over twintig jaar gemarginaliseerd is. Het lijkt me sterk 108

4 dat Europa zijn machtsbasis als louter normatieve macht weet vast te houden. Het zou erg voor de hand liggen om veel nauwer te gaan samenwerken met de Russische Federatie. Die economieën zijn immers complementair. Zij hebben gas en olie, wij hebben kapitaal en kennis. Het zou best kunnen dat we op die manier proberen onze relatieve achteruitgang te compenseren. Over de economische macht van Europa over twintig jaar zou ik me niet heel druk maken, maar of de Europese Unie over twintig jaar nog is wat die nu is? Dat lijkt me niet. Dit voorjaar doet u in New York onderzoek naar de Europees-Russische samenwerking in de gedeelde buurlanden aan de hand van de role-conception theory. In de ogen van veel Europeanen is Rusland nog steeds een vreemde eend in de bijt. Rusland wordt onder meer verweten dat het een autoritair regime heeft en weinig democratisch is. Ziet u grond voor enige verandering van dit negatieve beeld en voor eventuele samenwerking in de nabije toekomst? Wat we gaan onderzoeken is in hoeverre het gedrag van de EU en Rusland in het gemeenschappelijke grensgebied bepaald wordt door het beeld dat die actoren van zichzelf hebben en het beeld dat anderen van hen hebben. We hebben het over de EU als soft power, maar klopt dat beeld? Rusland zien we over het algemeen als trotse en soevereine macht. De vraag die je op basis van die percepties kunt stellen is of het ook praktisch effect heeft voor het feitelijke beleid dat de EU en Rusland voeren. Is het inderdaad zo dat Europa in het gemeenschappelijk grensgebied een heel ander beleid voert dan Rusland? Daarnaast denk ik dat er wel degelijk een ontwikkeling gaande is in de benadering van Rusland door de EU. Aanvankelijk was het idee dat een Europees model door Rusland gevolgd zou worden en dat de gewenste verandering en integratie daaruit zouden volgen. Dat idee is min of meer verlaten. Ik denk dat de mogelijkheden tot samenwerking met Rusland groter worden zonder een vergaande bemoeienis van de EU met de interne ontwikkeling van Rusland. Daarnaast is het natuurlijk zo dat Rusland een autoritaire staat is met een goeddeels vrije samenleving. De EU heeft partners die zich minder aan de mensenrechten gelegen laten dan Rusland. Als Rusland zich niet verder zal ontwikkelen in de richting van een dictatuur, dan zal samenwerking geen al te groot probleem zijn. Met de uitbreiding van de Europese Unie zijn er echter een aantal landen bijgekomen die niet zulke goede betrekkingen onderhouden met Rusland, zoals de Baltische Staten en Polen. Zouden zij geen obstakel kunnen vormen voor een Europees-Russische samenwerking? Die landen uploaden hun eigen belangen en ideeën naar Brussel, in de hoop dat Brussel het daar mee eens wordt. Ik ga ervan uit dat die gevoeligheden geleidelijk aan minder zullen worden. Dit is ook sterk afhankelijk van de houding van Rusland. De Russen behoren niet tot de meest fijngevoelige types in de internationale politiek, maar je kunt moeilijk beweren dat Rusland in de afgelopen twee decennia een grote mate van agressiviteit tentoon heeft gespreid. Aangezien de belangen van de individuele lidstaten te ver uiteenlopen, moet de EU niet streven naar een gemeenschappelijk uniebeleid ten aanzien van Rusland. Derhalve zou er een raamwerk gecreëerd moeten worden, dat aan individuele lidstaten de mogelijkheid biedt om relaties met Rusland aan te gaan, zonder dat dit ten koste gaat van de Europese samenwerking. De EU zou zich veel meer moeten Skript Historisch Tijdschrift

5 richten op Schadenbegrenzung dan op het idee dat de betrekkingen met Rusland per se op unieniveau moeten worden geregeld. In Moldavië komen de reaalpolitieke belangen van de EU en Rusland duidelijk tot botsing. Dit uit zich onder andere in de steun van verschillende politieke partijen en zelfs met de Russische steun voor het separatistische Transnistrië in een directe interventie in de binnenlandse aangelegenheden van Moldavië. Denkt u dat Europees-Russische samenwerking mogelijk is in een land waar de partijen zo verdeeld zijn? In alle gemeenschappelijke buurlanden kiezen Rusland en de EU vaak tegengestelde partners. De situatie in Moldavië is bovendien extra ingewikkeld vanwege Transnistrië, dat in feite nog steeds door Rusland wordt gecontroleerd. Aangezien dit Rusland de mogelijkheid biedt om wat betreft de toekomst van de regio een stevige vinger in de pap te houden, zal deze status-quo voorlopig gehandhaafd blijven. De EU heeft geprobeerd naar een oplossing te zoeken voor dat bevroren conflict, maar Rusland zal deze sterke geopolitieke positie niet snel opgeven. Dit beleid is een vorm van gecontroleerde instabiliteit. Rusland handhaaft de instabiele situatie om de toekomst van die landen en de relatie met de EU te kunnen beïnvloeden. Dit laat onverlet dat de EU en Rusland op sommige punten, zoals grensbewaking, wel degelijk kunnen samenwerken. Mijn inschatting is daarom dat de problemen voornamelijk op het gebied van de politiek en zelfs op politiek-retorisch niveau liggen. Zowel Rusland als Europa verstaan die relaties namelijk vaak in termen van conflict. Nochtans zijn de economische betrekkingen tussen Rusland en Europa uitstekend en is Nederland zelfs een van de belangrijkste handelspartners van Rusland. In New York gaat u tevens onderzoek doen naar het verschijnsel van semi-autoritaire regimes. Dit lijkt een betrekkelijk nieuw verschijnsel te zijn in de wereld. Bestaat er een relatie tussen de opkomst van semi-autoritaire regimes en de normatieve werking die uitgaat van het democratische Westen? Uit onderzoek is gebleken dat deze hybride regimes in toenemende mate verschijnen. Het zijn bijna allemaal landen die een democratiseringsproces hebben doorgemaakt dat is gestopt of er is zelfs sprake van een de-democratisering, zoals in Rusland. Waarom doen die landen dat? Ze hebben vaak een politieke orde die autoritair is, maar de samenleving is goeddeels vrij. Dit is een vrij nieuw fenomeen. Het zijn ook allemaal regimes die gebruikmaken van democratische retoriek, democratische instituties en democratische procedures. Die functioneren niet volledig democratisch, maar het is ook geen volledige schijnvertoning. De Russische Doema is bijvoorbeeld anders dan het Sovjetparlement. Het is meer dan een applausmachine. De oude Sovjetpers was gelijkgeschakeld, maar de hedendaagse Russische pers is dat niet helemaal. Waarom zijn autoritaire regimes bereid om toch een democratische ruimte te laten? Dat is waar ik in geïnteresseerd ben. Het is meer dan alleen maar schijn. Enerzijds is het een façade, want daarachter bevindt zich een politiek die niet democratisch beïnvloedbaar is. Tegelijkertijd achten die autoritaire leiders de democratische instituties van belang om het systeem te bestendigen. Poetin en Medvedev zullen denk ik vinden dat een totale gelijkschakeling van de Russische pers niet in hun belang is. Hetzelfde geldt voor de totale onderdrukking van oppositioneel denken. 110

6 Klaarblijkelijk hebben we hier te maken met politieke ordes waarvan het democratische aspect mede dient om het niet-democratische regime overeind te houden. Een paradoxale relatie. Er is echter nog een factor: geen enkel regime wil als niet-democratisch te boek staan. Het zou voor Poetin en Medvedev heel moeilijk zijn om alle formele aspecten van een democratie aan de kant te zetten, omdat democratie nu eenmaal nog steeds the talk of the town is. Niet zoals het in de praktijk functioneert, maar wel als ideologie. Landen die onderdeel willen blijven uitmaken van de internationale gemeenschap kunnen niet anders dan zich als democratisch voorstellen en daar tot op zekere hoogte praktische consequenties aan verbinden. In die zin zou je dus bijna op z n Fukuyamaans kunnen spreken van een end of history, omdat alle regimes blijkbaar streven naar een democratie. Dat is zo. Vroeger werd er bijvoorbeeld nog gesproken van een socialistische democratie. Dat was in de zelfperceptie wezenlijk anders dan het westerse type democratie. Dat is nu niet meer zo. Er is geen enkel regime, behalve de Volksdemocratie in Noord-Korea wellicht, dat pretendeert een type democratie te hebben dat wezenlijk anders is dan het dominante liberale type. Men noemt de democratie collectief, Chinees of Russisch, maar de oude, ideologische tegenstelling uit de Koude Oorlog is verdwenen. In die zin zou je kunnen zeggen: Fukuyama, die in het begin van de jaren negentig het einde van de geschiedenis aankondigde, het einde van de alomvattende, mondiale ideologische tegenstelling, had inderdaad gelijk. Als je kijkt naar de opkomst van die semi-autoritaire regimes, dan kun je zeggen dat de populariteit van democratie aangeeft dat deze staatsvorm nog steeds van groot belang is. Aan de andere kant vindt, door de opkomst van die hybride regimes, een uitholling plaats van het democratisch beginsel. Een duidelijk contrast tussen democratie en dictatuur verdwijnt. Als je kijkt naar deze ontwikkeling op de langere termijn, is dit toe-eigenen van democratische instituties en processen door autoritaire regimes dan een positief verschijnsel of juist zorgwekkend? Dat is een heel goed punt, dat zou inderdaad zo uitgelicht kunnen worden. Als regimes zich met een zekere mate van legitimiteit kunnen blijven opwerpen als democratisch, terwijl ze dat vanuit westers standpunt niet zijn, dan zou dat op de langere termijn ons liberale democratiebegrip, waar ik nog steeds in sterke mate de voorkeur aan geef, kunnen ondermijnen. Er vindt als het ware een inflatie plaats van het democratiebegrip. Ja, vooral omdat hun democratiebegrip niet meer evident contrasteert met ons democratiebegrip. Wellicht zou je kunnen zeggen dat ons type democratie met de decline of the West and the rise of the rest geleidelijk aangetast zal worden, al zal onze democratie in West-Europa of Nederland niet ondermijnd worden omdat de Chinezen een ander type democratie hebben. Het zal in eerste instantie het gevolg zijn van ontwikkelingen in onze eigen regio. Dat op mondiaal niveau de liberale democratie geleidelijk aan kracht zal inboeten in plaats van zal winnen, dat zou best eens kunnen, maar zoals je weet wagen wij historici ons niet aan de toekomst. Skript Historisch Tijdschrift