Evaluatie, monitoring en meetnet. 1. Inleiding. 2. Evaluatiesysteem. 3. Monitoringsplan

Transcriptie

1 Evaluatie, monitoring en meetnet 1. Inleiding Voor het waterplan van gemeente Woudrichem zijn een aantal maatregelen vastgelegd om het watersysteem op orde te brengen en te houden. Het is van belang om tijdens de uitvoering van deze maatregelen zicht te houden op hoe het programma als totaal verloopt en of de maatregelen het gewenste effect hebben. Om een vinger aan de pols te houden tijdens de uitvoering van het waterplan en om eventueel bij te kunnen sturen zijn een evaluatiesysteem en een monitoringsplan opgesteld. Ook is het nodig om inzicht te krijgen in de huidige waterkwaliteit; er zijn nu geen meetpunten voor de waterkwaliteit in de gemeente Woudrichem. Ten behoeve van het uitwerken van twee meetplannen (voor waterkwaliteit en grondwater) zijn twee uitgangspuntennotities geschreven. Bij het opstellen van het monitoringsplan en de notities ten behoeve van de meetplannen is uitgegaan van de Leidraad opstellen waterkwaliteitsmonitoring stedelijke waterplannen 2008 van waterschap Rivierenland 1. In de volgende hoofdstukken worden de verschillende producten afzonderlijk toegelicht. 2. Evaluatiesysteem Het evaluatiesysteem zal worden gebruikt om het waterplan van de gemeente Woudrichem actueel te houden. Door het evaluatiesysteem kan snel ingespeeld worden op de veranderingen in wet- en regelgeving en beleid. Deze veranderingen kunnen via praktische aanwijzingen goed doorgevoerd worden in het waterplan. Het waterplan veroudert op deze manier niet. Het evaluatiesysteem heeft de vorm van een spreadsheet, zoals ook het maatregelprogramma in een spreadsheet is samengevat. Hierin wordt bijgehouden welke maatregelen gerealiseerd zijn en wordt een vergelijking gemaakt met de gemaakte afspraken tijdens het waterplanproces. Per gerealiseerd project wordt aangegeven of het project volgens planning en budget is uitgevoerd, en er is ruimte voor aanvullende opmerkingen. De resultaten worden jaarlijks besproken in overleg tussen gemeente en waterschap, waarna in bestuurlijk overleg een jaarlijkse aanpassing kan plaatsvinden van het uitvoeringsprogramma. Door deze werkwijze wordt de voortgang bijgehouden, is er een jaarlijkse bestuurlijke terugkoppeling en beschikken waterschap en gemeente over een actueel uitvoeringsprogramma. Het evaluatiesysteem is opgenomen in bijlage Monitoringsplan Vanuit waterplannen zijn er verschillende typen van informatievragen waarvoor monitoring gewenst is. Enerzijds is inzicht noodzakelijk in hoeverre het watersysteem in het stedelijke gebied aan de waterkwaliteitsnormen voldoet. Daarnaast is behoefte aan evaluatie van effecten van maatregelen of is nader onderzoek noodzakelijk naar de oorzaak van specifieke knelpunten. In de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) worden drie typen van monitoring onderscheiden. De drie typen van monitoring zijn: toestand- en trendmonitoring; operationele monitoring; nader onderzoek monitoring. 1 Leidraad opstellen waterkwaliteitsmonitoring stedelijke waterplannen Waterschap Rivierenland, september

2 Toestand- en trend monitoring richt zich op het beoordelen of de waterkwaliteit aan de normen voldoet en op het bepalen van (globale) trends. Operationele monitoring is geschikt als getoetst wordt of de genomen maatregelen effect hebben op het realiseren van de kwaliteitsdoelstelling. Als blijkt dat de maatregelen geen effect hebben en de oorzaak van het niet behalen van de kwaliteitsdoelstelling niet duidelijk is, kan dit met projectmatige monitoring alsnog worden achterhaald. Het type monitoring is van invloed op de benodigde dichtheid van het meetnet en de meetfrequentie. In hoofdstuk 4 en 5 zal hier nader op ingegaan worden. Aandachtspunten vanuit de leidraad Uit de leidraad van waterschap Rivierenland komen een aantal aandachtspunten naar voren waar rekening mee gehouden dient te worden bij het vormgeven van de monitoring: Operationele monitoring bij waterketenmaatregelen is lastig en soms ook weinig zinvol. Voorgesteld wordt om de effecten van deze maatregelen daarom in principe niet te monitoren. (Deze zijn vaak al onderzocht in gerichte onderzoeken door onderzoeksinstellingen.) In de operationele monitoring worden niet alle maatregelen gemeten, maar monitoring vindt alleen plaats bij relatief dure maatregelen (> euro) of bij maatregelen waarvan het effect onduidelijk is of waar de problemen groot zijn. Naast het effect van de maatregelen is inzicht noodzakelijk in hoeverre het watersysteem in het stedelijke gebied aan de waterkwaliteitsnormen voldoet. Hiervoor zal toestand- en trendmonitoring toegepast moeten worden. Omdat het type maatregelen vanuit waterplannen per gemeente vaak overeenkomt, is het niet noodzakelijk maatregelen in alle gemeenten afzonderlijk te monitoren. Vanwege kostenefficiëntie kan een aantal maatregelen waterplanoverstijgend worden onderzocht, op het schaalniveau van het gehele beheersgebied van het waterschap of zelfs op landelijke schaal. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld het effect van het aanleggen van bergbezinkbassins of de ontwikkeling van de ecologische- en de waterkwaliteit van natuurvriendelijke oevers. Fysisch- chemische kwaliteit in stedelijk gebied moet gemeten worden. Ecologische kwaliteit in stedelijk gebied moet gemeten worden. Monitoring van maatregelen vraagt vaak een op maat gesneden onderzoeksstrategie. Aanpak opstellen monitoringsplan Om de fysisch- chemische waterkwaliteit en de ecologische waterkwaliteit inzichtelijk te krijgen en te houden is een meetnet en toestand- en trendmonitoring nodig. Gezien de wens tot het monitoren van de effecten van genomen maatregelen zal naast een reguliere toestand en trend monitoring ook operationele monitoring toegepast worden. Bij dit type monitoring wordt aan de hand van het meest relevante kwaliteitselement getoetst of de genomen maatregelen effect hebben op het realiseren van de doelstelling om de waterkwaliteit in stedelijk gebied te verbeteren. Dit type monitoring vraagt over het algemeen een hogere frequentie dan bijvoorbeeld toestand- en trendmonitoring. Op basis van de leidraad zijn de maatregelen uit het uitvoeringsprogramma van waterplan Woudrichem ingedeeld in drie categorieën: waterketenmaatregelen, watersysteemmaatregelen en overige maatregelen. 2

3 Bij waterketenmaatregelen moet onder andere gedacht worden aan het afkoppelen van hemelwater, de aanleg van bergbezinkbassins of het aanpakken van overstorten. Bij het monitoren van waterketenmaatregelen ligt de nadruk op het bepalen of de waterkwaliteitsproblemen (vooral zuurstof tekort en in mindere mate eutrofiëring en verontreinigende stoffen) afnemen na de genomen maatregelen. Watersysteemmaatregelen omvatten onder andere maatregelen ter verbetering van de doorstroming van watergangen, bijvoorbeeld door het aanpassen van duikers, of de inlaat van water. Hierbij is het vooral van belang te monitoren of de waterkwaliteit (ecologisch en fysisch-chemisch) van de watergangen hierdoor in voldoende mate verbetert (realiseren van de waterkwaliteitsnormen). De categorie overige maatregelen bevat maatregelen die niet direct onder de andere categorieën in te delen zijn, of waarvan een afwijkende onderzoeksstrategie voorgesteld wordt. Denk hierbij bijvoorbeeld aan maatregelen als het aanleggen van natuurvriendelijke oevers, of het baggeren van watergangen. Deze komen in nagenoeg alle waterplannen voor, waardoor het niet noodzakelijk is de effecten van deze maatregelen in alle gemeenten afzonderlijk te monitoren. Met het oog op kostenefficiëntie wordt het aanbevolen deze maatregelen waterplan overstijgend te onderzoeken. Voor alle maatregelen (ongeacht de categorie) moet eerst de uitgangssituatie worden bepaald, de zogenaamde nulmeting. Voor het vaststellen van de ecologische kwaliteit is in alle stedelijke gemeenten een ecoscan uitgevoerd. Deze wordt als nulmeting gebruikt voor het vaststellen van de ecologische kwaliteit. Aandachtspunt hierbij is of de ecoscan van Woudrichem gebruikt kan worden, aangezien na de ecoscan in de kernen gebaggerd is en dat de waterkwaliteit veranderd heeft. Voorgesteld wordt om een nieuwe ecoscan uit te laten voeren. Er zijn in het stedelijke gebied van Woudrichem geen meetpunten voor de waterkwaliteit aanwezig. De daarop volgende meetmomenten zijn afhankelijk van de aard van de maatregel en de lokale omstandigheden. In het meetplan moet nader ingegaan worden op de randvoorwaarden ten aanzien van de meetmomenten. Het format voor het monitoringsplan is opgenomen in bijlage Uitgangspuntennotitie waterkwaliteitsmeetnet Achtergronden Vanuit onder meer de Kaderrichtlijn water en het waterbeheerplan van waterschap Rivierenland worden eisen gesteld aan de waterkwaliteit. Binnen waterplan Woudrichem zijn maatregelen opgesteld om aan deze eisen te voldoen. Om te garanderen dat met de uitvoering van de maatregelen aan de KRW normen voldaan wordt is het noodzakelijk zicht te hebben op de huidige waterkwaliteit en de invloed die genomen maatregelen hebben op zowel de fysisch chemische kwaliteit als de ecologische kwaliteit van watergangen. De benodigde gegevens hiertoe komen voort uit een gedegen waterkwaliteitsmeetnet. Vaststellen doelen Een waterkwaliteitsmeetnet kan verschillende doelen hebben. Er kan gemonitord worden of de algehele waterkwaliteit aan de normen voldoet, monitoring kan ten doel hebben knelpunten te inventariseren, of er kunnen specifieke effecten van maatregelen gemonitord worden. De keuze van het meetdoel bepaalt de dichtheid van het meetnet en de benodigde tijd tussen de metingen. De ambities van de gemeente en de locale situatie bepalen de doelen van het meetnet. 3

4 Keuze meetfrequentie en parameters De te meten parameters en de frequentie van meten zijn afhankelijk van de te nemen maatregelen en de beoogde effecten daarvan. Monitoring van maatregelen vraagt dan ook vaak om een op maat gesneden onderzoeksstrategie. Als algemene richtlijn kan gesteld worden dat er twee groepen maatregelen zijn die een verschillende meetstrategie vergen: waterketenmaatregelen en watersysteemmaatregelen. Bij het monitoren van waterketen maatregelen ligt de nadruk op het bepalen of de waterkwaliteitsproblemen afnemen na de genomen maatregelen. Het monitoren van het effect van waterketenmaatregelen vraagt vaak een ingewikkelde onderzoeksstrategie. Overstorten bijvoorbeeld treden slechts een aantal keren per jaar op en de effecten van een overstort (zuurstofproblematiek) is veelal van korte duur. Een regulier meetnet waar slechts 12 keer per jaar wordt gemeten is daarom niet toereikend. Voor het effect op de zuurstofconcentratie zal gemonitord moeten worden met automatische meetsondes en het meten van het effect op de emissie van stoffen (nutriënten en zware metalen) dient te gebeuren met behulp van continue monstername-apparatuur. Daarnaast is landelijk al veel onderzoek gedaan naar dergelijke maatregelen. Indien vanuit het waterplan monitoring toch gewenst is, kan overwogen worden om bij een overstort te investeren in een meetsonde waar continu zuurstof en geleidbaarheid (EVG) wordt gemeten. Wat betreft het effect op de ecologie kan monitoring van macrofauna zinnig zijn, maar dit is geen onderdeel van de leidraad van waterschap Rivierenland. Hiermee kan een saprobiescore worden berekend. Deze score geeft een indicatie over de mate van problemen met de zuurstofhuishouding. Indien op een locatie sprake is van eutrofiëringsproblematiek (bijvoorbeeld hoge kroosbedekking), kan de verbetering van de kwaliteit door middel van ecoscans worden vastgesteld. Door het nemen van watersysteemmaatregelen wordt verwacht dat zowel de fysisch-chemische als de ecologische kwaliteit zal veranderen. Om de veranderingen in de fysisch-chemische kwaliteit te monitoren dient jaarlijks (met een maandelijkse frequentie) te worden gemeten. De ecologische kwaliteit kan door middel van een ecoscan worden bepaald, deze kan in 2010 worden uitgevoerd als nulmeting en vervolgens eenmaal per 6 jaar. Verwerken gegevens Afhankelijk van de meetfrequentie, de te meten parameters en de dichtheid van het meetnet komen er meer of minder gegevens binnen. Belangrijk is dat alle gegevens, ook die uit externe bronnen, op eenzelfde wijze gepresenteerd worden. De gegevens kunnen verwerkt worden tot een periodieke rapportage maar ook via een website getoond worden. 5. Uitgangspuntennotitie grondwatermeetnet Achtergronden Vanuit de wet gemeentelijke watertaken en de waterwet krijgen gemeenten de zorgplicht voor het grondwater in het stedelijk gebied. Concreet betekent dit dat de gemeenten een loketfunctie krijgen en een zorgplicht bij structurele grondwateroverlast. 4

5 Om deze taak goed in te kunnen vullen is inzicht nodig in de grondwatersituatie in de gemeente. Minimaal moet er inzicht zijn om structurele overlast vast te stellen. Dit kunnen te hoge grondwaterstanden zijn maar ook te lage grondwaterstanden. Naast de overlast in de huidige situatie is het ook zinvol te kijken naar mogelijke overlast in toekomstige situaties, bijvoorbeeld als gevolg van toenemende neerslag. Essentieel voor het invullen van deze zorgtaak is het hebben van informatie over de grondwaterstanden in de gemeente. Hiervoor zijn meetgegevens noodzakelijk. Vaak zijn er gegevens beschikbaar zowel bij de gemeente intern als bij andere instanties. Een inventarisatie van de huidige gegevens is een van de eerste zaken om te bekijken. Op basis van de gegevens en van de mate waarin overlast optreedt of op kan gaan treden wordt getoetst of de aanwezige gegevens voldoen aan de wensen van de gemeente en aan de minimale verplichting vanuit (landelijke) wetgeving. Uit deze toetsing volgt een advies over het inrichten van het meetnet. Voor het opstellen van een grondwatermeetnet zijn een aantal stappen mogelijk, deze zijn weergegeven in onderstaand schema. Grondwatermeetnet Onderzoek Inventarisatie gegevens gemeente Inventarisatie gegevens overige instanties Inventarisatie overlast Advies Toetsing aan minimale voorwaarden Advies op te zetten meetnet Uitvoering Opnemen gegevens in database Plaatsing peilbuizen Registratie gegevens Vaststellen doelen Een grondwatermeetnet kan verschillende doelen dienen, het vergroten van het begrip van het grondwatersysteem, het monitoren van overlastlocaties, het monitoren van ingrepen in het (grond)watersysteem, het leveren van informatie voor maatregelen of beleid. Deze keuzes bepalen de dichtheid van het meetnet en de benodigde tijd tussen de metingen. 5

6 Voor landelijk gebied volstaat meestal een lager dichtheid van peilbuizen dan in stedelijk gebied. Ook een meer homogene bodemopbouw maakt dat met een lagere dichtheid een representatief beeld verkregen kan worden. Als grondwaterstanden een snelle reactie vertonen op neerslag zal de meetfrequentie in een tijdsbestek van uren moeten liggen, terwijl voor het meten van seizoensvariatie in de grondwaterstand, bijvoorbeeld als gevolg van de waterstand in de rivier, een meetfrequentie van eens per twee weken ook voldoet. De ambities van de gemeente en de locale situatie bepalen mede de doelen van het meetnet. Door in een vroeg stadium goed te kijken naar de wensen en mogelijkheden kan de inrichting van het meetnet optimaal plaatsvinden. Ook de verwerking van gegevens komt in dit stadium aan bod. Inventarisatie Op diverse plaatsen wordt reeds informatie over grondwaterstanden verzameld, onder andere door de gemeente zelf, de provincie en de waterschappen. Veel van deze gegevens zijn toegankelijk via dinoloket (zie figuur 1). Figuur 1: kaart met grondwatermeetpunten in de omgeving van Woudrichem Daarnaast zijn er veel historische gegevens onder andere van bodemonderzoeken waarin de grondwaterstanden en de bodemopbouw weergegeven zijn. Een inventarisatie van deze gegevens levert mogelijk een aantal bruikbare peilbuizen op voor het meetnet. Bovendien kan met deze gegevens een beschrijving van het grondwatersysteem en de opbouw van de ondergrond gemaakt worden. Witte vlekken De combinatie van reeds bekende gegevens met het beoogde doel, eventueel aangevuld met een bewonersenquête, bepaalt waar nieuwe peilbuizen het beste geplaatst kunnen worden. 6

7 Plaatsing peilbuizen Als de locaties duidelijk zijn wordt de precieze locatie van de peilbuis vastgelegd (openbaar terrein of particulier) en wordt deze geplaatst. Veelal worden deze peilbuizen met een stalen koker met slot afgewerkt. Alle peilbuizen worden ingemeten en de informatie (met foto en plattegrondje ) wordt in een peilbuizenboek verzameld. Verwerken gegevens Afhankelijk van het uitleessysteem komen er meer of minder gegevens binnen. Bij handmatige meting is dit meestal een meting per twee weken, bij een automatisch systeem kunnen dit veel meer metingen zijn, bijvoorbeeld één per kwartier. Deze gegevens zullen verwerkt worden. Standaard worden grafieken met het verloop gegenereerd. Belangrijk is dat alle gegevens, ook die uit externe bronnen op eenzelfde wijze gepresenteerd worden. De gegevens kunnen verwerkt worden tot een periodieke rapportage maar ook via een website getoond worden. Monitoring Als grondwatermetingen gebruikt worden voor monitoring moet de relatie tussen de maatregel waarop gemonitord wordt en de grondwaterstand op de meetlocatie duidelijk zijn. Vaak zal de variatie in grondwaterstanden niet door één enkele factor beïnvloedt worden. Bij de interpretatie van meetresultaten zal hier rekening mee gehouden moeten worden. Breder gebruik Naast het presenteren van de gegevens in grafieken is het ook mogelijk geïnterpoleerde kaarten te maken waar voor de hele gemeente de grondwaterstand in beeld wordt gebracht. Hiermee kan beleid ontwikkeld worden, beslissingen voor ruimtelijke ontwikkeling ondersteund worden etc. De gegevens van een grondwatermeetnet zijn uiteraard ook van belang bij waterhuishoudkundige studies en grondwatermodellen. 7

8 8