Aandachtsgebied 85: Kennemerland

Transcriptie

1 Aandachtsgebied 85: Kennemerland *Afgrenzing* Dit deelgebied wordt aan de noordzijde begrensd door het Noordzeekanaal en aan de zuidzijde door de Oude Rijn. In het oosten grenst het gebied aan de Haarlemmermeer en naar het noorden toe aan het Noordzeekanaal en de A9. *Ontginnings- en bewoningsgeschiedenis * Dit onderzoeksgebied wordt gekenmerkt door een grote verscheidenheid aan landschapszones. In het westen vinden we de duinstrook en verder oostelijk vinden we het strandwallen- en strandvlaktenlandschap. Bij de oude Rijnmonding vinden we een oeverwallenlandschap. Omdat het duingebied een zo andere landschapsgenese heeft, wordt het apart beschreven. **Duingebied** De duinen van het duingebied bestaan overwegend uit hoge, maar smalle Jonge Duinen, die zich pas vanaf de late middeleeuwen hebben gevormd. Hierbij werden de lagere, brede Oude Duinen, die zich hadden gevormd op de strandwallen, overstoven. De eerste periode van deze duinvorming ging door tot ongeveer de 14e eeuw. Na een rustige periode in de 17e eeuw en de eerste helft van de 18e eeuw volgde een fase van verstuivingen, hetgeen leidde tot een verlies aan cultuurland, inclusief dorpen. In Santpoort heeft archeologisch onderzoek een zestal van dit soort overstuivingen van akkergrond aan het licht gebracht. Men liet zich blijkbaar niet zo snel uit het veld slaan. De verstuivingen hebben voortgeduurd tot de mens in de 19e eeuw de duinen ging beplanten *Woonfunctie* In de duinen werd nauwelijks gewoond. Alleen Zandvoort, dat al in de 12e eeuw werd vermeld, ligt vanouds in het duinengebied. Vroeger was het een visserdorp, gelegen achter de zeereep. Met name vanaf de tweede helft van de 19e eeuw groeide het dorp uit tot badplaats. Er ontstond een groot aantal hotels, pensions en villa's. Nu zijn de karakteristieken van het oude vissersdorp vrijwel geheel verdwenen. *Agrarische functie* De duinen waren aanvankelijk niet zo aantrekkelijk voor iedere vorm van agrarisch gebruik. Lange tijd was de konijnenjacht hier de belangrijkste activiteit. Ook werd er gevogelte gevangen in de duinen (vinkenbanen en eendenkooien). Vanaf het begin van de 17e eeuw werden er in de Jonge Duinen duinvalleien ontgonnen. Tot de grootste ontginningen behoorde de Breesaap bij Velsen, gelegen daar waar tegenwoordig de Hoogovens zich bevinden. Ook heeft zich landbouw in de Jonge Duinen proberen te ontwikkelen. In 1794 stichtten Haarlemmers de landbouwonderneming 'Middenduin' tot exploitatie van het Zwarte Veld bij Overveen. Andere plaatsen waar men probeerde de Jonge Duinen te gebruiken in de landbouw (met name voor de aardappelteelt) waren onder meer gelegen bij Vogelenzang (het Vogelveld) en bij Zandvoort (het Schulpveld). De aardappelteelt concentreerde zich vanaf de het midden van de 19e eeuw in uitgegraven akkertjes. Hier hebben deze duinontginningen zich tot in de 20e eeuw kunnen handhaven. Door onttrekking van grondwater werden de meeste duinontginningen uiteindelijk verlaten. De akkertjes zijn op meerdere plaatsen nog goed herkenbaar aanwezig. *Delfstoffenwinning* Vanaf de 15e eeuw werd in de Hollandse duinen zand afgegraven, in eerste instantie ten behoeve van het dijkonderhoud. Tot ver in de 18e eeuw waren deze activiteiten echter kleinschalig. Pas in de 19e eeuw werd dit op grote schaal gedaan, nu ten behoeve van de stadsuitbreidingen van Amsterdam, Haarlem en Leiden. Om het zand te kunnen vervoeren legde men zandvaarten aan. Dit waren rechte vaarten loodrecht op de duinen met aan het eind een aantal evenwijdige sloten schuin de duinen in. De grootste zanderijactiviteiten treffen we aan rond Hillegom, Lisse en Noordwijkerhout. Kleinschalige zandafgravingen treffen we echter ook elders aan. Een mooi voorbeeld is de 'Zanderij Middenduin' bij

2 Overveen en het nu zeer hoog gewaardeerde landgoed Elswoud, aangelegd op een in de 17e eeuw afgezand gebied. Maar door de zandafgravingen was het oorspronkelijke reliëf van de Oude Duinen vrijwel geheel verdwenen. De afgegraven gronden bleken zich uitstekend te lenen voor de teelt van bloembollen. Doordat de kalkarme bovenlaag was afgegraven, kwam een kalkrijke bodemlaag aan de oppervlakte te liggen. Bovendien zat het grondwater nu niet meer zo diep als voorheen. In de 17e eeuw ontstond er een 'tulpomanie', waardoor de eerste gebieden werden ingericht voor de teelt van tulpen. De professionele bloembollenteelt die in de 18e eeuw opkwam, werd in de 19e eeuw steeds belangrijker. Het oudste bloembollenveld ligt in Overveen, langs de Brouwersvaart op de latere buitenplaats Vaart en Duin. Om aan de vraag te kunnen voldoen, breidde de bloembollencultuur zich later uit tot Alkmaar en Leiden. In dit gebied zijn slechts hier en daar wat bollenveldjes over. Zo zien we onder meer bij Velsen (De Hofgeest) nog resten van deze vroeger zo grootschalige agrarische activiteit. Een opvallende activiteit in het duingebied ten zuiden van Zandvoort is de waterwinning. Het zuivere duinwater werd al sinds eeuwen gebruikt als grondstof voor de bierbrouwerijen, papiermolens en linnenblekerijen. Sedert de 19e eeuw kwamen in de kustgebieden waterleidingsbedrijven van de grond. Dit zien we goed in het duingebied ten zuiden van Zandvoort, waar de Amsterdamse waterleidingsbedrijven hun infiltratiekanalen bezitten. Rijnwater brengt men met behulp van pijpleidingen naar de infiltratiekanalen in de duinen. Infiltratie door het zand moet het Rijnwater ontdoen van haar verontreiniging. Het infiltratiegebied van de Amsterdamse watervoorziening vormt een reeks van 1 km breed en 5 km lang vlak bij Leiduin. De m brede infiltratiekanalen lopen parallel aan elkaar met 150 m ertussen. Ertussendoor lopen kanalen die het gezuiverde water vervoeren. De winning van drinkwater had sterke verlaging van de grondwaterstand tot gevolg. *Verkeersfunctie* Ten behoeve van de linnenblekerijen achter de duinen werden ook vaarten gegraven vanuit de duinen naar de blekerijen toe. Het water in de duinen was immers schoon en schoon water speelde een rol bij het fabricageproces. Een voorbeeld is de Jan Gijzenvaart in Haarlem. Deze vaart is overigens voor de afvoer van duinzand aangelegd. Tegelijk met de zandafgravingen verschenen er echter ook blekerijen en ontstond er aan het begin van de vaart een kleine blekersgemeenschap, Jan Gijzenvaart geheten (het later Santpoort-Zuid). De vaart is in de 17e eeuw tweemaal verlengd in zuidelijke richting. Het meest westelijke deel is in 1926 weer gedempt. *Defensiefunctie* In de duinen tussen IJmuiden en Katwijk liggen nog talrijke resten van de Atlantikwall die de Duitse bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft aangelegd. IJmuiden met zijn havens, sluizen en kanaal was van grote strategische waarde. Het vormde daarom een 'Stützpunkt'. Men sprak van de 'Festung IJmuiden'. Het gebied had als 'Kernwerk' (een relatief klein gebied met een hoge dichtheid aan bunkers) het Forteiland en werd begrensd door tankhindernissen (draketanden, tankwallen, tankgrachten en tankmuren). Van deze Festung IJmuiden liggen in het duingebied nog een groot aantal (deels ondergestoven) bunkers, resten van tankwallen en tankgrachten en rijen met draketanden. Een door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog bij Nieuw-Leeuwenhorst (Noordwijk) gegraven tankgracht is naderhand opgenomen in de parkaanleg. **Achter de duinen** De huidige inrichting van het landschap is beïnvloed door de verschillende, evenwijdig aan de kust lopende landschappelijke zones. Achter de huidige Jonge Duinenrij liggen enkele oude strandwallen, die tussen 3500 v Chr. en het begin van onze jaartelling door de zee zijn opgeworpen. Tussen deze strandwallen in liggen de strandvlakten, die, omdat ze lager waren, in de loop der tijd bedekt raakten met een laag veen. In de Romeinse tijd waren delen van dit gebied reeds dicht bevolkt, zoals blijkt uit opgravingen bij Velsen. In het zuiden van het onderzoeksgebied ligt een afwijkend landschap. Hier doorbrak de Rijn namelijk de strandwallen en de Hollandse kust. De oeverwallen langs de Rijn waren al vroeg een aantrekkelijk woongebied, zoals blijkt uit de vele archeologische vindplaatsen in die omgeving. De oriëntatie in dit

3 oeverwallengebied is, in tegenstelling tot de algemene oriëntatie in het strandwallengebied, overwegend oost-west, min of meer evenwijdig aan de loop van de Rijn. Van de vroegere Rijnloop is nu weinig meer zichtbaar, omdat de rivier in de 12e eeuw geheel verzandde doordat de rivierloop bij Wijk bij Duurstede was afgedamd. *Woonfunctie* Het strandwallengebied was een aantrekkelijk woongebied, zoals blijkt uit het feit dat het gebied al vroeg bewoond werd. De noord-zuid oriëntatie van de strandwallen gaf in veel gevallen vorm aan de nederzettingen en de akkercomplexen. De bewoning op de strandwallen concentreerde zich aanvankelijk rond de geesten, de bouwlandcomplexen. Zo is bijvoorbeeld de stad Haarlem in de vroege middeleeuwen ontstaan als geestnederzetting op de oostelijke strandwal. De nederzetting kreeg in 1245 stadsrechten, werd spoedig daarna omwald en kende in de 14e, 15e en 17e eeuw stadsuitbreidingen. Tot circa 1860 groeide de stad niet verder, maar tegenwoordig is de bebouwing over de gehele strandwal aanwezig. Net als Haarlem zijn Velsen en waarschijnlijk ook Heemstede reeds in de vroege middeleeuwen ontstaan. Noordwijk (Noordwijk-Binnen en Noordwijkerhout) werd reeds in de 9e eeuw vermeld. Noordwijk aan Zee werd waarschijnlijk pas veel later bewoond. Vooral Noordwijk aan Zee is van een vissersplaats tot een echte Noordzeebadplaats uitgegroeid. De nederzettingen Lisse, Hillegom, Spaarnwoude, Bennebroek, Voorhout en Overveen zijn waarschijnlijk ontstaan in de late middeleeuwen. Van andere nederzettingen op de strandwallen, zoals Santpoort, Aerdenhout, Driehuis, Bloemendaal en Vogelenzang, horen we voor het eerst in de nieuwe tijd. Veel van de genoemde nederzettingen zijn sterk van karakter veranderd, met name door het grote aantal villaparken dat er in de 19e en 20e eeuw tot ontwikkeling is gekomen. Zo bestonden Heemstede en Bennebroek lange tijd vrijwel alleen maar uit villa's. Ook Bloemendaal is ontstaan vanuit een villapark. De introductie van het treinverkeer leidde tot een versterkt proces van suburbanisatie. De dorpen Santpoort-Noord, Driehuis, Bentveld, Overveen, Aerdenhout groeiden op deze manier uit tot omvangrijke woonkernen. Aan het ontstaan van sommige dorpen, zoals Spaarndam, Santpoort-Zuid en IJmuiden, ligt een specifieke ontwikkeling ten grondslag. Zo is het dorpje Spaarndam in de 13e eeuw ontstaan op het punt waar het Hoogheemraadschap Rijnland uitwaterde. In de loop der tijd groeide dit dorp met sluizen (in totaal zeven!) uit tot een strategisch zeer belangrijk dorp. Hiervan getuigen nog de vele militaire overblijfselen rond het dorp. De aanleg van de Jan Gijzenvaart in 1537 leidde tot de ontwikkeling van Santpoort-Zuid. Deze vaart was aangelegd ten behoeve van de zandafgravingen van de oude duinen, maar al snel werden er rond deze vaart veel blekerijen gesticht. Van oorsprong is Santpoort-Zuid dan ook een typische blekersgemeenschap. En IJmuiden ontstond in 1873 spontaan aan de monding van het Noordzeekanaal. De vissers- en kanaalarbeidersnederzetting groeide langzaam uit tot een omvangrijke plaats. Het aan de noordkant van het Noordzeekanaal gelegen Hoogovencomplex bepaald in grote mate het gezicht van deze plaats. De nederzettingen op de oeverwallen van bij oude Rijnmond wijken sterk af van de strandwaldorpen ten noorden (en zuiden) ervan. De oriëntatie van de nederzettingen op de oeverwallen is overwegend oost-west. De nederzetting Rijnsburg wordt reeds in de 10e eeuw vermeld. Katwijk aan Zee en Katwijk aan de Rijn worden rond de 13e eeuw voor het eerst vermeld, maar zijn waarschijnlijk ouder. *Agrarische functie* De strandwallen waren reeds vroeg bewoond en ontgonnen, omdat daar de mogelijkheden voor akkerbouw het gunstigst waren. Op de strandwallen lagen de geesten: complexen akkerland met een vaak noord-zuid lopende vorm. De verstedelijking (villa- en woningbouw) heeft de meeste 'geesten' doen verdwijnen; in Velsen is deze bijvoorbeeld verdwenen door de aanleg van landgoederen. Slechts een klein stukje 'Hofgeest' is nog bewaard gebleven, tussen Driehuis en de Velserbroek. De weidegronden lagen in de niet veraf gelegen strandvlakten. Veel later werden de strandwallen onder meer benut voor de aanleg van grasvelden ten behoeve van de linnenblekerij. De linnenblekerijen waren een belangrijke inkomstenbron van de 16e tot in de 18e eeuw. In de 19e eeuw, toen het blekersbedrijf niet meer winstgevend was, werden veel voormalige blekersvelden in gebruik

4 genomen voor het telen van bloembollen. Ook werden enkele gebouwen met omliggende gronden veranderd tot buitenplaats, zoals Spaarnberg, de Gliphoeve en Duin en Daal (Bloemendaal). De iets lager gelegen, dus vochtiger strandvlakten werden in de loop van de middeleeuwen ontgonnen. Aangezien de ontginning geschiedde vanaf de strandwallen staat de strokenverkaveling van de strandvlakten hier over het algemeen haaks op. Deze strandvlakten zijn tegenwoordig bijna geheel volgebouwd. Tussen Santpoort en Haarlem is nog een klein stukje overgebleven, zij het behoorlijk verstoord ('de Venen'). De binnenste zone van het duingebied werd ook benut voor agrarische doeleinden. Met name de streek ten westen van Haarlem kwam hiervoor in aanmerking. Tussen Velsen en Noordwijk strekte zich in de Middeleeuwen een groot bosgebied uit: de Haarlemmer Hout. Met de ontginning van dit bosgebied ('roding'), dat aan de graaf van Holland behoorde, is vermoedelijk in de 11e eeuw een begin gemaakt. Toponymen als Tetterode, Berkenrode, Brederode en Aerdenhout herinneren hier wellicht nog aan. Met de ontginning van dit bosgebied kwamen er mogelijkheden voor akkerbouw. Het gebied langs de Oude Rijn werd oorspronkelijk gekenmerkt door een overwegende blokverkaveling. Er was dan ook een scherp contrast zichtbaar tussen de blokverkaveling langs de Oude Rijnloop en de regelmatige strokenverkaveling van de strandvlakte. Door de verstedelijking rond Rijnsburg en Katwijk is dit verschil nog nauwelijks herkenbaar. Ten oosten van Spaarndam liggen twee polders in een veengebied, de Vereenigde Binnenpolder en de Inlaagpolder. De Inlaagpolder is zo genoemd na aanleg van de Spaarndammerdijk, die eigenlijk een inlaagdijk is. Dit veengebied, waarin ook het oude dorpje Spaarnwoude ligt, is vanaf ongeveer 1000 bewoond en is ontgonnen vanaf het Spaarne, de Liede en het IJmeer. Waar deze ontginningen elkaar raakten zien we een verspringing in de kavelrichting (Groene Weg). *Waterstaatsfunctie* Dijken vinden we in het noorden van het onderzoeksgebied, in de omgeving van het vroegere Wijkermeer. Toen dit meer nog niet drooggelegd was, had de Velserdijk, die liep van Spaarndam tot de Hofgeest, nog een primaire waterkerende functie. Deze dijk dateert uit 1220 en was reeds in 1620 te laag gebleken. Op last van Amsterdam mocht deze echter niet verhoogd worden, omdat overtollig water in het IJ en het Wijkermeer dan niet in de Velserbroek, maar in Amsterdam zelf terecht zou kunnen komen. Daarom werd de Slaperdijk in het begin van de 17e eeuw aangelegd. Deze dijk moest het grondgebied van het Hoogheemraadschap van Rijnland beschermen in geval van doorbraak of overstroming van de Velserdijk. Toch is de Slaperdijk tot de verzwaring in 1807 nog vaak doorgebroken. *Verkeersfunctie* Kenmerkend voor het strandwallengebied is het wegenpatroon, dat nog altijd de noord-zuid lopende strandwal volgt. Dit is bij Haarlem nog duidelijk te zien. In het onderzoeksgebied lopen twee trekvaarten: de Haarlemmer trekvaart en de Leidsevaart. Beiden maakten deel uit van het oudste systeem van trekvaarten zoals dat in Holland in de 17e eeuw voorkwam. De Leidse trekvaart verbond de stadsgrachten van Leiden en Haarlem met elkaar. Hierdoor werd niet alleen een kortere verbinding met Amsterdam verkregen, maar kon ook het wispelturige Haarlemmermeer worden vermeden. De waterweg was hoofdzakelijk bedoeld voor het personenvervoer. Voor de aanleg van de trekvaart is grotendeels gebruik gemaakt van een bestaande afwateringssloot, de 'delft'. Naast de trekvaart werd een jaagpad aangelegd. De Haarlemmer trekvaart vormde de kortste verbinding tussen Haarlem en Amsterdam. Voor de aanleg gelden dezelfde motieven als bij de Leidsevaart. In de voormalige strandvlakte tussen Haarlem en Bloemendaal ligt de Delft. Dit is een afwateringssloot die diende ter ontwatering van dit laag gelegen gebied en die dus voorafging aan de ontginning van deze strandvlakte. *Defensiefunctie* De oudste verdedigingswerken in dit gebied zijn de kasteelruïnes van Brederode, Ter Kleef, Spijk, Heemstede, Dever en Teylingen. Het kasteel van Brederode werd in de 13e eeuw gebouwd door één

5 van de eerste heren van Brederode. Volgens de inzichten uit die tijd werd het vierkant gebouwd. Het kasteel is in de 15e eeuw verwoest. Van het kasteel resten nog omvangrijke overblijfselen. Het Huis ter Kleef was tijdens het beleg van Haarlem (1572/1573) het hoofdkwartier van de Spaanse belegeraars. Na de overgave van de stad werd het kasteel opgeblazen. Van dit kasteel resten in een park nog enige overblijfselen. In de weilanden langs de snelweg van Velsen naar Halfweg is het kasteelterrein van het Huis te Spijk nog duidelijk herkenbaar. Binnen een ronde gracht ligt een eilandje waar het kasteel ooit op heeft gelegen. Het geheel wordt omgeven door een aarden wal. Een ander bewaard gebleven kasteelterrein zien we bij Heemstede. De resten van het Huis te Heemstede liggen ook hier op een eilandje. Tijdens de 17e eeuw liet de toenmalige eigenaar het kasteel verfraaien met een stenen brug. Deze brug en resten van het voorhof zijn goed bewaard gebleven. Rond Spaarndam (de Positie van Spaarndam) en Velsen (de Positie van IJmuiden) liggen een aantal verdedigingswerken die deel uitmaakten van de Stelling van Amsterdam. De Positie bij Spaarndam (gebouwd tussen 1880 en 1905) bestaat uit twee forten ten westen van het dorp (het fort benoordenen het fort bezuiden Spaarndam). Deze forten worden met elkaar verbonden door middel van een liniewal en een gracht. Ten westen ligt een tweede linie, bestaande uit betonnen schuilplaatsen. Deze tweede linie werd gebouwd tussen 1914 en De positie had tot doel de smalle inundatiestrook tot aan de voet van de duinen en de strategische positie van de waterwerken in Spaarndam (gemaal en sluizen) te beveiligen. De monding van het Noordzeekanaal, de sluizen en havens hadden een grote strategische waarde als toegangsweg naar Amsterdam. Het kanaal werd dan ook door verschillende forten beschermd. Pal aan de monding van het kanaal lag het Kustfort IJmuiden ( ). Met de aanleg van de Noordersluis en het daarbij behorende Noorderbuitenkanaal eind jaren twintig kwam het fort op een eiland in het Noordzeekanaal te liggen. Net buiten het gebied, aan de noordzijde van het Noordzeekanaal, liggen nog het fort Velsen en het fort Zuidwijkermeer. Aan de Liede, bij Penningsveer en Haarlemmerliede, ligt nog een drietal forten behorende bij de stelling van Amsterdam; iets oostelijker ligt langs de spoorlijn nog een restant van de oude stelling van Amsterdam. *Landgoederen en buitenplaatsen* De bloei van Amsterdam en Haarlem in de 17e eeuw heeft grote invloed gehad op het landschap. Rijke stedelingen namen de oude grafelijk huizen over. Zij werden getrokken door de investeringsmogelijkheden die het duingebied hun gaf (landbouw, zandwinning). Later speelde echter ook het 'modieuze' beeld van het buitenleven een rol bij de beslissing hier een buitenplaats te gaan betrekken. Tenslotte heeft ook de ontwikkeling in het systeem van trekvaarten Kennemerland aantrekkelijk gemaakt als vestingingsplaats voor de welgestelden. Aanvankelijk lagen de buitenplaatsen langs de randen van het Wijkermeer, bij Beverwijk, Velsen en Santpoort, omdat ze over water vanuit Amsterdam makkelijk te bereiken waren. Na het graven van de Haarlemmer trekvaart (1636) en de Leidsche vaart (1657) werden er ook buitenplaatsen gesticht ten zuiden van Haarlem, aan de rand van de doorgaande weg over de strandwal naar Leiden. Bij Noordwijk liggen verder nog de landgoederen Nieuw-Leeuwenhorst, Klein-Leeuwenhorst en Offen. De buitenplaatsen hebben een grote invloed gehad op het landschap, niet alleen door de stijl van parkaanleg, maar tevens door de bosaanleg.