Duurzaam gebruik van energiehout in de Benelux

Transcriptie

1 Duurzaam gebruik Duurzaam gebruik van energiehout in de Benelux Maria Lanznaster / PIXELIO Enkele goede praktijken Afgedrukt op papier uit duurzaam beheerde bossen.

2 INHOUD Voorwoord laatste tips 18 1 Energiehout think global, act local 06 2 Hout als energiebron Vergelijking van de verschillende categorieën energiehout overzicht van de kenmerken van verschillende houtige brandstoffen beschouwingen bij klimaatverandering Andere grote effecten op het milieu Economische overwegingen bij de diverse categorieën energiehout 17 3 Enkele praktijken in de Benelux Brussels Hoofdstedelijk Gewest (België): Het potentieel in het Gewest Vlaams Gewest (België): Korte-omloop houtteelten Waals Gewest (België): Een netwerk van «facilitatoren» Nederland: Biomassa-installatie in Beetsterzwaag Luxemburg: Een succesvolle lokale aanpak 28 Dankbetuiging en adresgegevens van de betrokken ministeries

3 Voor wie is dit dossier bedoeld? Voorwoord Dit document is bedoeld voor diegenen die zijn betrokken bij de opwekking van energie uit of elke andere aanwending van houtige biomassa (chemische producten, tweede en derde generatie brandstoffen) en/of de bevoorrading van de sector (houtproductie en -oogst). De inhoud is uitgewerkt ten behoeve van lezers die reeds denken en handelen volgens de principes van duurzaam beheer en die houtige biomassa als een lokale, milieuvriendelijke en hernieuwbare grondstof willen benutten, ongeacht of het hout als energiebron of anderszins wordt ingezet. Denkt u tot deze doelgroep te behoren, dan zal dit document u wegwijs maken in de sector van houtige biomassa, van productie tot gebruik. Wilt u hier nog wat meer over weten, dan kunt u terecht op de website (klik op de rubriek «Dossiers»), waar u een technisch meer uitgewerkte versie van deze uitgave kunt downloaden. U vindt er additionele informatie en een literatuuroverzicht en kunt er via weblinks rondsurfen in het universum van energiehout. r wie Nu wij grote uitdagingen onder ogen moeten zien, zoals klimaatverandering, het aanhoudende verlies van planten- en diersoorten en het toegenomen verbruik van fossiele energiebronnen en grondstoffen, is het onze plicht milieuvriendelijker te handelen. De Benelux heeft er als een klein, dichtbevolkt gebied met een sterke economie en een dicht verkeersnet, alle belang bij te streven naar duurzaamheid ten behoeve van onszelf en van de komende generaties. Het werken aan de uitbouw van duurzame energiebronnen kan mede een uitkomst bieden voor de hierboven geschetste uitdagingen. De Benelux ondersteunt de ambitie 20/20/20 van de Europese Unie om op Europese schaal en tegen 2020 de uitstoot van broeikasgassen met 20% te verminderen, de energie-efficiëntie met 20% te verhogen en 20% van de energie op duurzame wijze op te wekken. In aansluiting daarop is het bevorderen van het gebruik van een belangrijk deel van door bossen geproduceerde biomassa voor de opwekking van energie als een van de acties opgenomen in het Europese actieplan voor de bossen. In landen zoals de Benelux-landen wordt het grootste gedeelte van het geproduceerde hout reeds gebruikt voor meervoudige doeleinden (vooral bouwhout en industriehout). Het gebruik van hout als energiebron moet worden gestimuleerd door voorrang te geven aan een gebruik als materiaal. In sommige omstandigheden biedt een optimaal gebruik van de houtreserves echter interessante perspectieven voor een gebruik als energiebron Houtige biomassa, d.w.z. biomassa uit hout, is een duurzame energiebron waarvan de rationele productie respectievelijk benutting neutraal is voor het klimaat, werkgelegenheid creëert en regionaal toegevoegde waarde genereert. Deze natuurlijke hulpbron mag dan wel hernieuwbaar zijn, onuitputtelijk is deze echter zeker niet! Ook daar moet het evenwicht tussen de drie pijlers van duurzame ontwikkeling in acht worden genomen. Elk verkeerd en ondoordacht gebruik van deze energiebron om de Europese doelstelling 20/20/20 te halen, leidt onvermijdelijk tot een wanverhouding die funest kan uitpakken voor de bossen en de biodiversiteit. Energiehout kan enkel in het kader van een gediversifieerd energiebeleid een evenwichtige bijdrage leveren aan het tegengaan van klimaatverandering. Wenst u zich in te zetten voor duurzame ontwikkeling op het gebied van houtenergie, dan zal dit document u wegwijs maken in het gebruik en de productie van houtige biomassa, en wel om goede professionele praktijken te promoten. Jan P.R.M. van Laarhoven Secretaris-generaal van het Benelux Secretariaat-Generaal

4 1. Energiehout think global, act local Duurzame energiebronnen stimuleren is een belangrijke maatregel om het vraagstuk van klimaatverandering mee te helpen aanpakken. Energie uit houtige biomassa vormt één van de stukjes in deze grote puzzel. Natuurlijk komt er bij de verbranding van hout koolstofdioxide vrij, maar de in biomassa opgeslagen koolstof is wel pas kort geleden uit de atmosfeer gehaald via de fotosynthese van planten, terwijl dat proces bij fossiele brandstoffen miljoenen jaren geleden heeft plaatsgevonden. Het gaat hier dus om een duurzame energiebron met een neutrale CO 2 - balans op voorwaarde dat de grondstoffen waaruit deze biomassa bestaat, afkomstig zijn van duurzaam beheerde productiesystemen, waarbij enkel gebruik wordt gemaakt van de natuurlijke groei van planten en geen schade wordt berokkend aan de biodiversiteit. Karakteristieken gelieerd aan het gebruik van energie gelijk aan liter stookolie (~ kwh = 50 MWh) Houtblokken Houtsnippers Houtkorrels Stookolie Aardgas (pellets) Volume liter liter liter liter m 3 Energie kwh kwh kwh kwh kwh Gewicht 12,5 t 12,5 t 10 t 4,3 t 4,2 t Fossiel CO 2 0 kg 0 kg 0 kg 13,5 t 9,5 t NO x 11 kg 11 kg 11 kg 5,4 kg 7,2 kg SO 2 9,6 kg 9,6 kg 9,6 kg 14,35 kg 78 g Fijn stof 12,35 kg 12,35 kg 12,35 kg 181 g 25 g Uitstoot van CO 2, NO x, SO 2 en fijn stof bij de opwekking van energie gelijk aan liter stookolie (~ kwh = 50 MWh) => «Grijze energie» niet vermeld. (Bron: Leitfaden für die Errichtung von Holzenergie-Anlagen; RUCHSER, tweede uitgave (2001)) Er dient op te worden gewezen dat de verbranding van biomassa dan wel CO 2 -neutraal is, maar dat dit niet geldt voor de productie en de exploitatie, aangezien de machines die meestal in deze sector worden ingezet, worden aangedreven door fossiele brandstoffen. Deze hoeveelheid energie die nodig is om een energiebron te exploiteren, wordt gewoonlijk «grijze energie» of «ecologische rugzak» genoemd. Deze «grijze energie» neemt evenredig toe met de afstand waarover een product moet worden vervoerd en het complexe karakter van het productieproces. De energie uit houtige biomassa moet dus idealiter lokaal en regionaal worden gewonnen. Het gebruik van hout als energiebron is maar een van de vele toepassingen van deze grondstof. Hout is een edel natuurproduct dat als grondstof bijzonder belangrijk is voor het bouwbedrijf, de meubelbranche en de papierindustrie. Dit betekent met andere woorden dat als voor de inzet van hout als energiebron wordt gekozen, moet worden ingezien dat deze keuze algemeen een impact op de hele sector zal hebben, dit om tegenstrijdige gevolgen te vermijden. In het algemeen moet de beslissing tot het al dan niet inzetten van hout als energiebron steeds worden genomen met inachtneming van het economische cascade-principe. Er moet dus de voorkeur worden gegeven aan een gebruik van hout dat technologisch en economisch een maximale toegevoegde waarde genereert en zo veel mogelijk arbeidsplaatsen veiligstelt. Hoogwaardig hout moet bij voorrang worden gebruikt in hoogwaardige productieprocessen zoals bijvoorbeeld de vervaardiging van meubels, terwijl laagwaardig hout of bijproducten dan voor energieopwekking kunnen worden ingezet. Rekening houdend met deze algemene principes vormt houtige biomassa een milieuvriendelijke en hernieuwbare energiebron die het klimaat niet aantast en regionaal toegevoegde waarde genereert. Het bevorderen van houtige biomassa als energiebron is daarom één van de doelstellingen van de EU-strategie die ervoor moet zorgen dat de energievoorziening in Europa niet in het gedrang komt en de lidstaten minder blootgesteld worden aan eventuele schaarste van fossiele brandstoffen en onbeheersbare prijsstijgingen

5 2. Hout als energiebron 2.1 Vergelijking van de verschillende categorieën energiehout De houtige brandstoffen kunnen in drie grote categorieën worden ingedeeld: 1. Primaire bijproducten (laagwaardig hout afkomstig van de oogst); 2. secundaire bijproducten (bijproducten van de houtverwerkingsindustrie); 3. Afgedankt hout (gerecycleerd hout) Primaire bijproducten Deze eerste categorie bestaat uit resthout dat wordt verkregen bij het exploiteren en oogsten van hout, namelijk houtkap uit dunningen in het bos, bepaalde natuurbeschermingsmaatregelen, landschapsbeheer, het onderhouden van bomen langs wegen of tuinierswerkzaamheden zoals bijvoorbeeld het snoeien van hagen. Hout van korteomloophoutteel- ten (KOH) maakt eveneens deel uit van deze categorie. In dat geval gaat het eigenlijk niet om een bijproduct, maar om een volwaardige energieproductie. Deze producten kunnen niet in hoogwaardige productieprocessen worden ingezet. De typen brandstof die in de categorie van de primaire bijproducten worden geproduceerd, zijn: klassiek brandhout (houtblokken) en houtsnippers (ook wel «houtspanen» of «versnipperd hout» genoemd). Aangezien dit hout niet chemisch is behandeld, is het geschikt voor alle verwarmingssystemen op hout, en vooral voor de kleinste installaties die niet zijn uitgerust met een filtersysteem voor de afvoergassen 1. Dit soort installaties wordt vooral aangetroffen in woningen (bijv. houtkachels en verwarmingsketels op hout) of in appartementsgebouwen en openbare gebouwen (bijv. centrale verwarming op houtspanen). Vergelijking van klassiek brandhout en houtsnippers Klassiek brandhout Geschikt voor volautomatische verbrandingseenheden? Geschikt voor krachtige verbrandingseenheden? Prijs brandstof Gebruikscomfort Eisen m.b.t. kwaliteit hout Investering plaatsing verbrandingseenheid Efficiëntie verbrandingseenheden Grijze energie Houtsnippers Energie-inhoud per volume klassiek brandhout (houtblokken) Rainer Sturm / PIXELIO houtsnippers 1 Er worden momenteel filtersystemen voor huishoudelijke installaties ontwikkeld

6 2. Hout als energiebron secundaire bijproducten (bijproducten van de houtindustrie) De bijproducten van de houtindustrie bestaan voornamelijk uit schors, zaagsel, snippers. Net als bij de primaire bijproducten heeft het hout ook hier meestal geen chemische behandeling ondergaan. De secundaire bijproducten kunnen dus ook zonder filtersystemen voor de afvoergassen worden verbrand en zijn zodoende geschikt voor middelgrote en kleine stookinstallaties. De typen brandstof die in de categorie van de secundaire bijproducten worden geproduceerd, zijn: houtkorrels (pellets), houtsnippers, houtbriketten. Houtkorrels worden hoofdzakelijk gebruikt in kleine stookinstallaties die volautomatisch werken en gebruiksvriendelijk zijn (kachels en verwarmingsketels op pellets). Het gebruik van houtkorrels is de afgelopen jaren gestaag gegroeid. Bij kleine installaties voor eengezinswoningen bieden houtkorrelseen bruikbaar, comfortabel en milieuvriendelijk alternatief voor fossiele energiebronnen. Doordat houtkorrels homogeen zijn, kunnen zij gemakkelijk worden vervoerd en geleverd. Verder vergt hun hoge energiepotentieel slechts een beperkte opslagcapaciteit. Houtsnippers worden ongeveer op dezelfde manier ingezet als korrels. De verbrandingseenheden werken volautomatisch en bieden een groot gebruikscomfort. Qua investeringen vallen de verwarmingseenheden op houtsnippers wegens de grotere technische complexiteit meestal duurder uit dan de stookinstallaties op houtkorrels. Daar staat tegenover dat de hogere begininvestering al snel door de lagere kostprijs van de houtsnippers wordt gecompenseerd. Houtsnippers worden daarom meestal gebruikt bij krachtigere verbrandingseenheden voor het verwarmen van bijvoorbeeld verschillende grote gebouwen met behulp van een warmtenet. Een andere reden waarom houtsnippers vooral in grotere installaties worden gebruikt, is dat zij in het algemeen minder homogeen 2 (formaat, vochtigheid, kwaliteit) zijn dan houtkorrels. Een aspect dat een grootschaliger gebruik van houtsnippers in de sector van eengezinswoningen enigszins afremt, is de benodigde opslagruimte. Deze ligt gemiddeld viermaal hoger dan bij houtkorrels. Houtbriketten kunnen op dezelfde manier worden gebruikt als traditioneel brandhout (houtkachels, houtgestookte centrale verwarming), maar niet bij volautomatische installaties. Vergeleken met traditioneel brandhout zijn houtbriketten zeer homogeen en hebben deze een hoge calorische waarde. Ze kunnen gemakkelijk en schoon worden opgeslagen Afgedankt hout (gerecycleerd hout) Gerecycleerd hout vormt een aanzienlijk en goedkoop, maar vaak onderschat energiepotentieel. Het gaat bijvoorbeeld om: sloophout of hout afkomstig van verbouwingen, oude houten meubels, houten verpakkingen, afgedankt hout en houtafval. Ten opzichte van de houtcategorieën van de klassen van primaire en secundaire bijproducten is hier het grootste verschil dat het hout vaak chemisch is behandeld en gemengd met andere materialen, zoals bijvoorbeeld kunststof en glas. In sommige landen zoals Nederland is gerecycleerd hout in klassen ingedeeld. Klasse A verwijst naar onbehandeld oud hout, klasse B naar licht behandeld hout en klasse C naar chemisch behandeld hout. Aangezien gerecycleerd hout vervuild kan zijn, mag dit enkel worden verbrand in aangepaste industriële installaties die uitgerust zijn met filtersystemen voor de afvoergassen en de deeltjes. houtkorrels Thorben Wengert / PIXELIO houtsnippers Stihl024 / PIXELIO houtbriketten 2 Op grootte en vochtgehalte gekalibreerde en gecontroleerde houtsnippers (CEN/TS 14961) zijn eveneens beschikbaar op de markt

7 2. Hout als energiebron 2.2 Overzicht van de kenmerken van verschillende houtige brandstoffen Onderstaande tabel geeft een heel algemeen overzicht van enkele kenmerken van verschillende houtige brandstoffen. Er kunnen soms grote verschillen worden vastgesteld in de voor elke categorie specifieke toepassingsgebieden. Zo worden er bijvoorbeeld geen vaste prijzen gehanteerd. Deze hangen rechtstreeks van de feitelijke marktsituatie af (met bovendien regionale verschillen die soms aanzienlijk kunnen zijn). Er wordt dan ook ten zeerste aangeraden zich door deskundigen te laten bijstaan alvorens een beslissing te nemen. Kenmerken van verschillende hout gebaseerde brandstoffen gunstig neutraal ongunstig geschikt voor verbranding in: Klassiek brandhout Houtsnippers (onbehandeld) Houtkorrels Afgedankt hout kleine verbrandingseenheden (0-49 kw) middelgrote verbrandingseenheden ( kw) grote verbrandingseenheden (1-5 MW) zeer grote verbrandingseenheden (> 5 MW) Brandstofprijs 2.3 Beschouwingen bij klimaatverandering Tegen de achtergrond van de wereldwijde klimaatverandering is het belangrijkste argument om de inzet van energiehout te stimuleren het feit dat het CO 2 - neutraal is. Maar dan moet de gebruikte biomassa wel afkomstig zijn uit duurzaam beheerde systemen. Hoewel houtverbranding in principe een procedé met een neutrale CO 2 -balans is, komt er bij de productie, exploitatie en transport van hout steeds koolstofdi- oxide vrij. Deze «grijze energie» die nodig is om een bepaald product te leveren, wordt ook wel «verborgen energie» genoemd, omdat deze niet meteen zichtbaar is voor de eindconsument. De hoeveelheid «grijze energie» kan aanzienlijk verschillen naargelang van de energie-intensiteit van het productieproces. Toch ligt het percentage «grijze energie» van de verschillende categorieën energiehout veel lager dan dat van fossiele brandstoffen. Uit de grafiek blijkt dat de exploitatie van de verschillende categorieën energiehout minderenergie Rainer Sturm / PIXELIO vraagt dan die van fossiele brandstoffen. De in deze grafiek weergegeven waarden zijn evenwel gebaseerd op de aanvoer van hout uit de regio. Om deze «grijze energie» tot een minimum te beperken, moeten de transportafstanden en de voor de logistiek benutte energie zo veel mogelijk worden gereduceerd. Kapitaalinvesteringen Uitstoot/milieuaspect (moderne installaties) Rendement (moderne installaties) traditionele kachel centrale verwarming traditionele kachel centrale verwarming Gemiddelde hoeveelheid «grijze energie» (als percentage van de totale energie-inhoud van de brandstof) voor verschillende categorieën brandstoft (Bron: BERGMAIR, J. (1996): Gesamtenergieaufwand bei der Herstellung von Hackgut bzw. Pellets; Technische Universität Graz, Oostenrijk) ,3 2,7 1, ,5 12 huisbrandolie vloeibaar gas aardgas klassiek brandhout houtkorrels houtsnippers 12 13

8 2. Hout als energiebron Torsten Rempt / PIXELIO 2.4 Andere grote effecten op het milieu Bij de productie of het gebruik van energiehout doen zich nog andere gevolgen voor het milieu voor. Tijdens de primaire productiecyclus van de houtige biomassa in het productie-ecosysteem (nl. bossen, korteomloophoutteelten, ) moet om ongunstige milieueffecten te vermijden rekening worden gehouden met bepaalde ecologische aspecten zoals bijvoorbeeld aantasting, demineralisatie of verdichting van de bodem. Deze aspecten komen eveneens aan bod in het kader van boscertificeringssystemen zoals FSC of PEFC gevaar voor aantasting, demineralisatie en verdichting van de bodem De productiviteit van bosgebieden of landbouwarealen hangt rechtstreeks samen met de vruchtbaarheid van de bodem. Er dient dan ook voor te worden gezorgd dat de toegepaste exploitatiesystemen niet leiden tot een tekort aan voedingsstoffen in de geëxploiteerde oppervlakten en dat deze vruchtbaar en productief blijven. In duurzaam beheerde bosbouwsystemen met oog voor de natuur (bijvoorbeeld bossen met PEFC- of FSC-keurmerk) is bodemaantasting geen probleem, omdat het hele systeem een gesloten kringloop is waar onttrekking en toevoeging van nutriënten aan de bodem goed in evenwicht zijn. In het algemeen dienen, om bodemaantasting en productiviteitsverlies voor geëxploiteerde oppervlakten te vermijden, in het toegepaste bosbeheersysteem de volgende punten in acht te worden genomen: geen kap en transport van de gehele boom ( full-tree logging ), geen kaalslag meer, geen overexploitatie, aanplanten van (inheemse) boomsoorten die zijn aangepast aan de weersomstandigheden en aan de specifieke kenmerken van habitats, geen monocultuur maar onregelmatige bosbestanden, geen ontbossing voor korteomloophoutteelten. Bij korteomloophoutteelten ziet de situatie vergeleken met gewone bossen er helemaal anders uit. De techniek gelijkt meer op landbouw- dan op bosbouwsystemen. In dergelijke intensieve productiesystemen wordt de gehele biomassagroei geëxploiteerd, waardoor de bodem meer voedingsstoffen verliest. Om de productiviteit op peil te houden, moeten er bij dit bedrijfstype op gezette tijden voedingsstoffen (meststoffen) worden opgebracht. Korteomloophoutteelten kunnen dus zeer productief zijn, maar vergen tevens een aanzienlijk grotere aanvoer van energie en nutriënten. In het algemeen zouden korteomloophoutteelten nooit mogen concurreren met de voedselproductie. Dit teelttype zou dan ook moeten worden beperkt tot braakliggende terreinen of minder vruchtbare gronden waarop voedselproductie onmogelijk is. In het bos worden met de moderne en sterk gemechaniseerde oogstmethoden vaak zeer zware machines ingezet. De bodemverdichting ten gevolge van het gebruik van deze machines is funest voor de kwetsbare structuur van bosgronden en kan onherstelbare schade aanrichten. Om deze schade te vermijden moeten de volgende principes in acht worden genomen wanneer zware voertuigen voor houtexploitatie worden ingezet: de voertuigen mogen in het bos alleen rijden op afvoerwegen of -paden die op zichtbare en duurzame wijze in de opstand zijn gemarkeerd, teneinde de schade ten gevolge van bodemverdichting op een beperkt deel van het bos te concentreren ((in sommige certificeringssystemen zijn minimumafstanden tussen deze bedrijfspaden vastgesteld), ze mogen alleen in het bos rijden als de bodem voldoende droog of diep bevroren is om schade ten gevolge van verdichting zo veel mogelijk te beperken, ze moeten uitgerust zijn met banden met een lage bandenspanning en worden bestuurd door ervaren chauffeurs. Het probleem van bodemverdichting speelt minder bij korteomloophoutteelten omdat de grond daar regelmatig wordt bewerkt waardoor verdichting kunstmatig ongedaan wordt gemaakt. Toch is de bodemfauna veel minder actief en zijn er veel minder nutriënten beschikbaar dan in echte bosgronden

9 2. Hout als energiebron 2.5 Economische overwegingen bij de diverse categorieën energiehout Impact op de biodiversiteit Om een grote biodiversiteit in het bos in stand te houden, dient ervoor te worden gezorgd dat de toegenomen inzet van energiehout niet leidt tot niet-duurzame beheermethoden, d.w.z. dat de hoeveelheid geëxploiteerd hout de natuurlijke aangroeicapaciteit niet overtreft. In bepaalde gevallen kan het echter de moeite waard zijn de bosbestanden verder uit te dunnen om de bosstructuur te diversifiëren en zodoende de biodiversiteit te bevorderen. Maar dergelijke beheersbeslissingen worden best genomen in de context van een beheerplan dat speciaal voor een bepaald bos is uitgewerkt. Tegen deze achtergrond dient het voor energieopwekking bestemde hout te worden geëxploiteerd volgens de onderstaande regels van het bosbeheer: geen kap en transport van de gehele boom, behoud van een voldoende hoeveelheid oude bomen en dood hout in het bos, uitsluitend planten van boomsoorten die inheems zijn en/of goed aangepast aan de habitat, geen grootschalige kaalslag. Omdat korteomloophoutteelten door monocultuur worden gekenmerkt, is de biodiversiteit er veel kleiner en kan deze niet worden vergeleken met die in meer natuurlijke bosbestanden. Toch is de biodiversiteit doorgaans groter dan de biodiversiteit bij andere jaarlijkse landbouwteelten. Wat de biodiversiteitsgraad betreft, dienen deze korteomloophoutteelten dus te worden gerangschikt tussen de meer natuurlijke bosbestanden en de agrarische energiegewassen Fijnstofemissie tijdens de verbranding De verontreiniging met potentieel kankerverwekkend fijn stof kreeg onlangs heel wat aandacht. Oude houtverbrandingseenheden met een laag rendement kunnen grote hoeveelheden fijn stof uitstoten. Dit kan gebeuren wanneer het gestookte hout te vochtig is of het toestel niet vakkundig wordt gebruikt. Bij moderne verwarmingssystemen waar de verbrandingskwaliteit met lambdasondes wordt gecontroleerd, gebeurt de verbranding heel efficiënt voor zover daarbij brandstof van goede kwaliteit wordt gebruikt. Gewoonlijk hebben volautomatische systemen een hogere graad van verbrandingskwaliteit dan handbediende verwarmingstoestellen: de controle van de luchttoevoer en de automatische bediening zorgen voor een efficiënte en schone verbranding spanningsveld tussen de traditionele gebruiksfuncties van hout en het gebruik ervan als energiebron Naast de «wederopleving» van energiehout in de afgelopen jaren is er een nieuwe concurrentie opgetreden tussen het gebruik als energiebron en de overige gebruiksfuncties van bepaalde houten producten (pulp, OSB, MDF, ). Deze concurrentie valt vooral bij primaire en secundaire bijproducten waar te nemen. Voor boseigenaars pakt deze nieuwe situatie meestal goed uit, omdat daardoor hogere prijzen voor de categorieën industriehout van mindere kwaliteit kunnen worden bedongen. Behalve de stijging van de kostprijs van de grondstof voor bepaalde sectoren van de houtindustrie houdt een niet-gecontroleerde groei van het gebruik van hout als energiebron het gevaar in dat de grondstof voor de industrie schaars wordt. In het slechtste geval kan een Vergelijking van de waardecreatie van energiehout ten opzichte van stookolie voor 100 brandstof (Bron: HOLZENERGIE SCHWEIZ (2006): Im Wald wächst Wärme ; Holzenergie Schweiz; Zürich) dergelijke ontwikkeling tot bedrijfssluitingen leiden. Om een dergelijke contraproductieve ontwikkeling te vermijden, moet bij het gebruik van energiehout op grotere schaal rekening worden gehouden met het potentieel aan houtige biomassa dat duurzaam beschikbaar is. Wat dit vraagstuk betreft, laten de reguleringsmechanismen van de markteconomie het vaak afweten. Het is dus van belang dat de sector van het energiehout zich kan ontwikkelen onder het toeziend oog van de overheid, zodat de nodige maatregelen kunnen worden genomen om de verschillende gebruiksfuncties van hout duurzaam naast elkaar te laten bestaan Economische gevolgen van de groei van de energiehoutsector energiehout Rekening houdend met het voorgaande biedt het grootschalig gebruik van energiehout verschillende economische voordelen, vooral in structureel zwakkere plattelandsgebieden: door een regionale energiebron te benutten, blijven de arbeidsplaatsen in de streek behouden en worden er nieuwe gecreëerd; de effecten op de werkgelegenheid zijn positief op lange termijn, aangezien het energiehout met regelmatige tussenpozen moet worden geleverd; het geïnvesteerde geld blijft grotendeels in de regio; het gebruik van energiehout biedt de mogelijkheid van contracten voor rechtstreekse verkoop tussen producenten en consumenten, wat op lange termijn kan leiden tot stabielere prijzen; voor landbouwers kunnen korteomloophoutteelten een economisch interessant alternatief bieden ten opzichte van de gebruikelijke teelten en zodoende bijdragen aan het diversifiëren en veiligstellen van landbouwproductie. Onderstaande grafiek toont de positieve impact van houtenergie op lokale en regionale economische kringlopen: stookolie regionaal nationaal buitenlands 16 17

10 2. Hout als energiebron 2.6 Laatste tips Bron en productie Algemeen kunnen de categorieën houtige brandstoffen als hernieuwbare en CO 2 -neutrale energiebronnen worden beschouwd. Dit is echter alleen maar het geval als de gebruikte biomassa op een duurzame manier wordt geproduceerd. Een duurzaam productiesysteem voor biomassa is met andere woorden uitsluitend gebaseerd op de natuurlijke groei van planten. Zo wordt het ecosysteem (bijv. bos) ontzien en beschermd. Tegen deze achtergrond wordt aangeraden om zich ervan te vergewissen dat de categorieën energiehout en de respectieve grondstoffen afkomstig zijn uit bossen die worden beheerd overeenkomstig betrouwbare boscertificeringsstandaarden zoals PEFC of FSC Opslag en impact ervan op het vochtgehalte Eén van de belangrijkste aspecten bij het garanderen van de goede kwaliteit van de diverse categorieën energiehout is de vakkundige opslag ervan. Bedoeling is omstandigheden te vermijden die de groei van verschillende houtrot-organismen zouden stimuleren. Drogen en een juiste opslag hebben, behalve dat zij het gevaar voor bederf verminderen, een grote invloed op de hoeveelheid beschikbare en bruikbare energie in het hout en zijn dus ook economisch belangrijk in verband met het rendement van de verbranding. Een vakkundige opslag dient aan de volgende voorwaarden te voldoen: het vochtgehalte zo snel mogelijk verminderen, zorgen dat de droge stof niet opnieuw vochtig wordt, zorgen dat het hout niet wordt verontreinigd met andere substanties, zoals bijvoorbeeld modder of stenen technische aspecten van de verbranding De verbrandingseenheden op basis van energiehout zijn er de afgelopen jaren technisch enorm op vooruitgegaan. Voor kleinere installaties met een nietautomatische bediening kunnen evenwel nog de volgende tips worden meegegeven: gebruik alleen brandstof op basis van natuurlijk en onbehandeld hout, verminder zo veel mogelijk het vochtgehalte van het hout (ideaal is < 20 %), om in zo weinig mogelijk tijd hoge verbrandingstemperaturen te bereiken, is het volstrekt noodzakelijk bij het aansteken uitsluitend gebruik te maken van zeer droge brandstof. Wanneer de verbranding start, liggen de emissies immers boven het gemiddelde, zorg voor een goede verluchting van het vuur (veroorzaak geen vuur met een trage verbranding door de luchttoevoer van de installatie af te sluiten). Een schone verbranding geeft witte en fijne as en uit de schoorsteen komt geen zichtbare rook, hou de verwarmingsinstallatie schoon en ga regelmatig na of het systeem goed werkt, verbrand nooit afval of vuilnis in de houtgestookte verwarmingsinstallatie

11 3. Enkele praktijken in de Benelux 3.1 Brussels Hoofdstedelijk Gewest (België): Het potentieel in het Gewest Brussel wordt vaak beschouwd als een groene stad. De groene ruimten dekken dan ook een oppervlakte van ongeveer ha, wat overeenkomt met de helft van de oppervlakte van het Gewest. De belangrijkste energiebron voor de woonsector, die 41 % van het gewestelijke energieverbruik voor zijn rekening neemt, is echter aardgas. Ook de tertiaire sector, waarvan het verbruiksaandeel 31 % bedraagt, gebruikt vooral aardgas en elektriciteit (84 %). Aardgas heeft dus vaste voet in het Gewest wat de kwaliteit van de Brusselse lucht zeker ten goede komt. Een studie van 2006 wijst uit dat 332 ton hout kan gevaloriseerd worden, bijvoorbeeld door het tot houtspanen te verwerken. Ter vervollediging van deze resultaten werd in 2007 contact opgenomen met de 19 gemeenten van het Gewest, die ook instaan voor het beheer van een deel van de parken, tuinen en bossen die toegankelijk zijn voor het publiek. In een eerste analyse werden de volgende elementen benadrukt: het groenafval vormt het grootste deel van het biomassapotentieel, vooral aangevoerd door inwoners van de gemeente; het houtafval wordt vooral gebruikt als compost of als mulch en is vooral afkomstig van het onderhoud van de parken en tuinen. Een klein deel wordt ook gebruikt als verwarmingshout door verschillende types van gebruikers. De totale gemeten hoeveelheid biomassa komt overeen met een energie-inhoud van bijna 1 miljoen liter stookolie. Dit zou het verbruik moeten dekken van ongeveer 400 gezinnen op basis van een gemiddeld verbruik van liter stookolie per jaar. Maar aangezien het grootste deel van deze hoeveelheid biomassa al wordt aangewend, zoals hierboven blijkt, schat men dat nog ongeveer 10 % van het potentieel beschikbaar is. Dit komt overeen met het verbruik van ongeveer 50 gezinnen. De systemen, die pellets gebruiken, zijn wellicht de meest voorkomende waarvoor een markt zou kunnen bestaan in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Op dit moment lopen in het gewest enkele projecten met valorisatie van houtenergie: Het Boswachtershuis in de Bundersdreef is uitgerust met een verwarmingsketel op houtblokken; De renovatie van deze boswachterswoning, eigendom van Leefmilieu Brussel BIM, diende een voorbeeld te zijn op het vlak van ecoconstructie. Maar de ingrepen waren vooral praktisch gericht: het lemen plaasterwerk regelt de belangrijkste vochtigheidsproblemen van dit oude gebouw, de behandeling van afvalwater via lagunage was nodig omdat het rioolnet te ver verwijderd was. De houtkachel verwarmt het hele huis en zorgt voor het sanitair warm water. Hiervoor wordt het hout gebruikt waarop de bewoner recht heeft. De verwarmingsinstallatie voorziet de plaatsing van thermische zonnepanelen, om het gebruik van de verwarmingsketel in de zomer te verminderen. Het Huis van de Hernieuwbare Energie (Aarlenstraat) is uitgerust met een verwarmingsketel op pellets; Verschillende particulieren hebben eveneens een verwarmingssysteem op pellets geïnstalleerd (kachel of verwarmingsketel). Het gebruik van energiehout staat nog in zijn kinderschoenen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, zoals blijkt uit de cijfers van de laatste telling van het NIS (2001): in 2001 gebruikten 557 van de meer dan woningen (0,13 %) hout als belangrijkste energiebron voor verwarming. In een context van stijgende brandstofprijzen kunnen we ons evenwel verwachten aan een toename van het aantal individuele houtverwarmingsstoestellen, voornamelijk kachels op houtblokken of op pellets, inzethaarden en verwarmingskachels. Valbiom 20 21

12 3. Enkele praktijken in de Benelux 3.2 Vlaams Gewest (België): Korte-omloop houtteelten (KOH) Korte-omloop houtteelten zijn voor het produceren van houtige brandstof een interessant en efficiënt middel. Deze praktijk is ook aan een geleidelijke maar zekere opmars in andere, weinig beboste gebieden in West- Europa bezig. Ook in Vlaanderen wordt hiermee geëxperimenteerd. De basisidee is dat je op korte tijd zoveel mogelijk biomassa produceert, met boomsoorten die een regelmatige oogst toestaan (b.v. wilg en populier). Het systeem omvat een oorspronkelijke dichte aanplanting van tot boompjes per hectare en opeenvolgende oogsten alle 2 à 4 jaar waarbij de bomen zich op natuurlijke wijze vernieuwen via scheutvorming. Bij de oogst wordt het hout versnipperd om als brandstof gebruikt te worden. Dit systeem, over het algemeen volledig gemechaniseerd, maakt een productie mogelijk van 10 tot 15 ton hoogwaardige brandstof per hectare per jaar. Op zanderige percelen in Maaseik en Brugge (waar voorafgaandelijk werd geploegd en geëgd) werden in maart 2004 stekken van wilg (kruisingen van Salix viminalis en S. schwerinii) en populier (Populus trichocarpa en kruisingen van P. deltoides en P. nigra) aangeplant. Een goede onkruidbestrijding in het eerste groeiseizoen bepaalt in zeer hoge mate het succes van de aanplanting. De oogst gebeurt in de winter. Dit heeft verscheidene voordelen. Doordat er geen bladeren aan de bomen staan, wordt enkel de houtige biomassa weggenomen en blijven de nutriënten grotendeels ter plekke. Er is op dat moment ook geen sapstroom in de stengels: het hout is dus droger, waardoor de droogperiode ingeperkt wordt. Tot slot heeft het oogsten in de winter ook een praktisch voordeel voor de loonwerkers die op die manier makkelijker hun machinepark kunnen inzetten gedurende deze erg rustige periode van het jaar. In theorie waren de bodems van beide percelen weinig geschikt voor de aanplant met populieren en wilgen. In de praktijk bleek dit echter niet voor beide het geval. Ondanks de vrij vergelijkbare bodemtexturen, werd na drie groeiseizoenen een zeer groot verschil in opbrengst geconstateerd tussen het perceel in Brugge, waar de boompjes het goed deden, en dat in Maaseik, waar de opbrengst zeer mager was. Cruciale factor was de beschikbaarheid van water. In Brugge hadden de boompjes gedurende het hele jaar voldoende vocht. Het perceel in Maaseik daarentegen verdroogde sterk in de zomermaanden. Op basis van de voorlopige resultaten lijkt wilg het ook beduidend beter te doen dan populier, maar het is goed mogelijk dat populier pas in de volgende rotaties tot volle ontwikkeling komt. De hoge uitval onder de populieren in beide locaties duidt er wel op dat deze boomsoort een nog intensievere onkruidbestrijding vereist dan wilg In acht te nemen afstand tussen rijen aanplantingen ( Claes-Jaguar) Vereniging voor Bos in Vlaanderen Het juridische statuut van KOH is een belangrijk aspect bij de beslissing of je als particulier, organisatie of overheid al dan niet in een dergelijk project wil stappen. In Vlaanderen werd dit opgevangen door een recente wijziging van het Bosdecreet (Staatsblad 19/05/2006) dat impliceert dat de korte-omloop aanplantingen in bepaalde ruimtelijke bestemmingen niet meer worden beschouwd als bossen welke onder de boswetgeving horen, maar als een reguliere landbouwteelt. In een meersporenbeleid dat nodig zal zijn om de engagementen betreffende de beperking van de CO 2 -uitstoot na te komen, kunnen KOH zeker een rol spelen in weinig beboste gebieden. Temeer daar deze aanplantingen qua energie-efficiëntie een pak beter scoren dan andere biobrandstoffen, zoals de vloeibare biofuels uit koolzaad of suikerbiet, waar je heel wat meer tussenstappen hebt vooraleer je het eindproduct verkrijgt. Naar een eerste schatting zouden de korte-omloop houtteelten, in goede omstandigheden, op dit ogenblik jaarlijks de electriciteitsbehoefte van ongeveer Vlaamse gezinnen kunnen dekken wat een jaarlijkse CO 2 -reductie van ca ton en ongeveer 5 miljoen GJ geproduceerde nuttige energie vertegenwoordigt. Het project Houtachtige biomassateelt voor duurzame energieproductie werd uitgevoerd door de Vereniging voor Bos in Vlaanderen ( be) in samenwerking met het Innovatiesteunpunt Land- en Tuinbouw met steun van de Vlaamse overheid. Deze teelt werd nadien verder onderzocht en gedemonstreerd middels het project Van Wilg tot Warmte, een samenwerking van Vereniging voor Bos in Vlaanderen, het Provinciaal Centrum voor Landbouw en Milieu en het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, met steun van het Fonds Duurzaam Afval- en Energiebeheer

13 3. Enkele praktijken in de Benelux 3.3 Waals Gewest (België): Een netwerk van «facilitatoren» In België liggen de bossen grotendeels in Wallonië. In 2001 werd door de Waalse autoriteiten het startschot gegeven voor het «Plan Bois-énergie & Développement Rural» (Plan Energiehout & Plattelandsontwikkeling (PBE&DR)). Aanvankelijk was dit plan bedoeld om voor het merendeel gemeentelijke projecten in de sector van energiehout te steunen. Na enkele jaren is dit plan echter uitgegroeid tot een kaderprogramma voor de ontwikkeling van initiatieven op het gebied van energiehout in alle sectoren in Wallonië: de industrie (in het bijzonder maar niet alleen bedrijven van de houtverwerkingsnijverheid), publieke eigenaars (plattelandsgemeenten) en particulieren. Er zijn verscheidene initiatieven waaronder de totstandbrenging van een netwerk van «facilitatoren» om de diverse marktpartijen te begeleiden. Het concept van «facilitatoren» is een interessant idee, omdat het om onafhankelijke organisaties gaat die gespecialiseerd zijn in duurzame energiebronnen dan wel in één van die bedrijfstakken. Voor energiehout zijn er drie «facilitatoren»: één voor de overheid, één voor het bedrijfsleven en één voor de huishoudens. Hun rol bestaat erin de uitbouw van de energiehoutketen in bovengenoemde drie sectoren te bevorderen. Aan de ene kant dienen zij de overheid en vakmensen van advies en aan de andere kant trachten zij een heuse energiehoutketen op te zetten die goed in de traditionele houtverwerkende nijverheid is geïntegreerd. In Wallonië zijn verscheidene bedrijven met hun activiteiten begonnen in het kader van het PBE&DR. Eén van de vele voorbeelden is een onderneming in het zuiden van Wallonië die in 2007 van start is gegaan. Deze onderneming houdt zich voornamelijk bezig met het produceren en leveren van houtsnippers aan de eindgebruiker. De gebruikte grondstof bestaat grotendeels uit bijproducten van de bosbouw. Ook worden exploitatiewerkzaamheden verricht in sommige natuurreservaten waar een groot deel van de bomen moet worden gekapt. De aanvoer van grondstoffen vindt binnen een straal van 50 kilometer plaats. Er wordt eveneens industrieel resthout (vooral bijproducten van zagerijen) voor de vervaardiging van houtsnippers gebruikt. Het resthout komt van lokale zagerijen die op maximum 30 kilometer afstand liggen. Het bedrijf houdt zich ook bezig met het onderhoud van wegbermen. Het te versnipperen hout wordt met een uitrijwagen naar de laadplek vervoerd en daar gestapeld. De versnippering gebeurt ter plaatse met een versnipperaar die door een landbouwtrekker wordt gesleept. De houtsnippers worden dan in landbouwwagens (35 m 3 ), containers (40 m 3 ) of opleggers (85 m 3 ) D. Marchal geladen. Het bedrijf is heel flexibel op dat vlak en de logistiek kan op de behoeften van de klant en/ of de eindgebruiker worden afgestemd. Momenteel maken plattelandsgemeenten met kleine verwarmingsinstallaties voor het merendeel het klantenbestand uit. Een ander voorbeeld is de eerste fabrikant van houtkorrels (pellets) in Wallonië, die eind 2005 met zijn bedrijf is gestart. Zijn productiecapaciteit bedraagt ton houtkorrels per jaar, wat goed is voor ongeveer 4% van de totale productiecapaciteit in Wallonië (7 fabrieken in 2009). Het bedrijf gebruikt verschillende soorten hout, namelijk zaagsel voor het produceren van houtkorrels zelf en houtspanen of houtafval voor het drogingssysteem. De gebruikte grondstoffen zijn voornamelijk afkomstig van lokale houtverwerkingsbedrijven, voor het grootste deel zagerijen. Deze liggen voor het merendeel in een straal van 50 kilometer rond de fabriek. Beide genoemde bedrijven maken dus gebruik van lokale (in een straal van 50 kilometer gelegen) houtige biomassa om hun brandstof (houtsnippers of -korrels) te produceren. Zo dragen zij bij aan de ontwikkeling van de lokale economie. Naast deze twee voorbeelden hebben een heleboel bedrijven zich op diverse terreinen van energiehout gespecialiseerd (productie van houtkorrels of -spanen, levering, opslag, onderzoeksbureaus, ). Eind 2009 waren er 22 installaties operationeel in een landelijke omgeving (meestal kleinere warmtenetten) en 78 in de industrie. Daardoor wordt bijna 30 miljoen liter stookolie per jaar bespaard of nog ton fossiel CO 2 vermeden. Er staan nog tal van installaties op stapel. 24 D. Marchal 25

14 3. Enkele praktijken in de Benelux 3.4 Nederland: Biomassa-installatie in Beetsterzwaag De houtverbrandingsinstallatie is afkomstig van de firma Kohlbach uit Oostenrijk. In de late Middeleeuwen legden boeren in Zuidoost Friesland houtsingels en houtwallen aan. Enerzijds om hun kavels te scheiden en anderzijds voor de eigen houtvoorziening. Door de lijnvormigheid en dieptewerking van deze beplantingen ontstonden zogenaamde coulissenlandschappen, die een omvang hebben van ruim 2500 vierkante kilometer. In de loop der tijd hebben deze landschappen vooral een cultuurhistorische, ecologische en toeristische waarde gekregen. Echter, gezien de hoge kosten wordt het noodzakelijke landschapsonderhoud niet langer voldoende uitgevoerd. Om het onderhoud van het landschap toch betaalbaar te houden, is gezocht naar alternatieve inkomsten. Dienst Landelijk Gebied (DLG) regio Noord te Groningen voert sinds oktober 2004 het Interreg IIIB North Sea Bio Energy project uit, een Europees project met partners uit België, Duitsland, Nederland en Schotland. In het kader van dit project heeft DLG een verkenning gedaan naar de kansen en mogelijkheden om snoeihout van houtwallen en houtsingels te benutten als biomassa voor de opwekking van duurzame energie dankzij het pilotproject te Beetsterzwaag. De exploitatie van de biomassaverbrandingsinstallatie is in handen van de agrarische natuurvereniging De Âlde Delte uit Opsterland. De totale investering voor de houtgestookte verbrandingsinstallatie van 1 megawatt met bouwwerk en warmteleiding naar de objecten bedraagt circa euro. Om de financiering rond te krijgen zijn naast de eigen bijdragen van de boeren subsidies verstrekt vanuit het Interreg IIIB North Sea Bio Energy-project, de provincie Friesland en de gemeente Opsterland. De eindgebruikers zijn enerzijds het centrum Revalidatie Friesland, een revalidatiecentrum voor kinderen, jongeren en volwassenen met een kliniek van 65 bedden en een grote polikliniek, en anderzijds de school Lyndensteyn, een school voor speciaal en voortgezet speciaal onderwijs voor lichamelijk of meervoudig gehandicapten of langdurig zieken. Het jaarlijkse aardgasverbruik van beide instellingen bedroeg ongeveer m³. Als de houtgestookte verbrandingsinstallatie optimaal draait, voorziet deze in circa 80% van de totale energievraag. Er wordt dus ruim m³ aardgas per jaar bespaard. De totale CO 2 -reductie t.o.v. het gebruik van aardgas bedraagt op jaarbasis ruim 640 ton. Ter verduidelijking: de biomassa-installatie compenseert de CO 2 -uitstoot van ongeveer 200 huishoudens. Revalidatie Friesland en School Lyndensteyn 26 27

15 3. Enkele praktijken in de Benelux 3.5 Luxemburg: Een succesvolle lokale aanpak In Luxemburg hebben, naast het traditionele gebruik van brandhout in woningen, volautomatische en op een stedelijk warmtenet aangesloten verbrandingseenheden op houtsnippers de afgelopen jaren vooral op gemeentelijk niveau een hoge vlucht genomen. Ondanks heel wat sceptische geluiden werd in 1997 een eerste installatie van dit type geplaatst op initiatief van de Administration des Eaux et Forêts (Administratie voor Bos en Waterbeheer). De installatie ligt in het noorden van het land in de gemeente Tandel en voorziet een school, een sporthal en een ander gebouw van de gemeente van warmte. Niettegenstaande de aanvankelijke scepsis werkte deze «pilotinstallatie» meteen al zeer efficiënt, waardoor bestuurders van andere gemeenten er ook toe werden aangezet zich van een dergelijk verwarmingssysteem op basis van houtsnippers te voorzien in combinatie met een lokaal warmtenet waarmee verschillende gebouwen dicht bij de installatie kunnen worden verwarmd. Het hout dat voor al die verbrandingseenheden op houtsnippers nodig is, wordt grotendeels uit de eigen gemeentebossen gehaald. Aan deze lokale aanvoer van hout zijn verschillende zeer belangrijke voordelen verbonden: De hoeveelheid «grijze energie» ligt dankzij de korte transportafstanden zeer laag. het grootste deel van de gegenereerde toegevoegde waarde blijft in de streek en komt ten goede aan lokale economische processen. Dit is met name in plattelandsgebieden van groot belang. omdat gemeenten hout uit hun eigen bossen gebruiken, blijft de kostprijs van de grondstof zeer stabiel. Deze prijsstabiliteit vergemakkelijkt een goede planning, zorgt voor een gegarandeerd continue levering en maakt het mogelijk marktschommelingen te vermijden. In het licht van de voordelen en de positieve ervaringen die met deze eerste «pilotinstallaties» zijn opgedaan, heeft ruim 25% van de gemeenten in Luxemburg verbrandingseenheden op houtspanen laten installeren en er worden momenteel tal van extra eenheden gepland en gerealiseerd. Er kan dus worden geconcludeerd dat het gebruik van energiehout in Luxemburg de afgelopen jaren een succesvolle ontwikkeling heeft doorgemaakt, mede dankzij het lokale initiatief van gemeentebesturen en bosbeheerders en de steun van de overheid. Lokale aanvoer van houtsnippers bij de pilotinstallatie van Tandel door de bosbeheerdienst (AEF, 1998)

16 Dankbetuiging en adresgegevens van de betrokken ministeries COLOFON Verantwoordelijke uitgever: J.P.R.M. van Laarhoven, Regentschapsstraat 39, 1000 Brussel Redactie: benelux-werkgroep «Bossen & Hout» Coördinatie: marc Naessens T team Duurzame ontwikkeling van het Secretariaat-Generaal Benelux Vertaling: Dienst Taal van het Secretariaat-Generaal Benelux Lay out: naujoks Design, Drukwerk: albe De Coker, Dit document kwam mede tot stand dankzij de bijdrage van de volgende personen: Luxemburg: dhr. Frank WOLTER & dhr. Sascha WERNICKE Nederland: dhr. Ruben POST & mw. Marleen VAN DEN HAM Vlaanderen: dhr. Carl DE SCHEPPER Brussel-Hoofdstad: dhr. St. VAN WIJNSBERGHE & dhr. Cédric-Nathanaël HANCE Wallonië: dhr. Marc HERMAN & dhr. Didier MARCHAL ministère du Développement durable et des Infrastructures, Département de l Environnement, Administration de la nature et des forêts, Rue Eugène Ruppert 16, LU 2453 Luxembourg (Luxembourg) ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Directie Natuur, Landschap en Platteland, PB 20401, NL 2500 EK Den Haag (Nederland) agentschap voor Natuur en Bos, Centrale Diensten, Graaf de Ferrarisgebouw, Koning Albert II laan, 20 bus 8, BE-1000 Brussel (België) brussels Instituut voor Milieubeheer, Gulledelle 100, BE-1200 Brussel (België) service public de Wallonie, Département de la Nature et des Forêts (DNF), Direction générale opérationnelle de l Agriculture, des Ressources naturelles et de l Environnement, Avenue Prince de Liège, 15, BE-5100 Jambes (Belgique) en adresgegevens 30 31