De oevers van de rivier 1

Transcriptie

1 De oevers van de rivier 1 Árpi Süle * Samenvatting In het eerste deel 2 van dit artikel wil ik bij de betekenis van het woord grens stilstaan aan de hand van enkele voorbeelden uit het alledaagse leven. Mijn bedoeling is om dan in een volgende stap enkele inzichten uit deze beschouwing toe te passen op de psychotherapeutische relatie. In een derde deel zal ik een model voorstellen om naar grenzen te kijken vanuit het standpunt van het reflectieve proces dat zich ontvouwt tussen cliënt en therapeut. Trefwoorden: conceptuele analyse van het begrip grens, therapeutische ruimtes, psychotherapeutische interactie Wat zijn grenzen? Een fenomenologische beschouwing Meestal is de betekenis van het woord grens duidelijk voor ons. Een grens is een scheidingslijn zoals door het Van Dale woordenboek (Sterkenburg, 1990) ook gedefinieerd wordt. Het is die onzichtbare - eigenlijk op zich onbestaande - lijn die zich tussen de verschillende dingen voltrekt. Grenzen kunnen verwijzen naar heel uiteenlopende gebieden van de wereld: grenzen van objecten, geografische grenzen zoals rivieren, staatsgrenzen, grenzen van onze vermogens, morele grenzen, grens van leven en dood, grenswaarde in de wiskunde, enzovoort. Het gaat telkens over het einde, de limiet of de rand van iets. De grens geeft aan tot waar iets iets is, daarna wordt het iets anders. Eigenlijk heeft bijna alles wat we kennen grenzen. De dingen waarvan we veronderstellen dat ze geen grenzen hebben, zoals het oneindige van tijd en ruimte, het oneindig aantal getallen of God, dat zijn juist de zaken die niet begrijpbaar zijn voor ons. We kunnen ze ons niet voorstellen. Het is alsof we grenzen nodig hebben om ons iets voor te stellen. Door hun grenzen worden de dingen vatbaar, grijpbaar en begrijpbaar. Hier ligt misschien de grens van ons voorstellingsvermogen. Een andere manier om ditzelfde uit te drukken is om te zeggen dat we in onze perceptie en interpretatie van de wereld aan alles grenzen toekennen. De stroom van zintuiglijke indrukken die op ons afkomt maken we zinvol door er bepaalde zaken in te onderscheiden van elkaar. We grenzen dingen van elkaar af om de wereld begrijpbaar te maken. Een andere eigenschap van een grens is dat ze zaken niet alleen onderscheidt van elkaar, maar ze ook verbindt. De grens is het gebied waar de dingen elkaar raken, waar ze met elkaar verbonden zijn. Een grens ligt altijd tussen iets en iets anders. Een grens is een relationeel concept. Het verwijst steeds naar een relatie tussen twee zaken. Het is altijd via hun grenzen dat twee dingen in interactie treden met elkaar. Als dingen aan elkaar grenzen Árpi Süle is psycholoog, cliëntgericht-experiëntiële psychotherapeut afkomstig uit Hongarije. Hij is werkzaam in CGGZ Zuid-Brussel. Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 46, 2008, 1 5

2 Árpi Süle dan interageren ze ook met elkaar. Het is in principe best mogelijk om over de grens of de grenzen van één object te spreken, maar eigenlijk is het van fundamenteel belang voor het object zelf waaraan het grenst. Een voorbeeld kan dit verduidelijken. In normale toestand is het niet moeilijk om de grenzen van een tafel te beschrijven: de poten staan op de grond, het blad en de rest van de tafel raken de lucht. Als ik nu de tafel onderste boven zet, dan verander ik er de grenzen van, want het blad grenst dan aan de grond en de poten staan in de lucht. Maar als ik dat doe dan houdt de tafel ook op om tafel te zijn. Zij kan de functie die we van een tafel verwachten niet meer vervullen. Alhoewel we uit gewoonte het omgekeerde voorwerp nog altijd een tafel zouden noemen. Ook omdat we ze gemakkelijk kunnen omdraaien en zo weer een tafel vormen. Het is eigenlijk niet zijn vorm die iets tot een tafel maakt maar wel zijn grenzen: een blad dat op een bepaalde hoogte een stevige afgrenzing vormt ten opzichte van de grond. De combinatie van deze twee eigenschappen van een grens, met name dat ze twee dingen van elkaar afscheidt, maar tegelijkertijd ook verbindt, geeft een derde eigenschap, de doorlaatbaarheid van een grens. Grenzen verschillen onderling in de mate waarin ze bepaalde zaken al dan niet laten passeren of doorlaten. De grens tussen België en Nederland is een veel soepelere grens dan de Berlijnse Muur was indertijd, of de muur tussen Israël en de Palestijnse gebieden vandaag. Als ik ergens een spijker in wil slaan, dan is een houten plank een veel meer doorlatende grens dan een ijzeren plaat. Het is echter belangrijk om op te merken dat andere dingen zoals warmte of elektriciteit veel beter door een ijzeren plaat heen kunnen dan door een houten plank. De doorlaatbaarheid van een grens verwijst slechts naar bepaalde kwaliteiten of bepaalde modaliteiten, niet naar alles. De Berlijnse Muur was een grens voor mensen en goederen maar niet voor vogels of luchtvervuiling. Een grens is nooit absoluut sluitend. Ze verwijst naar een punt of naar een lijn waarmee aangegeven wordt dat bepaalde dingen daar niet door kunnen terwijl andere dat wel doen. Op een meer abstract niveau kan men zeggen dat bij een grens bepaalde aspecten van de wereld van kwaliteit veranderen terwijl andere hetzelfde blijven. Een grens geeft telkens een verschil aan maar ook een gelijkenis. Elke grens kan men voorstellen als een zeef. Hij stopt bepaalde zaken, terwijl andere er door kunnen. Ze verbindt bepaalde dingen terwijl ze andere van elkaar afschermt. Men kan zich verder afvragen of grenzen op zich echt bestaan of dat het slechts de waarnemer is die grenzen inbrengt. Als we ons voorbeeld van de ijzeren plaat nemen, staat hij dan echt apart van de lucht? Is er een duidelijke grens tussen beide? Als we onder een microscoop kijken, zien we een interactie tussen de moleculen van de lucht en die van het ijzer: het oxidatieproces of de roestvorming. Het is een overgang tussen het ijzer en de lucht. Als we onze aandacht erop richten en het oxidatieproces proberen af te grenzen, dan zetten we de grens ergens in het ijzer, waar nog geen roestvorming is en in de lucht waar ook geen invloed voelbaar is van dit proces. De grenzen zijn dus niet meer tussen de lucht en het ijzer maar ergens in de lucht en in het ijzer. Ze verschuiven naargelang het aandachtspunt van de waarnemer verschuift. Door onze waarneming brengen we grenzen in de wereld, waardoor we aparte dingen zien, afgelijnd van elkaar en dit maakt onze wereld zinvol. Zonder grenzen zouden we in een chaos leven. Dit betekent echter niet dat grenzen subjectief zijn en dat we willekeurig kunnen zeggen waar grenzen al dan niet zijn. Als ik me heel hard inbeeld dat hier geen muur is en dan met mijn hoofd er tegenaan loop, zal ik het wel voelen! Er is wel effectief een kwaliteitsver- 6 Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 46, 2008, 1

3 De oevers van de rivier andering in dat stuk van de wereld, maar de vraag is of we er al dan niet zin aan toe kennen. Ofwel richten we onze aandacht erop en merken we een betekenisvolle verandering, ofwel kijken we erover en beschouwen we dat stuk verandering in de wereld als niet zinvol voor ons. Het draagt dan niet bij aan onze interpretatie van de werkelijkheid. De verandering in de kwaliteit van de wereld is werkelijk, maar of we deze opmerken en welke betekenis we daaraan toekennen hangt af van het standpunt dat we innemen. De fenomenen proberen te begrijpen met behulp van grenzen is een ruimtelijke of structurele voorstelling van de wereld. Grenzen bakenen een ruimte af. Zo zijn grenzen en ruimte onafscheidelijk verbonden met elkaar. Een ruimtelijke afbeelding van de fenomenen heeft als voordeel dat deze plastisch en gemakkelijk voorstelbaar is, maar zijn nadeel is zijn statische karakter. Tijdelijke en procesmatige eigenschappen van fenomenen dreigen daarbij vaak verloren te gaan. Overgangen en niet-afgegrensde stukken verdwijnen tevens gemakkelijk uit het oog. Wat kunnen we hieruit leren over grenzen in psychotherapie? Het is nodig om te specificeren over welke grenzen men het heeft Het feit dat alles met grenzen te maken heeft, leert ons dat over grenzen in het algemeen spreken niet genoeg is. Er wordt in de psychotherapeutische literatuur over zoveel verschillende grenzen geschreven dat men zich nog kan afvragen wat ze met elkaar gemeen hebben behalve het woord grens. Zeggen dat iemand (een cliënt of een therapeut) problemen heeft met grenzen, is niet voldoende. Veel problemen waarvoor mensen bij ons hulp zoeken kunnen we herformuleren in termen van grenzen. Enkele voorbeelden: dwangmatige mensen kunnen hun handelingen of dwanggedachten niet begrenzen; mensen met een smetvrees voelen dat hun lichamelijke grenzen bedreigd worden door alles wat ze aanraken; iemand met een psychose heeft het moeilijk met de grenzen van de realiteit; over sommigen zeggen we dat ze zwakke ik-grenzen hebben; mensen met verslavingsproblemen kunnen hun drang naar hun verslaving niet begrenzen; mensen met sociale fobie zijn erg begrensd in hun sociale relaties, terwijl ze vaak het gevoel hebben dat ze niet genoeg grenzen kunnen stellen aan anderen; sommigen zijn innerlijk afgegrensd van hun gevoelens, terwijl anderen deze juist niet kunnen begrenzen en erdoor worden overspoeld; mensen met een depressie ervaren vaak een dikke muur tussen zichzelf en de rest van de wereld; weer anderen zijn niet in staat de grenzen van hun medemensen aan te voelen of te respecteren; mensen uit een andere cultuur kennen weer andere grenzen in hun sociale omgang: wat al dan niet mag of hoort in een bepaalde situatie. Dit zijn maar enkele voorbeelden om aan te geven dat er ook in ons eigen vakgebied over heel veel soorten grenzen gesproken wordt. Een tijdje geleden hield ik me ermee bezig altijd als ik in vaktijdschriften iets over grenzen tegenkwam, het op te schrijven. Het is verbazingwekkend in hoeveel verschillende contexten naar grenzen wordt verwezen. Vaak gebeurt het Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 46, 2008, 1 7

4 Árpi Süle in algemene termen alsof grenzen voor iedereen in elke context hetzelfde zouden betekenen of alsof er over grenzen een algemeen referentiekader zou bestaan dat voor iedereen duidelijk is. Als we de problemen van een cliënt in termen van grenzen beschrijven is het belangrijk om duidelijk te zijn over welke grenzen we het hebben. Ook de moeilijkheden waarmee we zelf als hulpverleners worstelen, kunnen we vaak benoemen als grensproblemen. Ieder van ons heeft het moeilijk met bepaalde soorten grenzen en met andere niet. Sommigen hebben het moeilijk met het op tijd beginnen en beëindigen van de sessies, anderen worden verleid tot een te vriendschappelijke relatiewijze, trekken te veel verantwoordelijkheid naar zich toe of raken emotioneel te veel betrokken. Soms kunnen hulpverleners zich moeilijk aanpassen aan het tempo van bepaalde cliënten of houden een te grote afstand. Het is voor een hulpverlener belangrijk om verder te differentiëren met welke soort grenzen men het moeilijk heeft en met welke niet. Vaak denken we in algemene termen ik heb het moeilijk met grenzen terwijl dit een veel te algemene en op zich weinig zeggende uitspraak is. Het kan echter wel helpend zijn om er bij stil te staan met welke soort grenzen we het moeilijk hebben als therapeut. Maar het is ook belangrijk om er bewust van te zijn welke grenzen we wel goed kunnen hanteren in het algemeen. En op welke manier onze moeilijkheden met bepaalde grensproblemen van cliënten interfereren. Het perspectief dat we hanteren bepaalt wat we als een grens beschouwen Het perspectief van waaruit we naar de fenomenen kijken bepaalt waar we grenzen zien. Dit is ook zo in de psychotherapie. Er zijn verschillende perspectieven mogelijk vanwaar we naar het therapeutische proces kunnen kijken en het perspectief bepaalt waar we grenzen zien en welke betekenis we eraan geven (Süle, 2004). De verschillende stromingen binnen de cliëntgerichte therapie (Leijssen, 2000; Leijssen & Adriaensen, 2003) geven daar een mooi voorbeeld van. Vanuit de orthodoxe traditie hecht men veel belang aan het respecteren van de grenzen van de cliënt. Men probeert de cliënten te helpen in het formuleren van hun eigen verhaal zonder er iets bij te voegen. De therapeut biedt geen interpretatiekader aan om de ervaringen van de cliënt te begrijpen. Op deze manier wordt sterk beklemtoond dat cliënten zelf hun eigen grenzen bepalen in wat ze ervaren, hoe ze dat begrijpen, wat ze al dan niet goed vinden, enzovoort. In de interactionele traditie gaat de aandacht naar de relationele grenzen van de cliënt, in het bijzonder in de relatie tussen therapeut en cliënt. Het is het interactionele patroon van de cliënt dat begrensd zal moeten worden, bijvoorbeeld door een a-sociale reactie van de therapeut (Van Kessel,1984; Van Kessel & Van der Linden, 1991; Van Kessel & Lietaer, 1998) of door een metacommunicatieve feedback (Gundrum, 2004). In de experiëntiële richting kijkt men vooral naar de verhouding van de cliënten tegenover hun ervaringen. De therapeut stelt grenzen om de cliënten te helpen contact te maken met hun felt sense (Depestele, 1997) of om de ervaringen van de cliënten te helpen structureren. Men kan bijvoorbeeld een cliënt helpen een overspoelende ervaring te begrenzen of om bepaalde ik-delen af te grenzen om dan daarmee aan het werk te gaan (Leijssen, 1995; Stinckens, Lietaer & Leijssen, 2004; Greenberg, Rice & Elliott, 1993). 8 Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 46, 2008, 1

5 De oevers van de rivier In de existentiële benadering krijgen grenzen weer een andere betekenis. In de existentiële thema s dood, eenzaamheid, vrijheid en zinloosheid - door Yalom (1980) beschreven als the ultimate concerns - worden we met onze tijdelijke, persoonlijke en interpersoonlijke grenzen geconfronteerd. Het omgaan met de grenzen van het menselijke bestaan, vormt in deze zin het referentiekader van de existentiële psychotherapeut. Bij het tegenkomen van een moeilijkheid met grenzen in de therapeutische relatie kan men de vraag stellen welk interpretatiekader men hanteert bij het begrijpen ervan. Het bekijken van hetzelfde probleem vanuit een andere invalshoek brengt vaak een veranderende betekenis en andere actiemogelijkheden mee. Grenzen maken een onderscheid en verbinden tegelijk Een grens maakt een onderscheid tussen bepaalde dingen maar tegelijk verbindt ze deze ook met elkaar. Ze stopt sommige aspecten, maar maakt altijd connectie met andere. Bij het trekken of bepalen van grenzen is het belangrijk om met beide rekening te houden. Meestal zijn we ons bewust van het stoppend karakter van grenzen en daarom is het vaak moeilijk om grenzen te trekken in praktijk. In therapie proberen we ruimte te geven aan onze cliënten, maar als we hen stoppen door grenzen te stellen dan beperken we hun ruimte. Een grens stellen is gemakkelijker als we vertrekken vanuit haar verbindend aspect. Met wat willen we meer verbonden worden of meer in interactie treden bij deze cliënt? Wat missen we? Waar willen we meer ruimte aan geven? Als we het verbindende aspect in het oog houden dan kunnen we ons de vraag stellen wat ons belet om hiermee in contact te komen? Wat neemt de ruimte weg van datgene waar we mee verbonden willen zijn? Dan kan men de grens stellen op een manier dat het inderdaad meer verbindt met datgene waar we meer connectie mee willen en de aspecten die dit beletten begrenst. Bijvoorbeeld als een cliënt bij het verstrijken van de tijd steeds blijft verder vertellen, zal de therapeut waarschijnlijk niet meer met volle aandacht kunnen luisteren. Het intensieve contact tussen cliënt en therapeut wordt ondermeer mogelijk gemaakt door de tijdelijke afbakening van de therapie. Het communiceren van het verlangen van de therapeut naar echte betrokkenheid en dat het overschrijden van de tijd dit belet, maakt het stellen van de tijdslimiet meestal gemakkelijker. De drie ruimten van de therapeutische relatie In het volgende gedeelte wil ik een model voorstellen waarin verschillende grenzen op een zinvolle manier met elkaar in verband kunnen gebracht worden (Süle, in press). In dit model worden grenzen beschreven vanuit het perspectief van het reflectieve proces dat zich afspeelt tussen de therapeut en de cliënt. In dit proces wordt ruimte gegeven aan de ervaringen van de cliënt met de bedoeling erop te reflecteren. Dit reflectieve proces speelt zich af in drie ruimten (Figuur 1). Door de therapeutische relatie ontstaat er enerzijds een gedeelde interpersoonlijke ruimte tussen de cliënt en de therapeut (b). Anderzijds hebben ze allebei hun eigen psychologische ruimten (a en c) waar ze innerlijk op de ervaringen van de cliënt reflecteren. Deze drie ruimten zijn noodzakelijk voor het creëren van een therapeutisch reflectief proces. Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 46, 2008, 1 9

6 Árpi Süle De functie van heel wat grenzen in de therapeutische relatie kan begrepen worden als het creëren van deze drie ruimten. Ik ga hier deze drie ruimten bespreken vanuit het standpunt van de grenzen die ze creëren. Figuur 1 Cliënt Therapeut c b a a. De innerlijke ruimte van de therapeut Om empathisch naar de cliënt te kunnen luisteren is het nodig dat de therapeut een ruimte vrijmaakt in zichzelf. In deze psychologische ruimte kunnen therapeuten innerlijk reflecteren op de ervaringen van de cliënt en op de eigen gevoelens en gedachten die ze ervaren tijdens de therapie. Verschillende grenzen zijn nodig om deze ruimte te kunnen creëren. Enerzijds moet deze ruimte afgegrensd worden van het leven van de therapeut, anderzijds van de gedeelde ruimte met de cliënt. Als therapeut moeten we onze eigen dagelijkse zorgen en problemen van ons aandachtsveld kunnen uitsluiten om naar onze cliënten te kunnen luisteren. Dit gebeurt ten dele vooraf, zodat we een innerlijke ruimte vrijmaken voor de ervaringen van onze cliënten (Leijssen, 1995). Maar om onze cliënten te kunnen begrijpen wordt ook tijdens het luisteren voortdurend onze eigen ervaringswereld aangesproken die we moeten ontdoen van onze persoonlijke connotaties. We moeten steeds een onderscheid maken tussen de elementen van onze persoonlijke ervaringen die vergelijkbaar zijn met de ervaring van de cliënt en andere, die alleen eigen zijn aan onze ervaringen (Vanaerschot & Van Balen, 1991). De vergelijkbare elementen in onze ervaring houden we vast, terwijl we datgene dat alleen eigen is aan onze ervaring loslaten. Bijvoorbeeld als een cliënt vertelt dat ze heel kwaad is op haar dochter omdat ze leugens vertelde over haar aan haar man, worden in mij ook gelijksoortige ervaringen geactiveerd wanneer ik me onrechtvaardig behandeld voelde door mensen die dicht bij me staan. Maar om de cliënt te begrijpen, ontdoe ik mijn ervaring van de speciale context die deze voor mij heeft. In perioden van persoonlijke kwetsbaarheid of als de cliënt ervaringen exploreert die op dat moment ook voor de therapeut actueel zijn, wordt dit proces van afgrenzen van de eigen ervaringen veel moeilijker. De traditionele grenzen van de therapeu- 10 Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 46, 2008, 1

7 De oevers van de rivier tische relatie, zoals de regelmaat van één therapie-uur per week of het feit dat de cliënt niet betrokken is in het leven van de therapeut maken het gemakkelijker om dit onderscheid te kunnen blijven maken. Maar op zich zijn deze structurele grenzen noodzakelijk noch voldoende. Het vergt een innerlijke inspanning om onze aandacht te begrenzen en bij de ervaringswereld van de cliënt te houden. Als therapeut moeten we verbonden worden met onze eigen gelijkaardige ervaringen om de cliënten te kunnen begrijpen. Tegelijk moeten we ook een verschil kunnen maken om echt de cliënt te begrijpen en niet onze eigen ervaring te herbeleven. De eigenschap van grenzen dat ze tegelijk iets verbinden en iets onderscheiden wordt hiermee ook zichtbaar. Aan de andere kant van de innerlijke ruimte van de therapeut ligt de grens met de gedeelde ruimte van de cliënt. Deze betreft de ervaringen die de cliënt op dit moment exploreert. De therapeut neemt de ervaringen van de cliënt waar alsof men de ander is maar zonder ooit dit alsof -karakter te verliezen, zoals Rogers ooit de empathie van de therapeut definieerde (1959, geciteerd in Vanaerschot & Van Balen 1991, p. 94). Het alsof -karakter van empathie slaat op deze grens die de therapeut behoudt ten opzichte van de ervaringen van de cliënt. Als deze grens niet aanwezig is dan identificeert de therapeut zich met de cliënt. Dit kan vaak subtiel gebeuren, zoals bij een cliënt die zijn twijfels uit over de zin van de therapie waardoor de therapeut zich dan onzeker gaat voelen en innerlijk ook begint te twijfelen of hij goed bezig is. Vanuit dit standpunt kan men de congruentie van de therapeuten beschouwen als het creëren en handhaven van deze innerlijke ruimte. De therapeuten mogen niet samenvallen met de gevoelens van de cliënt, noch met hun eigen gevoelens die daardoor opgeroepen worden. Congruentie betekent dat de therapeut in staat is om een innerlijke ruimte te creëren waarin hij tegelijk een plaats kan geven aan de ervaringen van de cliënt en ook aan zijn eigen gedachten en gevoelens die door de therapiesituatie opgeroepen worden. Als hij erin slaagt om een reflectieve afstand te behouden ten opzichte van de ervaringen van de cliënt en ook ten opzichte van zijn eigen reacties, dan behoudt hij een bewegingsvrijheid om met deze ervaringen om te gaan. b. De gedeelde interactionele ruimte tussen de cliënt en de therapeut Door het feit dat therapeut en cliënt in relatie treden met elkaar, delen ze ook een zekere ruimte waarin hun interactie plaatsvindt. Veel van de traditionele afspraken en gewoonten van de therapeutische relatie verwijzen naar de grenzen die deze ruimte afbakenen. Ze creëren ruimte voor de interactie tussen cliënt en therapeut en tegelijk maken ze hem ook veilig door hem af te schermen van de buitenwereld. Het tijdelijke karakter van de therapie maakt dat er een moment gecreëerd wordt in het leven van de cliënten (bijvoorbeeld één uur per week) waarop ze op hun leven kunnen reflecteren. De speciale relatievorm therapeuten zijn niet direct betrokken in het leven van de cliënten maakt dat cliënten vrij over zichzelf kunnen vertellen. Het beroepsgeheim van de therapeut zorgt ervoor dat niets vertrouwelijks deze ruimte verlaat. De deur en de muren van de therapiekamer, en het feit dat ze niet gestoord worden tijdens de gesprekken, schermen de buitenwereld af. Deze ruimte is aan de ene kant afgegrensd van de innerlijke ruimte van de therapeut en aan de andere kant van die van de cliënt. Therapeuten begrenzen hun eigen ruimte, ze delen maar beperkt hun eigen ervaringen met de cliënten, met de bedoeling de ervaringen van de cliënt in de focus van de reflectie te houden. Het empathische antwoord heeft een begrenzende func- Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 46, 2008, 1 11

8 Árpi Süle tie in de zin dat het de belevingsaspecten van het verhaal van de cliënt in deze gedeelde ruimte houdt, terwijl andere zaken van het verhaal de ruimte verlaten. Soms proberen therapeuten de cliënten in contact te brengen met hun ervaringen door transparant te zijn over eigen indrukken of gevoelens. Het woord transparantie verwijst dan ook naar het feit dat de therapeut de afgrenzing van zijn innerlijke ruimte transparant maakt voor de cliënt. Aan de andere kant is deze interactionele ruimte ook afgegrensd van de innerlijke ruimte van de cliënt. De cliënten bepalen zelf wat ze van hun innerlijke ruimte gaan delen met de therapeut. Ze stellen zich slechts gedeeltelijk open. De cliënten aanvaarden betekent ook de grenzen aanvaarden waarmee ze hun innerlijke wereld afschermen van de therapeut. Het respecteren van deze grenzen schept veiligheid voor cliënten om hun wereld voor zichzelf en voor de therapeut verder open te stellen. De grenzen van de cliënt aanvaarden sluit natuurlijk niet uit dat de therapeut deze grenzen kan bevragen of bespreekbaar maken. Aanvaarden betekent dat de therapeut de grenzen van de cliënt niet gaat bevechten. Bij de grensovergang tussen de innerlijke ruimte van de cliënt en de gedeelde interactionele ruimte, horen ook de grenzen thuis aan het gedrag van de cliënt. Een grens stellen betekent in deze context gedrag van een cliënt niet aanvaarden en dit duidelijk aangeven. Vanuit dit model kan men zeggen dat gedragingen die één van de therapeutische ruimten beschadigen, worden begrensd. Dit kan verwijzen naar de innerlijke ruimte van de therapeut zoals bij agressie van een cliënt. Het is voor therapeuten heel moeilijk of onmogelijk om in zichzelf een reflectieve ruimte te creëren voor de ervaringen van de cliënt, als ze zichzelf bedreigd voelen in hun fysieke of psychologische veiligheid. Gedragingen van cliënten kunnen ook de interactionele ruimte onmogelijk maken, bijvoorbeeld als ze niet naar de sessies komen of regelmatig afbellen. Het interactionele patroon van een cliënt die de therapeut onvrij maakt en in een complementaire rol duwt, beperkt ook de ruimte tot ontmoeting (Van Kessel,1984; Van Kessel & Van der Linden, 1991; Van Kessel & Lietaer, 1998). Ook de innerlijke ruimte van de cliënt kan door zijn eigen gedragingen belemmerd worden, bijvoorbeeld bij iemand die onophoudelijk spreekt zonder stil te staan. Een tussenkomst van de therapeut om even te stoppen en innerlijk te kijken hoe hij zich voelt bij wat hij zegt, is zo n grens aan het gedrag van de cliënt. De therapeut probeert hier dus een innerlijke reflectieruimte te bewerkstelligen in de cliënt. Belangrijk is hierbij dat een grens zodanig gesteld wordt dat de ruimte die onvoldoende aanwezig was, inderdaad hersteld wordt. Zij moet iets stoppen (een bepaald gedrag van de cliënt) om voor iets anders ruimte te maken (voor de belevingen van de cliënt). In het geval van een agressieve cliënt moet in de eerste plaats in de therapeut zelf een innerlijke ruimte gecreëerd worden. De therapeut moet zich veilig genoeg voelen om open te kunnen staan voor de ervaringen van de cliënt. Als de therapeut even innerlijk de ruimte heeft om niet samen te vallen met zijn eigen reactie op de bedreiging van de cliënt, kan hij uit het gedrag van de cliënt de onderliggende ervaring afleiden. Door de kwaadheid of de gekwetstheid van de cliënt te benoemen die onder zijn agressieve gedrag schuilgaat, schept de therapeut ook een reflectieruimte voor de cliënt. De cliënt wordt daardoor geholpen om op de eigen ervaring te reflecteren in plaats van ermee samen te vallen en uit te ageren. 12 Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 46, 2008, 1

9 De oevers van de rivier c. De innerlijke ruimte van de cliënt Een laatste ruimte in de therapeutische relatie is de innerlijke ruimte van de cliënten. In deze ruimte zijn cliënten in staat om op hun eigen ervaringen te reflecteren. Ze hebben de ruimte in zichzelf om een stap achteruit te zetten en naar hun ervaringen te kijken, zonder erdoor overspoeld te raken of het contact ermee te verliezen. Het belang van deze innerlijke ruimte van de cliënt is geëxpliciteerd in de experiëntiële traditie van de cliëntgerichte therapie. Gendlin (1981) beschreef een ruimte maken als de eerste stap in het focusing proces. Leijssen (1993; 1995) spreekt van een juiste afstand ten opzichte van de ervaring. Frans Depestele (2004; 2005) werkte de ontwikkeling van deze innerlijke ruimte uit tijdens het therapeutische proces vanuit een experiëntieel gezichtspunt. Hij spreekt over een pathologische ruimte in het begin van een therapeutisch proces, wanneer cliënten niet in staat zijn om te reflecteren op bepaalde aspecten van hun ervaring. Verschillende technieken van de proces-experiëntiële therapie (Greenberg, Rice & Elliott, 1993), zoals de tweestoelendialoog, kunnen beschouwd worden als bedoeld om deze innerlijke ruimte te externaliseren en er op deze manier mee te werken. De innerlijke ruimte van de cliënt grenst aan de wereld. Gestalttherapeuten spreken in dit verband over de contactgrens tussen de persoon en de wereld (Wollants, 1997). Deze grens kan men ook bekijken van twee kanten. Langs de buitenkant bepalen de gebeurtenissen in het leven van de cliënten wat ze al dan niet ervaren. Langs de binnenzijde worden deze gebeurtenissen gefilterd en gestructureerd en op een bepaalde manier ervaren. Volgens de theorie van Rogers (1951) is het dit zelfconcept van de cliënt dat het subject toelaat om bepaalde ervaringen gewaar te worden, terwijl andere ervaringen geweerd of vervormd worden. Het zelfconcept vormt dus in deze zin een grens. Op deze grens worden de losse zintuiglijke indrukken met elkaar in verband gebracht, ze krijgen zin en betekenis. Het therapeutisch werk is gericht op deze grens zoals het concept unclear edge van Gendlin (1996) ook aangeeft. Volgens Gestalttherapeuten situeert alle pathologie zich op deze contactgrens (Wollants, 1997). Het proces van reflectie slaat op de grens tussen de innerlijke ruimte van de cliënt en de wereld, maar deze contactgrens loopt ook door in de relatie met de therapeut. Cliënten stellen hun wereld open voor de therapeut door hun ervaringen te formuleren. Door de manier waarop ze hun ervaringen formuleren stellen ze tegelijkertijd ook een grens tot waar ze de therapeut willen binnenlaten. De therapeut moet deze grens opmerken en respecteren, wil hij niet bedreigend worden voor de cliënt. Hoe strikt een therapeut deze grens moet respecteren hangt ondermeer af van de fragiliteit van het proces (Warner, 1992) waarin de cliënt op dat moment met zijn ervaringen omgaat. Een fragiele ervaringswijze verwijst naar fragiele afgrenzingen van de ervaring. Dit betekent dat als de therapeuten iets anders inbrengen dan wat de cliënten zeggen, deze gemakkelijk het contact verliezen met hun ervaring. In een fragiel proces kunnen cliënten hun ervaringen moeilijk vasthouden. Ze kunnen op zo n moment het best geholpen worden door een therapeut die de manier waarop ze hun belevingen afgrenzen respecteert. Met andere woorden, dat de therapeut hun ervaring reflecteert, juist zoals ze dat zelf beschrijven. Daardoor wordt de ervaring van de cliënt in de verf gezet, geaccentueerd en versterkt. De tussenkomsten van de therapeut zijn erop gericht om de cliënten te helpen hun ervaring te omschrijven en op deze manier af te grenzen. Als de therapeut iets meer of iets anders teruggeeft, neigen deze cliënten het contact met hun ervaring van dat moment te verliezen. Dit kan Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 46, 2008, 1 13

10 Árpi Süle gebeuren ofwel door volledig de omschrijving van de ervaring van de ander over te nemen (bij cliënten met een fragiel proces van lage intensiteit), ofwel door zich kwaad en gekwetst te voelen alsof ze aangevallen worden (fragiel proces met hoge intensiteit). In het eerste geval is het alsof de grenzen van de cliënten rond hun ervaringen zo zwak zijn dat de hele eraring weggeveegd wordt wanneer er iets nieuw binnengebracht wordt door de therapeut. In het tweede geval ervaren de cliënten dat er iets nieuws wordt binnengebracht en dat ze het contact met hun ervaringen zouden kunnen verliezen. Ze reageren heel scherp op deze grensovertreding. Ze hebben het gevoel dat ze aangevallen worden alsof de therapeut hun ervaring zou willen afpakken. Ze houden zich dan ook bezig met deze te verdedigen, in plaats van stil te staan bij de ervaring zelf. Besluit Waar we grenzen zien in het algemeen en in de psychotherapie in het bijzonder wordt mede bepaald door het perspectief dat we aannemen. Naargelang we de dingen afgrenzen, zien we andere zaken en andere verbanden. Door hun grenzen onderscheiden de dingen zich van elkaar, maar door hun grenzen zijn ze ook verbonden met elkaar. Een manier om de functie van de grenzen in de therapeutische relatie op te vatten is dat ze drie ruimten creëren voor het reflectieve proces dat zich ontvouwt in de relatie tussen cliënt en therapeut. De innerlijke ruimten van de therapeut en van de cliënt en de gedeelde interactionele ruimte zijn alle drie noodzakelijk voor een reflectief proces, al hebben ze allemaal een verschillende functie hierin. De innerlijke ruimte van de therapeut is een soort voorwaarde om therapeutisch te kunnen werken. De gedeelde interactionele ruimte is waar de ontmoeting tussen cliënt en therapeut plaatsvindt. De innerlijke ruimte van de cliënt is in zekere zin het doel van de therapie. Problemen met grenzen die we in de psychotherapie tegenkomen, kunnen begrepen worden als een problematische afgrenzing van deze ruimten. De grenzen tussen de verschillende ruimten verwijzen echter niet alleen naar de scheiding ertussen, maar ook naar de punten van verbondenheid. Deze verbindende functie van grenzen is vaak impliciet en wordt uit het oog verloren. Als men niet alleen kijkt naar wat men wil begrenzen, maar tegelijk naar waarmee men meer verbonden wil worden, kan dit het bepalen en het stellen van grenzen in de therapeutische relatie vooruithelpen. De grenzen van de therapeutische relatie zijn niet vooraf vaststaand of extern, maar ontspringen aan het proces. Ze zijn vergelijkbaar met de oevers van de rivier. Ze moeten het proces van de cliënt leiden, net zoals de oevers van de rivier het water leiden. Het is belangrijk dat de grenzen die gesteld worden het proces van de cliënt niet afsnijden maar hem juist in zijn bedding houden. Net zoals de oevers en de rivier zijn het therapeutische proces en zijn grenzen onlosmakelijk verbonden met elkaar. De oevers vormen de ruimte waarin het water kan doorstromen. Het is echter het doorstromend water dat de oevers uitholt en de grenzen uiteindelijk bepaalt. Als de oevers te dicht bij elkaar liggen dan overstroomt het water en de rivier wordt een destructieve vloed. Maar als de oevers te ver van elkaar liggen dan wordt de loop van het water ondiep en langzaam. Net zoals de ligging van de oevers afhankelijk is van de ruimte die een bepaalde watermassa nodig heeft, worden de grenzen van het therapeutische proces bepaald door de drie ruimten die nodig zijn om tot een reflectief proces te komen. 14 Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 46, 2008, 1

11 De oevers van de rivier Correspondentieadres Árpi Süle Doornestraat Hoxem België arpad.sule@belgacom.net Noten 1 Weergave en bewerking van een lezing gegeven op het congres van VVPCEPC op 25 mei 2007 te Antwerpen. 2 Het eerste deel van dit artikel is tot stand gekomen tijdens een onderzoeksjaar financieel ondersteund door de Hongaarse Studiebeurs Commissie (Magyar Ösztöndíj Bizottság) en onder leiding van prof. Mia Leijssen aan de Katholieke Universiteit Leuven. Literatuur Depestele, F. (1997). Over grenzen en aanverwante problemen van de cliëntgerichte psychotherapie. Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie, 35(1), Depestele, F. (2004). Space differentiation in experiential psychotherapy. Person-Centered and Experiential Psychotherapies, 3(2), Depestele, F. (2005). Process-Differentiation by Space Differentiation in Experiential Psychotherapy. Person-Centered and Experiential Psychotherapies, 4(1), Gendlin, E.T. (1981). Focusing (2 nd ed.). New York: Bantam Books. Gendlin, E.T. (1996). Focusing-oriented Psychotherapy. A Manual of the Experiential Method. New York/London: The Guilford Press. Greenberg, L.S., Rice, L.N., & Elliott, R. (1993). Facilitating Emotional Change. New York: The Guilford Press. Gundrum, M. (2004). Interactioneel werken in cliëntgericht-experiëntiële psychotherapie: training van metacommunicatieve feedback. In M. Kessel, W. van (1984). Van reflectie tot interactie. In G. Lietaer, Ph.H. van Praag & J.C.A.G. Swildens (Eds.), Cliënt-centered psychotherapie in beweging (pp ). Leuven: Acco. Kessel, W. van, & Linden, P. van der (1991). De hier-en-nu relatie in cliëntgerichte therapie; het interactionele gezichtspunt. In J.C.A.G. Leijssen & N. Stinckens (Red.), Wijsheid in Gesprekstherapie (pp ). Leuven: Universitaire Pers. Kessel, W. van, & Lietaer, G. (1998). Interpersonal Processes. In L.S. Greenberg, J.C. Watson & G. Lietaer (Eds.), Handbook of Experiential Psychotherapy (pp ). New York: The Guilford Press. Leijssen, M. (1993). Creating a workable distance to overwhelming images. In D. Brazier (Ed.), Beyond Carl Rogers: Toward a psychotherapy for the twenty-first century (pp ). London: Constable. Leijssen, M. (1995). Gids voor gesprekstherapie. Utrecht: De Tijdstroom. Leijssen, M. (2000). Het cliëntgerichte paradigma in de 21ste eeuw: in de mode, in de solden, een vaste waarde? Lezing op het Wetenschappelijk Congres Cliëntgerichte Psychotherapie, 29 januari 2000, Antwerpen. Leijssen, M., & Adriaensen, H. (2003). Echtheid in cliëntgerichte therapie, geïllustreerd bij een cliënt met een persoonlijkheidsstoornis. Tijdschrift voor Psychotherapie, 29(1), Rogers, C.R. (1951). Client-centered therapy. Boston: Houghton Mifflin. Süle, Á. (2004). Grenzen en ruimten in het reflecteve proces. In M. Leijssen & N. Stinckens (Red.), Wijsheid in Gesprekstherapie (pp ). Leuven: Universitaire Pers. Sterkenburg, P.G.J. van (Ed.) (1990). Van Dale Handwoordenboek van Hedendaags Nederlands. Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie. Stinckens, N., Lietaer, G., & Leijssen, M. (2004). Werken met de innerlijke criticus: een pleidooi voor een flexibele en procesdirectieve aanpak. Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie, 42(3), Süle, Á. (in press). The boundaries of the client, the therapist and their interaction. Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 46, 2008, 1 15

12 Árpi Süle Person-Centered & Experiential Psychotherapies. Swildens, O. de Haas, G. Lietaer & R. Van Balen (Eds.), Leerboek gesprekstherapie. De cliëntgerichte benadering (pp ). Amersfoort/Leuven: Acco. Vanaerschot, G., & Van Balen, R. (1991). Empathie. In J.C.A.G. Swildens, O. de Haas, G. Lietaer & R. Van Balen (Eds.), Leerboek Gesprekstherapie. De Cliëntgerichte benadering (pp ) Leuven/Amersfoort: Acco. Warner, M. (1992). Het fragiele proces. Psychotherapeutisch Passpoort, 4, Wollants, G. (1997). Gestalttherapie als symmorfoseproces. Tijdschrift voor Gestalttherapie, 4, pp Yalom, I. (1980) Existential Psychotherapy. New York: Basic Books. 16 Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie 46, 2008, 1