inbo Visbestandopnames op de Rupel en Durme (2006). Jan Breine, Ilse Simoens en Gerlinde Van Thuyne April 2006 Rupel, Terhagen Vlaamse Gemeenschap

Transcriptie

1 4/28/06 1:41 PM Pagina 1 Co-funding by ERDF inbo Instituut voor natuur- en bosonderzoek Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek - Duboislaan 14 - B-1560 Hoeilaart-Groenendaal - T.: F.: info@inbo.be - Visbestandopnames op de Rupel en Durme (2006). Jan Breine, Ilse Simoens en Gerlinde Van Thuyne April 2006 Wetenschappelijke instelling van de Vlaamse Gemeenschap cover_durme en rupel Rupel, Terhagen

2 Auteurs: Jan Breine, Ilse Simoens en Gerlinde Van Thuyne Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek Het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) is ontstaan door de fusie van het Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (IBW) en het Instituut voor Natuurbehoud (IN). Wetenschappelijke Instelling van de Vlaamse Gemeenschap Vestiging: Duboislaan 14, 1560 Groenendaal Jan Wijze van citeren: Breine, J., I. Simoens en G. Van Thuyne, Visbestandopnames op de Rupel en de Durme, D/2006/3241/100 INBO.R ISSN: Verantwoordelijke uitgever: Eckhart Kuijken Administrateur-generaal van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek Druk: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement L.I.N. A.A.D. afd. Logistiek-Digitale drukkerij Depotnummer: Trefwoorden: Rupel, Durme,visbestandopname, waterkwaliteit; Keywords: Rupel, Durme, fish assemblage survey, water quality; 2006, Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek

3 Summary We surveyed the River Rupel and River Durme, Flanders, between 10 and 13 April Both rivers are transitional waters belonging to the Scheldt estuary. The Durme River is a tributary of the Scheldt River in Flanders. It is a relatively small tidal river. Dredging occurs in certain areas. The valley consists of generally low-lying terrain, which is currently nearly entirely protected by dykes against the tides. The Rupel connects the Rivers Nete, Dijle, Zenne, Demer and Gete with the River Scheldt. It is notorious for being heavily polluted. Fish assemblage data were obtained using fyke nets placed for a period of 24 hours. The nets were placed at low tide, emptied the next day at low tide and removed. We surveyed three sites in each river using two fyke nets per site. Table 1 and the map in annex provide the co-ordinates of the sites. Table 2 gives the methodology used. Table 3 provides the descriptive information of the sampled sites and the abiotic variables (oxygen concentration, conductivity and water temperature) which were recorded during the survey. Fish data include species, individual total length and weight. Table 4 gives an overview of the collected species according to the methodology used. Table 5 represents morphometric information of the species per location. Table 6 presents the catch per unit effort per species. In the River Rupel ten different species were collected. This is due to the incoming Scheldt water. In general the water quality is bad due to the River Zenne. Although more species and specimens were collected in the River Durme, there were still less species than one would expect in a pristine water of this type. In total 12 species were collected. In 2006 the purification of the River Zenne should lead to an increase of the water quality. This should have its effect on the River Rupel and the River Scheldt too. Further surveys will allow us to assess the trends in these very dynamic systems. This report is a contribution to the European Interreg IIIb North Sea project Harbasins, aimed at harmonising European river basin management.

4 INHOUD summary 1. Inleiding 1 2. Situering 1 3. Materiaal en methode 2 4. Resultaten Biotoopbeschrijving en fysisch en chemisch onderzoek Resultaten van de visbestandopnames 3 5. Bespreking 6 6. Gebruikte afkortingen en wetenschappelijke benamingen van de aangetroffen vissoorten 8 7. Referenties 8 Kaartje 9

5 1. Inleiding Het INBO voerde op 10, 11, 12 en 13 april 2006 visbestandopnames uit op de Rupel en de Durme. Dit onderzoek past in het meetnet zoetwatervis. De campagne in de Rupel heeft zoals reeds vermeld in vorig rapporten (Breine & Van Thuyne, 2004 en 2005) als bijkomend doel: het opvolgen van de impact van de waterzuivering van de Zenne. In 2006 zou deze opstarten. Met deze campagne willen we meer informatie over de visgemeenschap in de Rupel vóór het in werking treden van het waterzuiveringstation bekomen. Dit rapport is een bijdrage van het Europees project: Interreg IIIb North Sea project Harbasins, en kadert in het werkpakket waarin onderzoek wordt verricht naar het herstel van estuaria. 2. Situering De Durme is te Lokeren afgesloten door een dwarsdam. Een gedeelte vloeit af naar de Schelde ter hoogte van Tielrode en heeft dus getijdenwerking. Het andere deel vloeit af naar de Moervaart. De Durme werd door menselijke invloed sterk verstoord (Breine & Van Thuyne, 2004). De Zenne, die door Brussel stroomt, de Dijle, die door Leuven stroomt, de Demer die Hasselt en Diest passeert en de Grote en Kleine Nete die in Lier samen de Nete vormen, komen samen in een relatief korte maar brede en grote rivier: de Rupel. De Rupel mondt te Schelle uit in de Schelde. De Rupel is berucht voor zijn slechte waterkwaliteit vooral door het inkomende Zenne water. Tabel 1 geeft een omschrijving van de locaties, hun locatie is weergegeven op de kaart achteraan in bijlage. Tabel 1 : Situering van de locaties INBO nummer Lambertco_rdinaten -Y Waterloop Gemeente + beschrijving Rupel Terhagen, Willebroek, Hamerdijk Rupel Willebroek, nabij vaart Rupel Nabij Winthamsluis Durme Zele, Hoekstraat Durme Waasmunster, nabij de Oude Durme Durme Hamme, Mirabrug 1

6 3. Materiaal en methode Op elke locatie (behalve op één locatie in de Durme) werden 2 dubbele schietfuiken geplaatst tijdens laagtij. De volgende dag, bij laag tij, werden deze fuiken geledigd en uit het water genomen. De fuiken worden parallel met de stroming geplaatst (zie Maes et al., 2003). Voor een gedetailleerde beschrijving van de fuiken verwijzen we naar Van Thuyne, In Tabel 2 zijn de specificaties van de uitgevoerde afvissingen weergegeven Tabel 2 : Specificaties van de uitgevoerde afvissingen INBO nummer Datum Methode /4/ fuiken, 24 uur /4/ fuiken, 24 uur /4/ fuiken, 24 uur /4/ fuik, 24 uur /4/ fuiken, 24 uur /4/ fuiken, 24 uur Op enkele locaties werden enkele fysische en chemische metingen uitgevoerd. (zie 4. resultaten, tabel 3). 4. Resultaten 4.1 Biotoopbeschr ijving en fysisch en chemisch onderzoek Tabel 3 : Fysische en chemische metingen: ph, zuurstofconcentratie (O 2 in mg/l), conductiviteit (Cond in S/cm) en temperatuur (T in C) en de biotoopbeschrijving op het moment van de visbestandopname INBO nummer PH O 2 T Cond Biotoopbeschrijving (mg/l) ( C) ( S/cm) Bodem: zand en veel slib; kunstmatige oever met matig talud; weinig natuurlijke schuilplaatsen voor vis, zeer sterk opkomende vloed; golfbrekers; Bodem: zand en veel slib; kunstmatige oever met matig talud; weinig natuurlijke schuilplaatsen voor vis, industrie in de omgeving; Bodem: zand en veel slib; kunstmatige oever met matig talud, weinig natuurlijke schuilplaatsen voor vis, industrie (betonfabriek) in de omgeving; Bodem: slib, oever natuurlijk met steil talud en niet verstoorde loop, schuilplaatsen matig aanwezig, riet op oevers; Bodem: zand en slib, oever natuurlijk met matig talud en matig verstoorde loop, schuilplaatsen matig aanwezig; op oevers is riet aanwezig Bodem: zand en slib, oever gedeeltelijk verstevigd met matig talud en matig verstoorde loop, schuilplaatsen matig aanwezig; In de Rupel zien we een duidelijke toename van de zuurstofconcentratie naar de monding van de Schelde toe. Deze trend kan toegeschreven worden aan het tij. M.a.w. het inkomend Schelde water brengt zuurstofrijker water aan. 2

7 3

8 4.2 Resultaten van de visbestandopnames Tabel 4 : Overzicht van de aangetroffen vissoorten en het totaal aantal soorten (N) op de verschillende locaties. In het rood en blauw zijn de soorten weergegeven gevangen op deze locatie tijdens de campagnes van 2004 en 2005 respectievelijk. INBO nummer Waterloop baars blankvoorn giebel bittervoorn winde brakwatergrondel kolblei bot 3D stekelbaars paling pos rietvoorn spiering 10D stekelbaars vetje blauwbandgrondel kroeskarper karper brasem N Rupel Rupel Rupel Durme Durme Durme

9 Tabel 5 : Morfometrische specificaties van de gemeten en gewogen vissoorten op elke locatie (G.L. gemiddelde totale lengte in cm, G.G. gemiddeld gewicht in g; N L aantal gemeten individuen, N G aantal gewogen individuen) INBO nummer 3D stekelbaars baars bittervoorn blankvoorn blauwbandgrondel brasem G.L. G.G. G.L. G.G. G.L. G.G. G.L. G.G. G.L. G.G. G.L. G.G. min-max min-max min-max min-max min-max min-max min-max min-max min-max min-max min-max min-max NL NG NL NG NL NG NL NG NL NG NL NG ,21 2,62 9 7,3 7,51 6,48 3,2-6,5 1,2-3, ,3-7,3 5,5-17,1 1-66, ,89 2,48 8,6 8,7 6,42 4,72 7,36 5,69 8,1 5, ,4 3,2-7 1,2-4,5 8,6-8,6 8,7-8, ,2-8,3 2,5-24, ,3 7,5-8,7 5-6, ,4-10, ,88 2,78 9,2 21,13 7,61 4,96 3,4-7,3 1,7-5,4 7,1-15 3,7-94,8 6,7-8,5 3,3-6, ,26 4 7,65 5,14 7,26 4,01 8,4 6,68 5,8-7 2,5-6,7 5,5-12,4 1,4-24,7 5,2-8,2 2,3-5,7 6,5-12,5 2,8-16, ,77 2,92 7,41 4,56 6,37 2,96 7,37 4 4,3-7,2 1,8-5,3 4,8-10,8 0,6-13,1 4,2-7,2 1,1-4,6 7-7,8 2-4, ,2 2,7 7,53 6,23 6,07 5,05 7,27 4, ,8 7,86 5,2-5,2 2,7-2,7 6,2-8,8 4,2-10,3 5,3-7,2 2,8-9,3 5-15,4 1,7-46,7 4,8-7,2 0,6-3,4 7,2-10,8 3,3-13,

10 Vervolg tabel 5 INBO nummer giebel kolblei paling rietvoorn spiering brakwatergrondel G.L. G.G. G.L. G.G. G.L. G.G. G.L. G.G. G.L. G.G. G.L. G.G. min-max min-max min-max min-max min-max min-max min-max min-max min-max min-max min-max min-max NL NG NL NG NL NG NL NG NL NG NL NG ,75 499,55 8,23 5,5 49,1 337,16 18,5 103, ,85 1, ,5 22,5-976,6 6,2-10,5 1,1-11, ,6-807,3 13,5-23,5 26,6-180, ,5-4,2 1,2-1, ,06 7,11 44,5 110,65 3,54 0,44 2,5-10,2 4,2-10, , ,3-0, ,88 17,7 40,5 112,3 9,4 8,2 8,5-12,9 11, ,5-40,5 112,3-112,3 9,4-9,4 8,2-8, ,06 31,63 7,89 5, ,1 10,4 12,9 6,5-16,5 2,5-76,6 6,3-12,2 2,7-15,9 36,5-51,5 72,4-221,8 10,4-10,4 12,9-12, ,05 60,82 7,942 9, ,1 3,1 9, ,4-136,9 5,5-22 1,6-122, ,1-6,1 3,1-3, ,70 4,32 25,5 27,4 6,93 4, ,2 1,3-12,6 25,5-25,5 27,4-27,4 5,2-8,4 2,6-5,

11 Tabel 6 : Effectieve vangst per soort en per locatie uitgedrukt in CPUE (in G/24 uur en N/24 uur met G = gewicht in g en N = aantal). INBO nummer D stekelbaars baars bittervoorn blankvoorn blauwbandgrondel brasem giebel kolblei paling rietvoorn spiering brakwatergrondel totaal ,2 3,65 210,7 499,55 8,25 505,75 103,6 21,5 1,2 1363,4 3,5 0,5 32,5 1 1,5 1,5 1 0, ,4 4,35 9,45 150,8 5,7 5,2 21,35 110,65 1,55 326,45 7 0,5 2 26,5 1 0, , ,7 169,1 29,8 88,5 112,3 8,2 488, ,75 12,05 16,7 47,45 27,05 147,1 6,45 360,55 1, ,5 1, , ,25 123,35 13, ,65 92,9 1,55 381,05 3,5 27 4,5 4,5 2 9,5 0,5 51, ,35 9,35 10,1 171, ,6 86,48 13,7 6,2 324,33 0,5 1, ,5 1, Bespreking Rupel In totaal werden tien soorten gevangen: baars, blankvoorn, giebel, bittervoorn, kolblei, driedoornige stekelbaars, paling, rietvoorn, blauwbandgrondel en brasem. Dit is een merkbaar beter resultaat dan vorig jaar (Breine & Van Thuyne, 2005). In vorige campagnes werden geen driedoornige stekelbaars, brasem, rietvoorn noch blauwbandgrondel gevangen. De aanwezigheid van bittervoorn is merkwaardig. Deze Rode lijst soort is voor zijn voortplanting afhankelijk van de aanwezigheid van een zoetwatermossel waaronder de zwanemossel. Deze mossel stelt hoge eisen wat de zuurstofhuishouding betreft. Blijkbaar zijn de eisen van de bittervoorn minder streng als algemeen wordt aangenomen. De exotische blauwbandgrondel was wel al waargenomen in de Schelde. Toch is de waterkwaliteit van de Rupel nog steeds onvoldoende. De zuurstofconcentratie op het moment van de campagne lag onder de norm (<5 mg/l) van de basiskwaliteit behalve voor de meest stroomafwaarts gelegen locatie. Het binnenkomend ongezuiverd Zennewater vormt een zware belasting voor de waterkwaliteit. Het feit dat we toch vissen aantreffen in de Rupel is het gevolg van het opkomend Scheldewater. We stellen immers vast dat dit water een draagvlak vormt voor verschillende vissoorten (Maes et al., 2005). Durme Volgende 12 soorten troffen we aan: baars, blankvoorn, giebel, bittervoorn, brakwatergrondel, kolblei, driedoornige stekelbaars, paling, rietvoorn, spiering, blauwbandgrondel en brasem. In 2005 vingen we 15 soorten: baars, bittervoorn, blankvoorn, blauwbandgrondel, bot, brasem, giebel, karper, kolblei, kroeskarper, paling, pos, rietvoorn, driedoornige en tiendoornige stekelbaars. In 2004 werden in totaal 13 soorten gevangen: baars, blankvoorn, giebel, bittervoorn, brakwatergrondel, kolblei, bot, driedoornige stekelbaars, paling, pos, rietvoorn, vetje en blauwbandgrondel. Nieuwkomer is de spiering. De spiering trekt voor zijn voortplanting in scholen de rivier op. Voor deze anadrome soort is het belangrijk dat de zuurstofconcentratie hoog genoeg is en zo geen migratiebarrière vormt. Maes et al. (2005) hebben spiering aangetroffen in Zandvliet maar niet verder stroomopwaarts. Buysse et al. (2003) hebben wel spiering aangetroffen in de Bovenschelde onder de stuw van Asper. Buysse meldde ook de aanwezigheid van spiering in Merelbeke (Zuidervak Ringvaart) en in Asper (Bovenschelde). Het waren telkens paairijpe dieren. De aanwezigheid van spiering stroomopwaarts Antwerpen 7

12 duidt op een hogere zuurstofconcentratie. Deze kan tijdelijk zijn en een verhoging van de vangstcampagnes is noodzakelijk om deze migratiemogelijkheden op te volgen. Kolblei en blankvoorn werden ditmaal in relatief hoge aantallen gevangen (tabel 6). Het aantal exemplaren is voor de overige soorten laag (Tabel 6). In vorige campagnes was de concentratie aan bot laag terwijl ze nu zelfs niet eens is gevangen. Deze soort is als volwassen individu resistent tegen vervuiling en komt zowel in brak als zoetwater voor. In de Schelde wordt die massaal aangetroffen. Er is nog geen index voor biotische integriteit (IBI) ontwikkeld voor het zoete getijdenwater. Uit de vangstresultaten valt op dat het visbestand in beide rivieren nog steeds ondermaats is. Beide rivieren zijn dan ook ernstig verstoord. 8

13 6. Gebruikte afkortingen en wetenschappelijke benamingen van de aangetroffen vissoorten Baars Bittervoorn Blankvoorn Blauwbandgrondel Brakwatergrondel: Brasem Giebel Karper Kolblei Paling Rietvoorn 3D stekelbaars; driedoornige stekelbaars Spiering Perca fluviatilis Rhodeus sericeus amarus Rutilus rutilus Pseudorasbora parva Pomatoschistus microps Abramis brama Carassius auratus gibelio Cyprinus carpio Blicca bjoerkna Anguilla anguilla Scardinius erythrophthalmus Gasterosteus aculeatus Osmerus eperlanus 7. Referenties Breine, J. en G. Van Thuyne, 2004 Visbestandopnames op de Rupel en Durme (2004) Depotnummer: D/2004/3241/197 IBW.Wb.V.R Breine, J. en G. Van Thuyne, Visbestandopnames op de Rupel en de Durme (2005). IBW.Wb.V.R Depotnummer: D/2005/3241/233 Buysse D., Martens S., Baeyens R. & J. Coeck, Onderzoek naar de migratie van vissen tussen de Boven- Zeeschelde en Bovenschelde. Rapport Instituut voor Natuurbehoud, Brussel. Maes, J., Geysen, B., Stevends, M. & F. Ollevier, 2003.Opvolging van het visbestand van de Zeeschelde resultaten voor Studie rapport in opdracht van het Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer pp. Maes, J., Geysen, B., Stevens, M., Ollevier, F., Breine, J. & C. Belpaire, Opvolging van het visbestand van de Zeeschelde: resultaten voor IBW.Wb.V.R., Katholieke Universiteit Leuven. Faculteit Wetenschappen/Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer:. 40 pp. Van Thuyne, G., 1996 Inventarisatie van de aanwezige bevissingsapparatuur op het Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer Intern rapport Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer, IBW.Wb.V.IR.96.28, 9 pp. 9

14 10