Foutloos leren? Leren van je fouten bij het syndroom van Korsakov

Transcriptie

1 Foutloos leren? Leren van je fouten bij het syndroom van Korsakov Prof. dr. Roy Kessels GGZNML, Korsakovkliniek Radboud Universiteit Nijmegen, Donders Institute for Brain, Cognition and Behaviour UMC St Radboud, Afdeling Medische Psychologie Geheugenstoornis kernsymptoom van Korsakovsyndroom Met name stoornis in episodisch geheugen (retrograde en anterograde amnesie) Echter: niet alle vormen van geheugen gestoord Context-vrij geheugen (tijd, plaats) Vaardigheden, routines Automatische, onbewuste geheugen intact: impliciet leren 1

2 Postma, Antonides, Wester & Kessels, Exp Brain Res 2008;190: Geheugenstoornis kernsymptoom van Korsakovsyndroom Met name stoornis in episodisch geheugen (retrograde en anterograde amnesie) Echter: niet alle vormen van geheugen gestoord Context-vrij geheugen (tijd, plaats) Vaardigheden, routines Automatiseren intact: impliciet leren Aanleren nieuwe informatie bij Korsakovpatiënten gecompliceerd: Episodisch geheugen (expliciet leren) ook vereist bij vaardigheden Interferentie: trial-en-errorleren 2

3 Trial-en-errorleren Nieuwe, deels onbekende vaardigheid Beginnen met taak Fouten maken Deze herkennen en corrigeren Taak vervolgen Tot succesvol voltooid Later teruggrijpen op leerervaring: fouten herinneren en voorkómen Trial-en-errorleren bij Korsakovpatiënten Foutmonitoring onderdeel van executieve functies (Yochim et al., 2008) Bij Korsakovsyndroom executieve functies vaak gestoord (van Oort & Kessels, 2009) Fouten op impliciete manier geconsolideerd (Baddeley & Wilson, 1994) Geheugenprestatie verminderd Q: heeft het voorkómen van fouten tijdens leren een positief effect op de leerprestatie? 3

4 Principe van foutloos leren ( errorless learning ) Voor het eerst beschreven in onderzoek naar discriminatieleren bij duiven (Terrace, 1963) Kleur-discriminatie Eliminatie van fouten tijdens leren leidt tot bijna perfecte prestatie In tegenstelling tot standaard trial & error -leren Foutloos leren Baddeley (1992): Fouten die tijdens leren optreden worden gecorrigeerd door het expliciete geheugen In het geval van stoornis in het expliciete geheugen worden fouten impliciet geconsolideerd, wat een foutieve respons tot gevolg heeft Baddeley & Wilson (1994): Woordstam-aanvultaak voorkomen van fouten vergeleken met trial & error-leren Vergelijking tussen 3 groepen: jongeren, ouderen en amnesie (waaronder Korsakovpatienten) 4

5 Baddeley & Wilson (1994) Taak: Word-stem completion (woordenlijsten) Twee taakcondities: Trial & error leren (TEL): Een vijfletterwoord dat begint met QU raden welk woord het is Foutloos leren(fl): Een vijfletterwoord dat begint met QU en het woord is QUOTE * 5

6 Het principe van foutloos leren bij het syndroom van Korsakov Komatsu et al. (2000): gezichten-namen leren bij Korsakovpatiënten (n=8) Pitel et al. (2009): foutloos leren voor aanleren semantische kennis niet succesvol bij Korsakovpatiënten in vergelijking met chronische alcoholisten Foutloos leren: gecontroleerde studies bij NAH Foutloos leren veelbelovende techniek die toegepast wordt in de behandeling van patiënten met geheugenproblemen ES = 0.87 Voor meta-analyse zie Kessels & De Haan, J Clin Exp Neuropsychol

7 De onderliggende cognitieve mechanismen zijn echter nog onduidelijk: Baddeley & Wilson (1994): mensen met ernstige geheugenstoosnissen zullen het meeste baat hebben van FL (gestoord expliciet, maar intact impliciet geheugen meer foutieve responsen); FL helpt het impliciet geheugen om de juiste respons te consolideren Hunkin et al. (1998): Echter, geen relatie tussen impliciete geheugenmaten (priming) en de effecten van FL; verklaard door expliciete restvermogens Werkt foutloos leren nu echt het beste bij ernstige geheugenstoornissen? Eigen onderzoek: FL bij associatieleren (gezichten-namen) Trial en error leren John Fred Raad de naam van deze persoon; hij begint met een J. Raad de naam van deze persoon; hij begint met een F. Foutloos leren Paul Els De naam van deze persoon is Paul De naam van deze persoon is Els 7

8 Test Wat was de naam van deze persoon? Foutloos associatieleren Jong versus oud Dementie (MMSE 9-22) Kessels & De Haan, Age Ageing 2003;32: Ruis & Kessels, Aging Clin Exp Res 2005;17:

9 Foutloos leren: Wat kunnen we er mee? Foutloos leren effectief: Mogelijk effectiever bij niet al te ernstige geheugenstoornissen Effectief bij associatie-leren Effect lijkt gemedieerd door zowel impliciete als expliciete geheugen (Tailby & Haslam, 2003; Kessels et al., 2005) Echter: nog weinig onderzoek met procedurele taken/vaardigheden: Is foutloos leren effectief bij het aanleren van vaardigheden? Hier ook sprake van een relatie met de ernst van de amnesie? 3 studies bij NAH-patiënten met geheugenstoornissen (Korsakovamnesie en Alzheimerdementie) Foutloos leren van vaardigheden I: Route-leren Onderzoek Korsakovkliniek GGZNML: 10 patienten met Korsakovsyndroom Leren van een route op het terrein Vergelijking FL en trial & error Twee routes (evenveel beslismomenten) Foutloos leren vs. trial & error Within-subject counterbalanced design 9

10 Routeleren bij het syndroom van Korsakov 7 6 Trial & error Foutloos leren Trial 1 Trial 2 Trial 3 Trial 4 Test Foutloos leren van vaardigheden II: Complexe taak Opgedeeld in deelstappen n=60 participanten (20 matig-ernstige dementie, 20 milde dementie, 20 geen dementie) Between-subject design: trial and error vs. foutloos leren Onmiddellijke en uitgestelde tests (1-3 dagen) Gerandomiseerd en gecontroleerd 10

11 Kessels & Olde Hensken, Neurorehabilitation in press Foutloos leren van vaardigheden III: IADL-taken Verschillende IADL-taken opgedeeld in deelstappen (bijv. Koffie zetten met Senseo, gebruik afstandsbediening tv) 3 taakcondities: trial en error, foutloos leren en modeling (within-subject) 6 sessies van 30 min plus 2 uitgestelde tests na 1 en 3 weken 12 patiënten met ernstige geheugenstoornis (Alzheimerdementie, gem MMSE=15.5, SD=3.8) Cues impliciet (fysiek/motorisch) en expliciet (visueel en geschreven) Visuele cues Geschreven instructies Stap 1 Pak het waterreservoir Stap 2 Vul het waterreservoir met water 11

12 Repeated Measures (8 points) for Implicit performance Pilot Studie (n=12) Include all 3 tasks (n=12) Groups Errorless Learning Modeling with Retrieval Trial and Error Sessions + delayed assessments Dechamps, Fasotti, Olde Rikkert, & Kessels, in preparation Het principe van foutloos leren in de klinische praktijk Foutloos leren effectief bij: Duidelijke expliciete geheugenstoornissen (maar mogelijk niet effectiever bij ernstige amnesia), Maar wel taakafhankelijk: niet bij alle taken effectief; Rechtlijnige taken (stimulus-respons), zoals vaardigheden etc., waarbij normaliter ook expliciete leerprocessen betrokken zijn. Meer wetenschappelijk onderzoek nodig: Gecontroleerd en gerandomiseerd, implementatie in praktijk Gericht op vaardigheden (of kennis) die voor patiënten relevant zijn Het meest effectief lijkt individualiseren van de geheugentraining Strategieën gebaseerd op voorkómen fouten, Alleen antwoorden als patiënt zeker is van antwoord. 12

13 Literatuur: Kessels, R.P.C. (2005). Geheugentraining van patiënten met het syndroom van Korsakov: Het belang van foutloos leren. In M. van Noppen, M. Ficken, W. van der Weide, & R. van Haaften (red.), Bijzondere zorg in De Lozerhof: Een aparte benadering voor mensen met niet aangeboren hersenletsel. Den Haag: Saffier. Kessels, R.P.C. (2005). Impliciet leren als revalidatiemethode: Procedurele vaardigheden, afnemende cues en foutloos leren. In H. Eilander, L. de Vos, & K. Beers (red.), Verder kijken: Ontwikkelingen in de revalidatiepsychologie (pp ). Amsterdam: Harcourt. Kessels, R.P.C., & Joosten-Weyn Banningh, L. (2008). Het impliciet geheugen en de effectiviteit van foutloos leren bij dementie. Gedragstherapie, 41, Met dank aan: Drs. Arie Wester, GGZNML Dr. Arnaud Dechamps, Alzheimer Centrum Nijmegen & Université de Bordeaux Prof. dr. Marcel Olde Rikkert, Alzheimer Centrum Nijmegen Prof. dr. Luciano Fasotti, Sint Maartenskliniek & Radboud Universiteit Nijmegen Linda Olde Hensken, MSc Jeltine Jungheim, BSc Erna Dood, BSc RCT: Relearning of IADL tasks in dementia (Alzheimer Centrum Nijmegen, Bordeaux, Freiburg), n=250 FES-subsidie: Het aanleren van executieve vaardigheidstrainingen middels foutloos leren 13