Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this Leiden University dissertation Author: Wang, Qi Title: Boethius and the importance of basic logic and mathematics for philosophy Issue Date:

2 Dit proefschrift is een studie van het werk van Boethius ( n.chr.) vanuit het gezichtspunt van basale logica en wiskunde en hun toepassingen. Vanuit dit gezichtspunt verschijnt Boethius als de auteur van een samenhangend oeuvre, niet als de logicus, de theoloog, de literator, of de wegbereider voor de Middeleeuwen zoals zijn werk in het verleden vaak is opgesplitst vanuit verschillende academische disciplines. Een eerste resultaat van deze benadering is een antwoord op de vraag naar de originaliteit van Boethius. Veel inhoudelijke aspecten van zijn werk zijn niet nieuw, maar de organisatie en de heldere articulatie van begrippen en argumenten zijn dat wel. Juist daarop berust zijn betekenis voor zijn tijd, en voor de eeuwen na hem. Boethius nam de taak op zich om de Griekse cultuur en Grieks gedachtengoed door te geven aan de Romeinse cultuur, in het Latijn. Het Griekse cultuurgoed was in zijn tijd vooral voorhanden in de vorm van de 7 vrije kunsten: logica, grammatica, rhetorica (later trivium genoemd); getallenleer, muziek, meetkunde, en astronomie (door Boethius quadrivium gedoopt). Met name de logica en de vakken van het quadrivium waren ondervertegenwoordigd in het Romeinse curriculum, terwijl Boethius juist deze vakken als fundamenteel beschouwde voor de filosofie. Wiskunde is voor Boethius noodzakelijk voor de reiniging van de ziel, en het begin van de studie van de fysische werkelijkheid. Logica is zowel instrument van de filosofie als een integraal onderdeel ervan. Vandaar het plan van Boethius om juist in deze vakken Latijnse inleidingen en commentaren te bieden. Van de wiskundige werken van Boethius zijn alleen zijn inleidingen op de getallenleer en, gedeeltelijk, de muziek overgeleverd. Tot deze teksten is mijn discussie van het quadrivium dan ook beperkt. Binnen deze terreinen worden de theorie van gelijkheid, éénheid, getal en goddelijkheid het meest gebruikt in andere werken, alsmede het onderscheid tussen uitvoerende musici en componisten, en de verdeling van muziek in instrumenteel, menselijk (harmonie van ziel en lichaam), en kosmisch (harmonie van de

3 kosmos). Helaas zijn de op Ptolemaeus gebaseerde laatste delen van Boethius De musica, waarin de menselijke en kosmische muziek uitgebreid zouden moeten zijn behandeld, niet overgeleverd. Om toepassingen van deze theorie in de Consolatio van een passende context te voorzien heb ik direct geput uit het werk van Ptolemaeus. De logische werken van Boethius omvatten zijn commentaren op de logica van Aristoteles, Porphyrius en Cicero, en monografieën over classificatie, syllogisme en gemeenplaatsen (topoi). Met name de theorie van categorieën, classificatie en definitie, en delen van de argumentatieleer spelen in alle geschriften van Boethius een rol. In dit proefschrift heb ik mij geconcentreerd op die aspecten van de basale logica, die de meeste toepassingen vinden. Een vergelijking van de inleidende werken op de getallenleer en muziek met hun bronnen (Nicomachus van Gerasa en de genoemde Ptolemaeus) toont Boethius terughoudendheid ten aanzien van de meer speculatieve aspecten van de Platoonse getallenleer, ten gunste van de meer wiskundige aspecten ervan. Wel heeft Boethius een korte analogie tussen getalsverhoudingen en politieke verhoudingen ingevoegd: een indicatie van zijn politieke werk in Rome. Boethius gebruikt logische terminologie om zijn bronnenmateriaal strakker te ordenen dan in het origineel het geval was. In de inleidende logische werken van Boethius vinden we een lichte neiging om logische argumenten vooral met wiskundige voorbeelden te illustreren, of om wiskundige voorbeelden die elders in Aristoteles of Porphyrius zijn te vinden op meer plaatsen in te zetten. Meer uitgebreide toepassingen van basale logica en wiskunde vinden we in de theologische tractaten, die de filosoof Boethius schreef vanwege zijn bemoeienis met de politieke verwikkelingen tussen Rome en de Oosterse kerk, die voortkwamen uit onenigheid over de Christologie. In de meest waarschijnlijke chronologische volgorde, die in ieder geval de ideale leesvolgorde is, worden De fide, Contra Eutychen et Nestorium, De trinitate, en Utrum pater behandeld. De fide beschrijft de christelijke orthodoxie ten tijde van Boethius, zonder vermelding van logica of wiskunde. De Contra Eutychen slaagt erin door heldere definities van de omstreden termen natuur en persoon de extreme posities van Eutyches resp. Nestorius te

4 weerleggen, en de positie van de Kerk als gulden middenweg te schetsen, precies zoals Oosterse kerkleiders in hun brief aan Paus Symmachus hadden gevraagd. Hier is het vooral de basale logica die het werk doet. De trinitate en Utrum pater behandelen de vraag hoe de éénheid van God samengaat met de diversiteit van de Drieëenheid. Met het gelijknamige werk van Augustinus in het achterhoofd, benut Boethius hier op eigen wijze de getallenleer voor het onderscheid van verschil in termen van genus, species of getal; en het onderscheid tussen abstract en concreet getal. Uit de logische geschriften benut hij de Boom van Porphyrius uit diens Isagoge, en argumenten uit de commentaren op Aristoteles De interpretatione. Het resultaat is dat, volgens Boethius, God niet veelvuldig is omdat Hij geen accidenten of differentiae kent, en omdat de herhaling van éénheden in het onderscheid tussen Vader, Zoon, en Heilige Geest in de context van concrete getallen per definitie geen veelvoud oplevert. Uit Utrum pater blijkt dat de diversiteit van de Drieëenheid berust op een onderscheid tussen de onderlinge relaties tussen Vader, Zoon en Geest, zodat de dienovereenkomstige relatieve predicatie de enkelvoudige essentie van God niet kan bedreigen. De Quomodo substantiae is een meer filosofische beschouwing van de vraag hoe substanties goed kunnen zijn op grond van hun bestaan zonder zelf absoluut goed te zijn. Naar toon en onderwerp vormt dit werk een goede overgang naar Boethius laatste geschrift, de Consolatio. In Quomodo substantiae gebruikt Boethius argumentatievormen uit de geometrie, vooral een specifieke vorm van analyse en synthese, om het probleem te verhelderen. Middels synthese concludeert Boethius dat iets ofwel door participatie ofwel van substantie goed moet zijn. Middels analyse laat hij zien dat beide opties onaanvaardbaar zijn. De oplossing wordt geboden door een gedachtenexperiment dat Boethius vergelijkt met de mentale abstractie die in de wiskunde gebruikelijk is. Het resultaat is dat Zijn en Goedheid alleen in het hoogste Goede samenvallen. Al het andere is goed op grond van hun bestaan dat immers gegrond is in het hoogste Goede, zonder dat hun eigen zijn in alle opzichten en omstandigheden goed is. Boethius discussie van theologische kwestie toont hem niet als theoloog voor wie het begrip van de Christelijke leer het doel is, maar als

5 filosoof die de theologie ziet als onderdeel van de theoretische filosofie. Deze visie legitimeert het gebruik van filosofische, i.c. wiskundige en logische, middelen. In de beroemde Consolatio Philosophiae tenslotte figureert de auteur als patiënt die door het verlies van zijn politieke positie en naderende executie de wanhoop nabij is. Vrouwe Philosophia biedt hem de filosofie aan als therapie, en wel in twee achtereenvolgende behandelingen die verschillend van aard zijn. In het eerste deel (boek I-III) neemt Vrouwe Philosophia het voortouw en laat haar hulpeloze patiënt zijn vroegere inzichten in de basale logica weer inzien. Dat helpt hem om een onjuiste opvatting van geluk te verwerpen, zij het nog zonder een adequate definitie van geluk te kunnen geven. De patiënt gaat ook inzien dat de standaard definitie van de mens als rationeel sterfelijk wezen incompleet is. Via muziektherapie wordt de patiënt duidelijk gemaakt dat God de wereld op harmonieuze wijze bestuurt, zij het zonder precies uit te werken hoe dit in zijn werk gaat. Zo passeren thema s uit Boethius voorafgaande werk opnieuw de revue, en wordt de grote betekenis van basale logica en wiskunde voor het welbevinden van de mens opnieuw bevestigd. In het tweede deel van de Consolatio (boek IV-V) is de patiënt dankzij deze filosofische middelen reeds zover genezen dat hij zelf het initiatief kan nemen. De vragen die nog open staan worden door de patiënt herleid tot de fundamentele vraag naar de aard en betekenis van de voorzienigheid. Opnieuw worden analyse en synthese, en de theorie van definitie, gebruikt om voorzienigheid te onderscheiden van noodlot resp. toeval, en om de relatie tussen voorzienigheid en vrije wil te bepalen. Als zo ook deze fundamentele vraag naar de voorzienigheid een bevredigende oplossing heeft gevonden wordt duidelijk hoe de filosofie, middels de instrumenten van de basale logica en de wiskunde, erin slaagt om de aanvankelijk wanhopige patiënt Boethius terug te leiden naar zijn vaderland, de goddelijke wijsheid. Het succes van Boethius oeuvre in de Middeleeuwen is de vervulling geworden van zijn missie om de Griekse cultuur en het Griekse gedachtengoed door te geven aan de Romeinse wereld. Dit proefschrift heeft laten zien dat dit oeuvre duidelijk het stempel draagt van Boethius in de

6 consequente en overtuigende toepassing van basale logica en wiskunde in filosofische vragen van allerlei aard: theologisch, kosmologisch, en ethisch. Juist hierdoor werd het oeuvre van de filosoof Boethius een goudmijn voor de Middeleeuwse cultuur

7