Markten en havens. Modellen voor stadsontwikkeling in de middeleeuwse Nederlanden. Marcel IJsselstijn Middeleeuwen Symposium Zutphen 23 juni 2017

Transcriptie

1 Markten en havens Modellen voor stadsontwikkeling in de middeleeuwse Nederlanden Marcel IJsselstijn Middeleeuwen Symposium Zutphen 23 juni 2017

2 Bron: R. Rutte & B. Vannieuwenhuyze, Stadswording in de Lage Landen van de tiende tot de vijftiende eeuw. Een overzicht aan de hand van vijfhonderd jaar ruimtelijke inrichting, Bulletin KNOB 113 (2014),

3 Mate van stedelijkheid van 388 Nederlandse gemeenten in 2017 Bron: CBS, Statline Mate van stedelijkheid Totaal aantal gemeenten Aantal gemeenten met middeleeuwse stad Sterk én zeer sterk (43%) Zeer sterk (72%) 3

4 4

5 Hoe ontstaat en groeit een stad in de middeleeuwen? Een modelmatige benadering 5

6 Procesmodellen Centrale plaatsen-model (o.a. W. Christaller; G. des Marez, G. Duby, A. Verhulst) Netwerk-model (o.a. J. Vance; H. Pirenne, F. Ganshof, H. van Werveke) Model-Rutte 6

7 Groeimodellen Transformatie Romeinse steden (vanaf de 5de eeuw) Opkomst emporia (vanaf de 7de eeuw) Samengroeien van prestedelijke kernen tot versterkte steden (vanaf de 10de-11de eeuw) Aanleg nieuwe steden (vanaf de 12de-13de eeuw) 7

8 Centrale plaatsenmodel Steden ontstaan door agrarische overproductie en de wens om overschotten uit te wisselen Centrale plaatsen zijn de plekken waar die uitwisseling plaatsvindt Locatie en omvang van een centrale plaats worden bepaald door drempelwaarde (threshold) en bereik (range) van goederen en diensten die er op de markt gebracht worden 8

9 Drempelwaarde en bereik Drempelwaarde is de minimaal vereiste vraag om een product of dienst rendabel aan te bieden Bereik is de maximale afstand die mensen bereid zijn af te leggen om een product of dienst aan te schaffen 9

10 10

11 Centrale Plaatsenmodel 11

12 Centrale Plaatsenmodel Structuur Basiseenheid Rol van de stad Vorm Ideaaltype Functies Economisch Politiek Cultureel Ontwikkeling Impuls voor economische groei Ontwikkelingsrichting Belangrijkste spelers Landbouwkundige regio of administratieve eenheid Centrale plaats in een hiërarchie Territoriaal en geometrisch Marktstad Markten en diensten Administratief Gelijkvormig Aanbod gedreven Van onderop Producenten: ambachtslieden en boeren Naar: Hohenberg & Lees, The making of urban Europe (1995) 12

13 Netwerkmodel Steden ontstaan als gevolg van een externe vraag Speculanten/kooplieden stichten een centrum dat als doorvoerpunt (gateway) dient in een netwerk Locatie en omvang van een stad worden bepaald door haar positie in het netwerk van optimale handelsroutes: kern periferie. 13

14 Netwerkmodel 14

15 Netwerkmodel Structuur Basiseenheid Rol van de stad Vorm Ideaaltype Functies Economisch Politiek Cultureel Ontwikkeling Impuls voor economische groei Ontwikkelingsrichting Belangrijkste spelers Handelsnetwerk Knooppunt in een netwerk van steden met een kern en periferie Maritiem en onregelmatig Koopmansstad Handel, vooral over de langere afstand Informele controle of hegemonie Heterogeen Vraag gestuurd Vanuit de kern Handelaren: kooplieden en bankiers Naar: Hohenberg & Lees, The making of urban Europe (1995) 15

16 Model-Rutte Economische opbloei Totstandkoming stad Heer Ondernemende lieden 16

17 Mogelijkheid tot economische opbloei Regionale marktplaats Knooppunt in handelsnetwerken over de langere afstand 17

18 Twee groepen actoren bij stadswording Heer/vrouw die als gezagsdrager van bovenaf ontwikkeling kon stimuleren Lokale groep ondernemende lieden die ontwikkeling van onderop bevorderde 18

19 Vier groeimodellen Transformatie Romeinse steden (vanaf de 5de eeuw) Opkomst emporia (vanaf de 7de eeuw) Samengroeien van pre-stedelijke kernen tot versterkte steden (vanaf de 10de-11de eeuw) Aanleg nieuwe steden (vanaf de 12de-13de eeuw) 19

20 Transformatie Romeinse steden 20

21 Transformatie Romeinse steden Wat gebeurde er met de Romeinse steden in de vroege middeleeuwen? Henri Pirenne ( ): Romeinse beschaving (handel en steden) gingen pas in 7de eeuw teloor Uitzonderingen zijn steden die functioneerden als bisschopszetel 21

22 Transformatie Romeinse steden Archeologisch onderzoek: bewoningscontinuïteit sterkst in zuiden, afnemend richting noorden Verplaatsing van bewoning ( wandelende steden ): o.a. Bonn, Xanten, Besançon, Londen 22

23 23

24 Vroegmiddeleeuwse emporia 24

25 Emporia volgens Richard Hodges Type A: AD - Periodiek bewoond - Uitwisseling van luxegoederen Type B: AD - Permanent bewoond - Uitwisseling van luxegoederen - Regionale productiecentra Reconstructie van Dorestad Luit van der Tuuk 25

26 Neergang emporia (9de-10de eeuw) Verandering van sociaaleconomisch systeem: van enkele monopolistische marktplaatsen naar netwerken van regionale markten (Hodges) Fragmentatie centrale gezag en opkomst van lokale en regionale heersers (Verhulst) Boden bescherming aan de handel maar vanuit andere nederzettingen 26

27 27

28 Pre-stedelijke kernen Twee of meer pre-stedelijke kernen worden tot één (versterkte) stad Veelal gaat het om één oudere (versterke) kern en een daarbuiten gelegen handels- of marktnederzetting Civitas/portus (Pirenne), burgus en vicus/wik (Ennen), urbs en suburbium Factor veiligheid wordt belangrijker 28

29 29

30 Aanleg nieuwe steden Stedenpolitiek en stadsplanning van bovenaf Bevoorrechten van bestaande nederzettingen tot stad Aanleg compleet nieuwe steden 30

31 Nieuwe steden in Centraal-Europa (naar: H. Stoob, Forschungen zum Städtewesen in Europa Vol. I, Keulen/Wenen 1970) 31

32 Motieven voor stadsplanning en stedenpolitiek Economisch: direct (bv. tol, belasting) en indirect (bv. marktopbrengsten) Militair/strategisch: invloed uitbreiden, gezag consolideren 32

33 Twee fasen van nieuwe steden in de noordelijke Nederlanden : grote landsheren, veelal bestaande nederzettingen die tot stad werden opgekweekt : veel nieuwe steden aangelegd, niet alleen door gevestigde machthebbers maar ook door kleine, lokale heersers 33

34 34

35 Koppeling groei- en procesmodellen? Transformatie Romeinse steden: Centrale Plaatsenmodel Emporia: Netwerkmodel Pre-stedelijke kernen: beide modellen Nieuwe steden: draagt het middeleeuwse stadsconcept uit 35

36 Middeleeuwse stadswording volgens het model van Rutte (2002) Economische opbloei: Regionale marktplaats Knooppunt in handelsnetwerk over langere afstand - Algemene economische conjunctuur - Ligging van een plaats (t.o.v. natuurlijke hulpbronnen of handelsroutes) Totstandkoming stad Heer Ondernemende lieden 36

37 Bron: Bosatlas van de geschiedenis van Nederland (2011) 37

38 38

39 39

40 40

41 Bron: N. Brand, Waterwegen en stedelijke belangen. De invloed van infrastructuur op het Hollandse stedenpatroon ( ), OverHolland 10/11 (2011),

42 42

43 43

44 44

45 45

46 Conclusies m.b.t. vervolgonderzoek Grote landschappelijke dynamiek Kan verklaring bieden voor ontstaan grote hoeveelheid steden Verder onderzoek nodig om model van Rutte te toetsen: - betekenis markten en havens voor ontstaan van steden - wisselwerking mens/natuur m.b.t. verschuiven handelsroutes - samenstelling actoren betrokken bij stadswording 46