Securing the European Homeland : Profit, Risk, Authority M. Hoijtink

Transcriptie

1 Securing the European Homeland : Profit, Risk, Authority M. Hoijtink

2 Nederlandse samenvatting van Securing the European Homeland : Profit, Risk, Authority Marijn Hoijtink Dit proefschrift onderzoekt de commercialisering van veiligheid in Europa als onderdeel van het toenemende belang van veiligheid in het politieke debat, met name in de zogenoemde oorlog tegen het terrorisme. Specifiek richt deze studie zich op de totstandkoming van een Europese markt voor binnenlandse veiligheid ( homeland security ) en de betrokkenheid van commerciële veiligheidsbedrijven in het vormgeven en definiëren van wat wij onder veiligheid verstaan. Deze ontwikkelingen zijn grotendeels onzichtbaar gebleven in de academische literatuur over private veiligheid. Dit heeft te maken met het feit dat deze literatuur zich tot nu toe met name richt op de rol van private militaire bedrijven in conflictgebieden of in staten waar de publieke sector onderontwikkeld is. Tegelijkertijd is deze studie meer dan een empirische bijdrage. De nadruk op het belang van niet-gemilitariseerde en meer alledaagse vormen van veiligheid die deze studie kenmerkt verbindt de theoretische debatten over private veiligheid met de literatuur over de rol van preemptieve veiligheid na de aanslagen van 11 september De volgende vragen zijn daarbij leidend: welke veiligheidsconcepten en ideeën stimuleren de groeimarkt voor veiligheidstechnologie en de toenemende betrokkenheid van commerciële veiligheidsactoren in Europa? Hoe zijn deze nieuwe actoren betrokken bij dominante opvattingen over risico en de dagelijkse praktijk van veiligheid? Hoe kunnen we deze nieuwe verstandhouding tussen de commerciële wereld en de publieke veiligheidssector duiden? Ik gebruik de term preemptieve veiligheid om te verwijzen naar de veiligheidspraktijken die geïmplementeerd worden als antwoord op zogenoemde speculatieve dreigingen. Dit zijn dreigingen die onmogelijk te voorspellen of te voorzien zijn en die een zo vroeg mogelijke interventie vereisen. Het werk van Louise Amoore laat zien dat de logica van speculatieve of preemptieve veiligheid in toenemende mate het dagelijkse leven kenmerkt: van risico management consulting, tot software design en van forensische praktijken tot data visualiseringen, de praktijken die plaatsvinden

3 in het kader van de oorlog tegen het terrorisme overschrijden steeds vaker het onderscheid tussen de militaire, civiele en commerciële sfeer. Het is in dit verband dat wij het toenemende belang van expertise vanuit het commerciële domein moeten begrijpen, alsmede de opmars de managers van het onbehagen, zoals Didier Bigo (2004) ze omschrijft. Dit zijn de publieke en private veiligheidsprofessionals die verantwoordelijk zijn voor het identificeren en classificeren van risico en veiligheidsdreigingen. Over hun precieze betrokkenheid weten we echter zeer weinig. Deze studie wil in dit verband een belangrijke bijdrage leveren. Elke studie over veiligheid na de aanslagen van 11 september is onderhevig aan discussie en misvattingen. Zo mogelijk is het bestuderen van private veiligheid nog meer beladen. Deels heeft dit te maken met het feit dat private veiligheid onze overtuigingen over de rol en de verantwoordelijkheden van de moderne staat compliceert en vragen oproept over de rechten van burgers en democratische principes (Abrahamsen and Williams, 2011). Daarnaast betwist de ontwikkeling van de commercialisering van veiligheid belangrijke theoretische begrippen en disciplinaire tradities in de internationale betrekkingen en de politicologie. In het licht van de toenemende commercialisering van veiligheid lijken traditionele theorieën over de staat en veiligheid zoals ze gedefinieerd worden door deze disciplines niet langer opportuun. Deze studie ontwikkelt daarom een visie op de staat en veiligheid die voorbij gaat aan een strikt onderscheid tussen publiek/privaat, interne-/externe veiligheid en militaire-/civiele veiligheid. De studie sluit zodoende aan op een kritische en nieuwe onderzoeksagenda naar veiligheid die het belang van het verbreden en het verdiepen van het concept van veiligheid onderschrijft. Methodologisch gezien is een belangrijk doel van dit proefschrift het analyseren van de heterogeniteit van dagelijkse veiligheidspraktijken en het bestuderen van de variëteit aan actoren die betrokken zijn bij het veiligheidsproces. De studie combineert daarom etnografisch veldonderzoek met een analyse van discours volgens de Foucaultiaanse traditie en is in belangrijke mate gebaseerd op een empirische en interpretatieve analyse van veiligheidspraktijken. Het belang van empirie en veldonderzoek voor deze studie is niet dat het context biedt of een rijke beschrijving geeft, maar is

4 fundamenteler. Dat wil zeggen, de focus op empirie komt voort uit een theoretisch standpunt dat de sociale en politieke werelden die we bestuderen in feite worden geconstitueerd door allerlei alledaagse praktijken, processen en objecten. Dit argument vraagt om een specifieke methodologische benadering die in het werk van Michèl Foucault omschreven wordt als problematisch denken. Problematisch denken verwijst naar het belang van het analyseren van momenten waarop bepaalde fenomenen worden bevraagd, geclassificeerd en gereguleerd. Het bestuderen van een aantal van dit soort problematische momenten stelt mij in staat om veiligheidspraktijken te identificeren wanneer deze instabiel zijn en in flux. Dit is belangrijk omdat ik vooral geïnteresseerd ben in het aantonen van de discrepanties tussen de verwachtingen van nieuwe veiligheidstechnologieën en markten en de complexe werkelijkheid van hun implementatie. De vier casussen zijn dus geselecteerd op basis van de verwachting dat zij de (betwiste) introductie en werking van nieuwe concepten, veranderlijke praktijken en verhoudingen en technologische innovaties kunnen aantonen. De vier casussen bestaan uit een analyse van de problematisering van: civiele veiligheid (hoofdstuk 3); kritieke infrastructuur (hoofdstuk 4); de beveiliging van massa transport in Europa (hoofdstuk 5); en de beveiliging van de luchtvaart na het zogeheten vloeistoffenplot in 2006 (hoofdstuk 6). Van alle vier de casussen wordt verder verwacht dat zij een illustratie geven van: a) nieuwe veiligheidsconcepten; b) verschuivingen in veiligheidspraktijken en technologieën; en c) nieuwe vormen van publiek/private samenwerking. Dit proefschrift onderschrijft drie brede conclusies die, samengevat, duiden op: 1) de marketisering van risico en veiligheid; 2) het belang van de commerciële veiligheidssector in het beveiligen en managen van transnationale en trans-sectorale goederen-, diensten- en personenstromingen; en 3) een toenemende Europeanisering van veiligheid. Het eerste argument verwijst naar het belang van veranderende ideeën over risico en speculatieve dreiging voor het ontstaan en de groei van nieuwe veiligheidsmarkten. Een belangrijke drijfveer voor investeringen in deze markten is de onzekerheid die gepaard gaat met een fluïde en speculatief dreigingsbeeld en de erkenning dat nieuwe veiligheidsdreigingen in toenemende mate grillig en grensoverschrijdend zijn.

5 Een belangrijke bijdrage van deze studie is, echter, dat deze dreigingsbeelden politiek zijn. Dat wil zeggen, veiligheidsdreigingen bestaan niet a priori, maar worden geconstitueerd voor een gevarieerde groep van publiek/private veiligheidsactoren. Tegelijkertijd wordt de groei van nieuwe veiligheidsmarkten ingezet door een geloof in de mogelijke winstgevendheid van deze markten. De groei van commerciële veiligheidsbedrijven wordt actief gestimuleerd door publieke overheden vanwege het eventuele belang van deze markten voor de handel, werkgelegenheid en economische groei. De Europese Commissie is hier een belangrijk voorbeeld. Zij stimuleert een Europese markt voor veiligheidstechnologieën op basis van haar expertise in het integreren en ontwikkelen van de Europese interne markt. De commercialisering van veiligheid is in dit opzicht sterk ingebed in marktpraktijken en in het marktdenken. Om deze reden verkiest deze studie de begrippen commercialisering en marketisering boven privatisering. De tweede bijdrage die dit proefschrift levert heeft te maken met de manier waarop nieuwe commerciële actoren betrokken zijn bij het beveiligen en het managen van transnationale en transsectorale goederen-, diensten- en personenstromingen. De projecten en technologieën die bestudeerd worden in dit proefschrift hebben allemaal te maken met de transformatie van de praktijken wat betreft het managen, handhaven en produceren van materiele verbindingen. Al deze technologieën worden ontwikkeld vanuit de wens om interoperabiliteit en koppelingen tussen systemen en organisaties te creëren en op deze manier kritieke en grootschalige systemen en netwerken veilig en open te houden. In een wereld die gekenmerkt wordt door dichte netwerken en vele verbindingen bestaan grenzen nog wel degelijk. Deze grenzen zijn een belangrijk onderdeel van het dagelijkse leven en bijvoorbeeld verbonden aan praktijken van data mining of andere vormen van surveillance. Met de toenemende aanwezigheid van commerciële actoren verschuiven en verharden deze grenzen en dit heeft gevolgen voor het idee dat veiligheid een belangrijke publieke waarde is. Op het vliegveld is het contrast tussen een hyper mobiele elite en tweederangsburgers al langer zichtbaar. Dit onderzoek suggereert dat deze praktijken en technologieën, gepromoot door een nieuwe veiligheidsindustrie, in steeds meer domeinen in gebruik zullen worden genomen.

6 Het derde en laatste argument dat geformuleerd wordt door deze studie heeft te maken met de debatten over Europese samenwerking en integratie. De toenemende commercialisering in Europa onder aanvoering van de Europese Commissie wijst op een steeds complexere bestuursvorm, maar ook op een expansie van de invloed van Europa op het gebied van veiligheid. De ontwikkelingen die in dit proefschrift beschreven worden laten zien dat Europese veiligheid een pluralistisch, gefragmenteerd, maar ook een florerend veld is dat de eerdere Europese pijlerstructuur in belangrijke mate overstijgt. We zien hier niet zozeer een sterke politisering of securitisering van andere beleidsterreinen, maar zoals gezegd eerder een marketisering van het domein van veiligheid. Europese veiligheidsintegratie vindt in dit opzicht plaats volgens het principe van de fait accompli of voldongen feiten die oppositie en argumentatie onmogelijk maakt (Majone, 2010). De democratisering en politisering van deze praktijken wordt daarnaast bemoeilijkt door de nauwe partnerschappen die op Europees niveau worden afgesloten tussen de Europese Commissie en de defensie- en veiligheidslobby. Deze partnerschappen stellen de Europese Commissie in staat om een sterkere positie in te nemen ten opzichte van de Raad van Ministers, maar zijn maar moeilijk zichtbaar. Hoewel de term homeland security vrijwel geheel afwezig is in Europese politieke debatten, beargumenteert dit proefschrift ten slotte dat het gebruik van dit concept een aantal belangrijke voordelen heeft. Meer dan de concepten interne of civiele veiligheid werpt de term homeland security belangrijke vragen op over Europese ontwikkelingen ten opzichte van veiligheid, burgerschap, gemeenschap en politieke identiteit. Het gebruik van de term homeland security is dus vooral een kritische interventie die mij in staat stelt Europese veiligheidsintegratie en de effecten en implicaties van een nieuwe Europese markt voor homeland security te politiseren.