Tweede Kamer der Staten-Generaal

Transcriptie

1 Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar Invoeringswet Boeken 3-6 nieuw Burgerlijk Wetboek (derde gedeelte) Nr. 5 BRIEF VAN DE MINISTER VAN JUSTITIE Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal 's-gravenhage, 23 maart 1989 Hierbij bied ik u een nota over het bovengenoemde wetsvoorstel aan. De Minister van Justitie, F. Korthals Altes F ISSN T..,.,._ SDU uitgeverij' S Gravenhage 1989 Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 5

2 1. Inleiding Het ontwerp van het derde gedeelte van de Invoeringswet Boeken 3-6 nieuw Burgerlijk Wetboek strekt tot wijziging van Boek 4 dat de nieuwe regeling van het erfrecht bevat. Het is ingediend bij Koninklijke boodschap van 17 oktober 1981, maar is parlementair niet verder behandeld, daar in 1983 is besloten aan de invoering van de Boeken 3, 5 en 6 voorrang te verlenen en die van Boek 4 daarvan te ontkoppelen. Nu de behandeling van de eerstgenoemde boeken in de Tweede Kamer bijna is voltooid, kan de invoering van Boek 4 ter hand worden genomen. Het onderwerp dat in het wetsvoorstel de meeste aandacht trok, betreft de regeling van de versterking der erfrechtelijke positie van de langstlevende echtgenoot, in het bijzonder in diens verhouding tot die van de kinderen van de erflater. In het ontwerp wordt deze echtgenoot een wettelijk vruchtgebruik op de nalatenschap - voor zover hij die niet erft - toegekend. Deze regeling is een uitwerking van het overleg dat mijn ambtsvoorganger met de vaste Commissie voor Justitie der Tweede Kamer in 1978 heeft gevoerd, waartoe ik moge verwijzen naar de witte stukken bij wetsontwerp , nrs In notariële kringen is tegen de voorgestelde regeling ernstig verzet gerezen - zie het verslag van de algemene vergadering der Koninklijke Notariële Broederschap van 1982 in WPNR Onlangs is onder het notariaat een enquête gehouden waaruit bij degenen die daaraan meededen, een relatieve voorkeur voor de zogenoemde ouderlijke boedelverdeling als wettelijk systeem bleek; dit stelsel behaalde 40% der uitgebrachte stemmen, tegenover elk der drie andere in de enquête betrokken stelsels met tussen 10% en 20% van de stemmen. Dit gegeven leidt tot de vraag, of niet aan gerechtvaardigde wensen van het notariaat zou kunnen worden tegemoet gekomen, voordat het ontwerp zijn parle mentaire weg vervolgt. Ofschoon ook in notariële kringen een zeer grote verscheidenheid van opvattingen heerst, ligt het toch het meest voor de hand het bij het ontwerp voorgestelde systeem te vergelijken met het stelsel dat door het notariaat het meest wordt aanbevolen, namelijk dat van de ouderlijke boedelverdeling. 2. Het stelsel van de ouderlijke boedelverdeling tegenover dat van het wetsontwerp Vooropgesteld moge worden dat beide stelsels belangrijke trekken gemeen hebben. Beide versterken de positie van de langstlevende echtgenoot aanzienlijk, doordat ze hem tijdens zijn leven de vrije beschikking over de nalatenschapsgoederen toekennen en de kinderen van de erflater pas na het overlijden van de langstlevende hun rechten kunnen uitoefenen. Bij geen van beide is bepalend, of en in hoeverre de langstlevende de nalatenschapsgoederen behoeft voor een voldoende verzorging. Hoewel ook dit als criterium voor een wettelijke regeling wordt verdedigd, in navolging van HR 30 november 1945, NJ 1946, 62 (Harms-De Visser), is dat toch voor een wettelijke regeling van het erfrecht weinig gelukkig, reeds omdat het onmogelijk is te voorspellen hoe die behoefte zich in een individueel geval zal ontwikkelen en hoelang de langstlevende in leven zal blijven. Anderzijds kan de vergelijking zich tot enige hoofdpunten beperken: vele problemen die zich onder het bestaande recht voordoen of wellicht voor het toekomstige worden gevreesd, ook eventueel die van fiscale aard, kunnen immers door de wetgever worden opgelost. Het principiële verschil tussen beide stelsels is gelegen in de erfrechtelijke positie van de kinderen van de erflater. De ouderlijke boedelverdeling, zoals die nu in de praktijk voorkomt, berust op de artikelen 1167 e.v. BW: de erflater zelf verdeelt zijn Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 5 2

3 nalatenschap tussen zijn echtgenoot en zijn kinderen, en wel aldus dat de eerste alle goederen der nalatenschap krijgt toebedeeld, onder gehoudenheid van betaling der schulden, terwijl de kinderen wegens deze overbedeling een geldvordering op die echtgenoot krijgen; gewoonlijk bepaalt de erflater dat deze vordering slechts opeisbaar wordt bij overlijden van zijn echtgenoot en wanneer zich een of meer gebeurtenissen voordoen, zoals diens faillissement. Verheffing hiervan tot wettelijk stelsel zou betekenen dat de wetgever zelf de goederen der nalatenschap aan de langstlevende toekent - en die aan de kinderen onthoudt - of althans de kinderen verplicht tot het afstaan van hun aandeel in de goederen aan de langstlevende. (Van een «ouderlijke boedelverdeling» kan men dan ook niet meer spreken; er is eerder sprake van een wettelijke toedeling van de boedel aan de langstlevende.) Essentieel in dit verband is dat de kinderen van de erflater wel een geldvordering op de langstlevende (of diens nalatenschap) verkrijgen, doch geen enkel recht op de goederen van hun overleden ouder. Anders is dit in de constructie van het wetsontwerp. Aan het wettelijk vruchtgebruik verbindt dit een, slechts in enkele opzichten beperkte, bevoegdheid van de langstlevende tot beschikking over de nalatenschapsgoederen. Aldus vertoont dit vruchtgebruik meer de trekken van een «tijdelijke eigendom» der nalatenschap dan van het klassieke vruchtgebruik. 1 Evenzeer doet het denken aan het fideicommis de residuo, maar met dit verschil dat de langstlevende aan de kinderen een vergoeding schuldig wordt voor de door hem vervreemde nalatenschapsgoederen. Daar deze vergoeding in de regel pas bij het overlijden van de langstlevende opeisbaar wordt, nadert het systeem voor de, door de langstlevende tijdens het vruchtgebruik vervreemde, nalatenschapsgoederen het resultaat van de ouderlijke boedelverdeling. Per slot van rekening is in beginsel het verschil tussen beide stelsels derhalve dit, dat de kinderen van de erflater bij ouderlijke boedelverdeling geen van zijn goederen erven, en bij het vruchtgebruik met beschikkingsbevoegdheid wel, zij het dat zij pas bij het overlijden van de langstlevende in het volle recht treden en voor de inmiddels vervreemde goederen een geldelijke vergoeding ontvangen. Het stelsel van de ouderlijke boedelverdeling heeft al eerder geïnspireerd tot een wetsontwerp, namelijk de zogenaamde erfrechtelijke voortrein (wetsontwerp ), bedoeld om de tijd tot de invoering van Boek 4 te overbruggen en bovendien daarvoor tot model dienen. De langstlevende echtgenoot zou enig erfgenaam worden en de kinderen van de erflater zouden jegens de langstlevende een uitkeringsrecht ter grootte van de waarde van hun fictieve erfdeel verkrijgen. In het voorlopig verslag is het ontwerp ernstig gekritiseerd, principieel het meest omdat de wetgever hierin de kinderen «onterft». Juist wegens deze kritiek is gezocht naar een systeem waarin de kinderen in beginsel ook reëel erfgenaam kunnen blijven; dat systeem is gevonden in het vruchtgebruik met beschikkingsbevoegdheid dat aan wetsontwerp ten grondslag ligt. Het is op dit punt dat de wetgever een ondubbelzinnige keuze moet doen. In de volgende paragraaf wordt ter verduidelijking van de probleemstelling nader ingegaan op de vraag tot welke praktische verschillen de keuze van het uitgangspunt leidt. 1 In het systeem van het nieuwe BW wordt een tijdelijk recht omgezet in een vruchtgebruik: zie artikel a. Van beschikking over een tijdelijk recht verschilt de beschikking door de langstlevende-vrucht gebruiker in zoverre dat het vervreemde goed niet na voltooiing van tijdsduur, i.c. bij het overlijden van de langstlevende, in de boedel terugvalt. 3. Stiefouders en voorkinderen In het voorgaande is al tot uitdrukking gebracht dat een keuze tussen de ouderlijke boedelverdeling en het wettelijk vruchtgebruik weinig gevolgen heeft, zolang de langstlevende echtgenoot nog in leven is: hij heeft de nagelaten goederen van de erflater onder zich en kan daarover beschikken. In zoverre kan men zeggen dat in beide stelsels de langstlevende vóór de kinderen gaat; een andere vraag is echter, of ten aanzien Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 5 3

4 van de nagelaten goederen de kinderen bij eventuele derden voorgaan. Is de langstlevende tevens de eigen ouder van de kinderen van de erflater, dan zal het praktisch verschil tussen beide stelsels bij het overlijden van die langstlevende eveneens gering zijn. Van de overbedelingsvordering, ontstaan door de ouderlijke boedelverdeling, zijn de kinderen bij het overlijden van de langstlevende zowel schuldeiser als schuldenaar, zodat in de regel de vordering door vermenging teniet gaat (artikel b), terwijl de kinderen als erfgenamen van de langstlevende deze in diens goederen opvolgen. Anderzijds vervalt door het overlijden van de langstlevende het vruchtgebruik en verkrijgen de kinderen het volle recht over de overgebleven, nagelaten, goederen (artikelen en 22), terwijl de vergoedingsvordering ten laste van de vruchtgebruiker eveneens door vermenging tenietgaat. In beide gevallen worden de door de eerststervende nagelaten goederen, voor zover nog aanwezig bij het overlijden van de langstlevende, aan de kinderen «doorgegeven». Alleen bestaat bij de ouderlijke boedelverdeling de mogelijkheid dat de langstlevende de, immers hem toebehorende, goederen uit de nalatenschap van de eerststervende bij uiterste wil vermaakt; de langstlevende die «slechts» vruchtgebruiker is, kan dat niet. Geheel anders is echter erfrechtelijk de situatie als de langstlevende niet de eigen ouder van de kinderen van de erflater is, maar de stiefouder. In dat geval zullen de kinderen gewoonlijk voorkinderen uit een, door de dood of echtscheiding ontbonden, eerder huwelijk van de erflater zijn. Blijkens de statistieken komt hertrouwen na de dood van de eerste echtgenoot niet erg dikwijls voor, doch hertrouwen na echtscheiding des te meer; de erfrechtelijke gevolgen zullen zich in de toekomst in toenemende mate voordoen. (Op de 85 a huwelijken die in de recente periode jaarlijks worden gesloten, zijn 26 tot der huwenden reeds eerder getrouwd geweest; van rond 90% van hen is het eerdere huwelijk door echtscheiding ontbonden.) Een tot wettelijk verheven stelsel van «ouderlijke boedelverdeling» brengt dan mee dat er in dit geval wel een «overbedelings»-vordering van de voorkinderen op de stiefouder bestaat, maar dat de goederen uit de nalatenschap van de eigen ouder der voorkinderen alle vererven naar hun stiefouder; uitzicht op die goederen bij diens overlijden hebben zij dan ook niet meer, want de kring van diens erfgenamen bij versterf wordt gevormd door de stieffamilie van de voorkinderen. Het is wel waar dat, als de stiefouder eerder dan de eigen ouder overlijdt, deze laatste, omgekeerd, de goederen van de stiefouder zal erven, en deze bij zijn overlijden aan de voorkinderen, immers zijn eigen kinderen, zal doorgeven, maar dit toont alleen aan dat aanvaarding van de ouderlijke boedelverdeling als wettelijk stelsel tevens betekent aanvaarding van een element van erfrechtelijke willekeur voor de kinderen. Het stelsel van het wettelijk vruchtgebruik brengt dit erfrechtelijk gevolg ten opzichte van voorkinderen niet mee. Wel moeten hun rechten op de nagelaten goederen wijken voor de beschikkingsbevoegdheid van de door hun overleden ouder achtergelaten echtgenoot - hun eigen andere ouder of een stiefouder -, maar bij diens overlijden volgen zij op in het volle recht op de resterende vruchtgebruiksgoederen, waarop hun stieffamilie geen erfrechtelijke aanspraak kan maken. 4. Uitwerking Op welke motieven de (relatieve) voorkeur van het notariaat voor de ouderlijke boedelverdeling als wettelijk systeem berust, is niet geheel na te gaan. Ten dele is waarschijnlijk de oorzaak dat velen dit systeem uit de praktijk kennen en als eenvoudig en duidelijk hebben leren waarderen - Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 5 4

5 afgezien van de problematiek, in het bijzonder ten aanzien van de legitimarissen en van de bijstand, die tot procedures aanleiding hebben gegeven. Met een boedelbeschrijving, inclusief waardering der goederen van de nalatenschap, zijn de erfgenamen, en is eventueel de notaris, gereed. Aan verdeling der goederen noch administratie tijdens het leven van de langstlevende komt men toe. Het stelsel is uitstekend voor de langstlevende, en de vraag of ook de kinderen zich rechtvaardig behandeld voelen, blijft op de achtergrond. Daarentegen kan een vruchtgebruik allerlei complicaties meebrengen die ook hier werden gevreesd: zaaksvervanging, administratie en verantwoording en, in het geval van het wetsontwerp, de berekening van de vergoedingsvordering. Mede daardoor was een veelgehoorde concrete klacht dat het wetsontwerp moeilijk leesbaar is. De aandacht verdient allereerst dat in het ontwerp reeds voor het wettelijk vruchtgebruik de zaaksvervanging en daarmee ook haar problemen zijn afgesneden. De zaaksvervanging kan hier immers worden gemist: voor behoud van de vermogenswaarde van de nalatenschap voor de kinderen kan de vergoedingsvordering redelijk in de plaats treden, hun gaat het in het bijzonder om de affectiewaarde die bepaalde van die goederen voor hen betekenen. Als deze eenmaal, in het bijzonder doordat de langstlevende zijn beschikkingsbevoegdheid heeft uitgeoefend, uit de nalatenschapsgoederen zijn verdwenen, compenseert zaaksvervanging dit verlies voor de kinderen niet. Voor de praktijk zou het wettelijk vruchtgebruik de ouderlijke boedelverdeling in eenvoud sterk kunnen benaderen, indien bij de berekening van de vergoedingsvordering aan het einde van het vruchtgebruik zou worden uitgegaan van de (geïndexeerde) waarde der goederen ter gelegenheid van de boedelbeschrijving. Evenmin als bij de ouderlijke boedelverdeling is het dan nodig de lotgevallen der vruchtgebruiksgoederen naspeurbaar te houden en hun waarde bij vervreemding vast te stellen. Omdat dan ook de langstlevende echtgenoot kan worden ontheven van een verplichting tot periodieke verantwoording en aan gedetailleerde voorschriften omtrent de verschillende soorten vermogensbestanddelen geen behoefte meer zal bestaan, is aldus tevens een vrij sterke vereenvoudiging van het wetsontwerp mogelijk, die de leesbaarheid bevordert. Vergelijkt men alsdan beide stelsels, dan komt men tot het volgende resultaat. a. Begin. In beide stelsels moet een boedelbeschrijving worden opgemaakt, bij de ouderlijke boedelverdeling als grondslag voor de vaststelling van de omvang der overbedelingsschuld, in het vruchtgebruikstelsel ter identificatie van de vruchtgebruiksgoederen en ter vastlegging van hun waarde als grondslag voor de eventuele vergoedingsvordering. In het vruchtgebruikstelsel zullen de kinderen wellicht iets meer behoefte hebben aan een nauwkeurige identificatie van de goederen die hun ter harte gaan - na de dood van de langstlevendevruchtgebruiker krijgen zij immers daarop hun volledige recht. b. Duur. Tijdens het leven van de langstlevende bestaat er nauwelijks verschil: in beide stelsels heeft deze, behoudens faillissement, het bestuur en de vrije beschikking over de goederen; enige verantwoording is hij niet schuldig. c. Einde. In de meerderheid der gevallen zijn de kinderen, tevens erfgenamen, van de langstlevende ook de kinderen van de eerststervende. Een praktisch verschil tussen beide stelsels bestaat dan meestal niet: de kinderen verkrijgen de goederen en in hun persoon verenigt zich de hoedanigheid van schuldeiser en schuldenaar van zowel de overbedelingsschuld als de vergoedingsschuld. Is de waarde van de nalatenschap van de langstlevende negatief, dan zijn de kinderen in het vruchtgebruikstelsel in beginsel beter af: zij hebben een zakelijk recht op de goederen die nog uit de nalatenschap van de eerststervende stammen. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 5 5

6 Was de overleden langstlevende echter de stiefouder van de kinderen van de eerststervende, dan is er verschil in de afwikkeling. Op de langstlevende als erfgenaam van de eerststervende zijn volgens de ouderlijke boedelverdeling diens goederen overgegaan, en de kinderen van de eerststervende verkrijgen daarvan niets; wel wordt hun vordering uit overbedeling nu tegenover de erfgenamen van de langstlevende opeisbaar. In het vruchtgebruikstelsel vervalt bij het overlijden van de langstlevende het vruchtgebruik en de kinderen van de eerststervende nemen de door deze nagelaten, in de boedelbeschrijving opgenomen, goederen nu tot zich: veelal zal de langstlevende nog in die goederen medegerechtigd zijn geweest, zodat daarvoor een boedelscheiding zal zijn vereist. Voor zover over de goederen is beschikt, hebben de voorkinderen een vergoedingsvordering jegens de erfgenamen van de langstlevende, die opeisbaar wordt; in dit opzicht bestaat er nauwelijks zakelijk onderscheid met de ouderlijke boedelverdeling. 5. Slot Binnen afzienbare tijd zullen regering en parlement in gemeen overleg tot een definitieve keuze omtrent het erfrecht bij versterf van de langstlevende echtgenoot moeten komen - hoe eerder, hoe beter. Naar het zich laat aanzien, zal dat een keuze zijn tussen een wettelijk vruchtgebruik en een «wettelijke ouderlijke boedelverdeling» (wettelijke toedeling van de boedel aan de langstlevende). In het bovenstaande is eerst geschetst het principiële verschil in consequenties tussen beide stelsels. Ik meen dat de keuze voornamelijk hierdoor behoort te worden bepaald. Daarna zijn de verschillen tussen beide stelsels in hun uitvoering nagegaan. Het stelsel van de ouderlijke boedelverdeling is eenvoudiger, maar, naar het mij voorkomt, leent het vruchtgebruikstelsel zich voor een zodanige vereenvoudiging dat het, behalve juist de beoogde zakelijke werking aan het einde van het vruchtgebruik, in de praktijk in sterke mate met de ouderlijke boedelverdeling zal overeenkomen. Daardoor zou aan wensen van het notariaat tegemoet kunnen worden gekomen. Hiertoe zou wetsontwerp in dit opzicht dienen te worden omgewerkt. Indien de vaste commissie daarmede instemt, kan dit geschieden bij een nota van wijziging, in te dienen vóór de opstelling van het voorlopig verslag, waardoor een discussie over niet wezenlijke verwikkelingen van technische aard overbodig wordt. De Minister van Justitie, F. Korthals Altes Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 5 6