Grenzen en ruimten in het reflectieve proces

Transcriptie

1 Gepubliceerd in 2006, in: M. Leijssen & N. Stinckens (red.), Wijsheid in gesprekstherapie (pp ). Leuven: Universitaire Pers Leuven. Grenzen en ruimten in het reflectieve proces Árpád Süle Iemands visie op de rol van grenzen in de psychotherapeutische relatie of in het therapeutisch proces wordt sterk gekleurd door zijn theoretische achtergrond. Deze bepaalt mee wat juist als een grens beschouwd wordt, aan welke grenzen betekenissen worden toegekend en op welke manier omgegaan wordt met deze grenzen. Zo spreekt men bijvoorbeeld in de structurele school van de systeemtherapie (Minuchin, 1973) over de grenzen van families en familiedeelsystemen; in de egodynamische vleugel van de psychoanalyse heeft men het over ik-grenzen. De notie grens staat zeker niet centraal in de theorievorming van de cliëntgerichte psychotherapie. Volgens sommigen (Depestele, 1997) lijdt onze therapierichting zelfs aan een zekere grenzeloosheid. Het feit op zich dat een therapietheorie niet geformuleerd is in termen van grenzen hoeft echter niet noodzakelijk tot een grenzeloze houding te leiden. De praktijk van de gedragstherapie is daar een mooie illustratie van. Toch kan het doordenken van een verwaarloosde dimensie enkele houvasten en nieuwe inzichten bieden. Dit is misschien ook de reden waarom de laatste jaren een zekere inhaalbeweging te merken is binnen verschillende substromingen van de cliëntgerichte familie. De verschillende ontwikkelingen binnen de cliëntgerichte psychotherapie kan men onderverdelen in vier richtingen (Leijssen, 2000; Leijssen & Adriaensen, 2003): de reflectieve, de experiëntiële, de interactionele en de existentiële richtingen. Deze beklemtonen telkens een ander deelproces in de persoonlijkheid en worden gekoppeld aan een eigen luisterhouding en specifieke procesbevorderende interventies van de therapeut. In de vier richtingen spelen grenzen een verschillende rol. Ze krijgen een andere betekenis naargelang de invalshoek en daarnaast ook een andere invulling. Binnen de experiëntiële benadering staat het ervaringsproces van de cliënt centraal. Dit is de leidraad in het therapeutische gebeuren. Depestele (1997), als vertegenwoordiger van de experiëntiële richting, stelt dat de grenzen van de therapeutische relatie een essentiële rol hebben voor het therapeutisch proces. Door grenzen te stellen kan een therapeut het proces van een cliënt weer in beweging krijgen. Door deze grenzen krijgt de cliënt weer contact met pijnlijke of beangstigende (structuurgebonden) ervaringen die ze 1 anders zou vermijden. Depestele pleit er voor om de grenzen van de therapie als een soort vierde grondhouding te beschouwen. Binnen het interactionele perspectief is datgene wat zich op het niveau van de therapeutische relatie afspeelt prioritair. De nieuwe relatiewijze die een cliënt in de therapeutische relatie kan ervaren, is helend op zich. Bouwkamp (1999) pleit voor een interactioneel model waarbij een evenwicht tussen zorgen voor zichzelf en zorgen voor de ander de basis vormt van iemands geestelijke gezondheid. De therapeut heeft hierin een voorbeeldfunctie voor de cliënt in de therapeutische relatie. Alhoewel 1 Voor de gemakkelijkheid wordt in dit artikel naar de therapeut als mannelijk en naar de cliënt als vrouwelijk gerefereerd.

2 2 GRENZEN EN RUIMTEN IN HET REFLECTIEVE PROCES Bouwkamp zich in zijn theorievorming niet expliciet toespitst op grenzen, beklemtoont hij toch dat het stellen van grenzen tot de essentie van de therapeutische relatie behoort. De therapeut kan in de relatie slechts voor zichzelf zorgen als hij ook duidelijk voor zijn eigen grenzen zorg draagt. In de existentiële benadering krijgen grenzen weer een andere betekenis. De existentiële thema s dood, eenzaamheid, vrijheid en zinloosheid ( the ultimate concerns ) worden door Yalom (1980, p. 8) beschreven als grenssituaties of grenservaringen. We worden in deze thema s onvermijdelijk met onze tijdelijke, persoonlijke en interpersoonlijke grenzen geconfronteerd. Het omgaan met de grenzen van het menselijke bestaan, vormt in deze zin het referentiekader van de existentiële psychotherapeut. Hoe cliënten omgaan met deze grenzen binnen de therapeutische situatie is dan ook een vanzelfsprekende invalsweg in deze benadering. Hieronder willen wij een poging doen om de betekenis van grenzen te belichten vanuit de reflectieve benadering. Alhoewel Rogers in zijn vroegere geschriften veel aandacht gaf aan de grenzen van de therapeutische relatie, verdween geleidelijk het concept grens uit zijn theorievorming. Zijn meer orthodoxe volgelingen gaven er verder ook niet veel aandacht aan. Wanneer Depestele (1997) stelt dat vanuit het cliëntgerichte gedachtegoed geen rechtvaardiging mogelijk is waarom de grenzen essentieel zijn in het therapeutisch proces, dan kunnen we veronderstellen dat hij daarmee voornamelijk verwijst naar deze reflectieve of orthodoxe richting. De bedoeling van dit artikel is om de rol van grenzen in het therapeutisch proces te bekijken vanuit de reflectieve invalshoek. We doen dit met behulp van de basishoudingen die door Rogers geformuleerd werden. Binnen de reflectieve benadering van de cliëntgerichte therapie wordt psychotherapie beschouwd als een proces waarin de cliënt stilstaat bij de problemen van haar leven en erover reflecteert. Door deze reflectie komt ze met nieuwe aspecten van haar beleving in contact en op deze manier ontwikkelt ze een nieuwe houding ten opzichte van haar problemen. De therapeut gaat uit van de veronderstelling dat de cliënt de capaciteiten bezit om vanuit zichzelf antwoorden te vinden op haar problemen. Hij zorgt voor een veilige ruimte waarin de cliënt met zichzelf kan geconfronteerd worden en waarin ze met haar eigen constructieve krachten in contact kan komen om met haar problemen om te gaan. De voorwaarden die Rogers formuleerde (empathie, echtheid en onvoorwaardelijke aanvaarding) zijn kenmerken van de houding van de therapeut binnen deze ruimte. Maar een ruimte kan men slechts creëren door deze af te grenzen van de rest van de wereld. Op deze manier bekeken vormen grenzen een noodzakelijke voorwaarde voor het therapeutische proces (Depestele, 1997). Als een eerste stap gaan we kijken naar de manier waarop Rogers over de therapeutische grenzen schreef. Daarna worden de drie basishoudingen onder de loep genomen in hun verhouding tot de grenzen die in het therapeutische proces een rol spelen. Als resultaat van deze beschouwing zien we dat de basishoudingen op zich al heel wat afgrenzende, begrenzende of grensstellende elementen bevatten. De verschillende grenzen in het therapeutische proces bakenen drie ruimten af: de interpersoonlijke ruimte tussen cliënt en therapeut en de innerlijke ruimte van beiden. Deze drie ruimten zijn noodzakelijk om het reflectieve proces van de psychotherapie mogelijk te maken. Als besluit worden deze kort belicht. Rogers versus de grenzen in de therapeutische relatie De cliëntgerichte therapie en meer bepaald de theorievorming van Rogers staan er niet om bekend dat ze veel aandacht besteden aan de grenzen in de therapie. Integendeel, Depestele (1997) verwijt de cliëntgerichte richting een zekere grenzeloosheid in haar theorie en praktijk. Zijn stelling wordt zeker bevestigd door uitspraken als die van Thorne (2002): Ik

3 GRENZEN EN RUIMTEN IN HET REFLECTIEVE PROCES 3 raak meer en meer overtuigd dat de nadruk op het bewaren van grenzen vaak uit angst voor zogenaamd over-involvement voortkomt en het is waarschijnlijk onbewust bedoeld om de therapeut te beschermen tegen die onduidelijke ( messy ) relatie met cliënten die zich vaak voordoet als de reis naar niemandsland echt begint (pp ). In de cliëntgerichte traditie wordt doorgaans de klemtoon gelegd op de openheid in de therapeutische relatie. Nochtans besteedde Rogers in zijn beginperiode heel wat aandacht aan de grenzen in de therapie. In zijn boek uit 1942, Counseling and Psychotherapy (p ), beschrijft hij de therapeutische grenzen als één van de vier essentiële elementen van de therapeutische relatie. De drie andere basisaspecten zijn: de warmte van de therapeut (waarbij hij opnieuw een belangrijke klemtoon legt op de grenzen van deze emotionele band), het geven van de mogelijkheid aan de cliënt om haar gevoelens uit te drukken en het vrijwaren van de cliënt van om het even welke soort van druk. Hij wijdt in dit boek ook een apart stuk aan the matter of limits (pp ). Hierin bespreekt hij verschillende grenzen die hij belangrijk vindt in het therapeutisch werken: de grenzen aan de verantwoordelijkheid van de therapeut, de tijdelijke grenzen van de therapiesessie, de grenzen aan de destructieve handelingen van de cliënt en aan de uitdrukking van de affectie van de therapeut. Het feit dat hij grenzen als een essentieel onderdeel van het therapeutisch proces beschouwt, blijkt uit volgend citaat: (p. 89): We maken een grote vergissing als we veronderstellen dat de grenzen een hindernis zijn voor de therapie. Ze zijn, bij kinderen evengoed als bij volwassenen, één van de essentiële elementen die vanuit de therapeutische situatie een microkosmos vormen, waarin de cliënt al de basisaspecten kan tegenkomen die het leven als geheel kenmerken, deze openlijk kan aanschouwen en zichzelf eraan kan aanpassen. Opvallend is dat de expliciete beschrijving van de rol van grenzen in het therapeutische proces geleidelijk verdwijnt uit de geschriften van Rogers. Negen jaar later, in zijn boek Client-centered Therapy (1951), vermeldt hij slechts in een voetnoot (p. 211) dat het stellen van grenzen altijd de verantwoordelijkheid van de therapeut is. Zijn collega s Elaine Dorfman en Thomas Gordon, die aan dit boek meewerkten, bespreken wel bepaalde grenzen die tijdens de toepassing van de cliëntgerichte therapie meespelen in de context van speltherapie (p ) en groepsgericht leiderschap (p. 356). Rogers zelf spreekt ook nog over grenzen in dit boek in het kader van studentgericht leren. Weer een decennium later in zijn boek, On becoming a Person (1961), spreekt Rogers helemaal niet meer over grenzen bij het beschrijven van de helpende relatie (pp ). Ondanks het feit dat Rogers later in zijn theorievorming niet meer over grenzen spreekt, stelde hij in zijn praktijk wel grenzen, bijvoorbeeld wat betreft seksualiteit, het omgaan met vragen en het beëindigen van een sessie (Depestele, 1997). Het wekt de indruk dat de grenzen de achtergrond hebben gevormd waarop Rogers zijn visie over de therapeutische relatie tekende. Binnen deze figuur achtergrond relatie besteedde hij later alleen aandacht aan de figuur, de basishoudingen. Een andere mogelijke verklaring voor het verdwijnen van de grenzen uit de geschriften van Rogers kan gevonden worden in zijn ijver om de gelijkenissen tussen de therapeutische relatie en andere menselijke relaties te beklemtonen (On Becoming a Person, pp. 37, 39). Deze relaties onderscheiden zich onder meer op het vlak van grenzen. Door zich in hoofdzaak op de gelijkenissen te concentreren heeft Rogers mogelijk de verschillen tussen deze relaties (waaronder de grenzen) over het hoofd gezien. Hieronder gaan we de drie Rogeriaanse grondhoudingen onderzoeken vanuit het perspectief van de grenzen die in het therapeutische proces een rol spelen. De bedoeling is om de figuur achtergrond verhouding om te keren, zodat de grenzen van de therapeutische relatie de figuur vormen die zich aftekent tegen de achtergrond van de Rogeriaanse basishoudingen.

4 4 GRENZEN EN RUIMTEN IN HET REFLECTIEVE PROCES Empathie: een ruimte met grenzen Empathie is het proces bij uitstek waardoor de grens, die twee mensen van elkaar scheidt, gedeeltelijk opgeheven wordt en waardoor het mogelijk wordt dat mensen hun belevingswereld met elkaar kunnen delen. In de therapeutische relatie betekent empathie dat de therapeut zijn aandacht naar de belevingswereld van de cliënt richt en probeert zich in te beelden hoe een ervaring voor de cliënt kan zijn. Tegelijk communiceert hij zijn begrip aan de cliënt. Bij nader onderzoek zien we drie soorten grenzen die voor de empathie van de therapeut noodzakelijk zijn of daaruit volgen. Het zich inleven in de situatie van de cliënt en dit reflecteren maakt dat er een ruimte wordt vrijgemaakt voor de belevingswereld van de cliënt. Impliciet veronderstelt dit dat de therapeut andere zaken buitensluit en grenzen trekt waardoor deze ruimte gecreëerd wordt. Een tweede soort grens verwijst hier naar de grenzen van de cliënt en heeft te maken met de vraag tot hoever deze de therapeut wil binnenlaten in haar belevingswereld. Empathie impliceert ook het aanvoelen en rekening houden met deze grens. Een laatste grens is inherent aan het alsof -karakter van de empathie. Dit betekent dat de therapeut in zijn empathie een grens behoudt ten opzichte van de cliënt, hij identificeert zich er niet mee. a) Reflecteren: een ruimte afgrenzen voor de belevingswereld van de cliënt De empathische inleving en het empathische antwoord van de therapeut bakenen een ruimte af voor de ervaringswereld van de cliënt. De empathische inleving veronderstelt dat de therapeut in zichzelf een ruimte maakt, waarin hij zich innerlijk op de belevingswereld van de cliënt richt. Dit houdt tegelijkertijd in dat hij zijn dagelijkse zorgen en problemen buitensluit. Hij trekt dus innerlijk een grens waarbij het contact met de eigen ervaringswereld alleen aanwezig is voor zover die een hulp kan zijn voor de cliënt. Het empathische antwoord speelt zich af in de ruimte tussen de therapeut en de cliënt. Het heeft ook een grensfunctie in de zin dat het ervoor zorgt dat de belevingsaspecten van het verhaal van de cliënt in de communicatieve ruimte blijven en andere zaken deze ruimte verlaten. Een voorbeeld waarin de therapeut niet op de vragen van een cliënt antwoordt, maar haar aandacht richt op de bron van waaruit deze vragen komen, kan dit illustreren: C1: Ik heb eigenlijk een aantal vragen die ik je wil stellen... Ik zou eigenlijk willen weten hoe oud je bent of je getrouwd bent en zo... Misschien is het stom maar ik wil het weten. T1: Ik vraag me af waarom dat belangrijk is voor je. C2: Ja,...als ik aan u denk dan ben ik constant met deze vragen bezig. T2: Er leeft blijkbaar een groot verlangen in u om me beter te leren kennen. De therapeut laat de concrete vragen passeren. Hij gaat er niet op in. Wat hij wel teruggeeft, is de belangstelling van de cliënt voor zijn persoon. Op deze manier trekt hij een grens: wat er in de cliënt gebeurt, blijft binnen de therapeutische ruimte. Indien hij op de vragen van de cliënt zou antwoorden, dan zou hij nieuwe dingen binnenbrengen en is de kans groot dat de belevingswereld van de cliënt de ruimte zou verlaten. Het empathische antwoord van de therapeut werpt de cliënt terug op zichzelf, daardoor ontmoet zij zichzelf in de therapie. De grensfunctie van de empathische houding van de therapeut is verwant met de begrippen holding en containment uit het psychoanalytische denkkader. Dit geeft ook een mogelijke verklaring voor het feit dat het gemakkelijker is te focussen in de aanwezigheid van iemand anders dan alleen. De andere persoon bewaakt en versterkt de grenzen van de ruimte waarbinnen het focussen plaatsvindt. Deze grens maakt het mogelijk dat de aandacht van de cliënt niet afgeleid wordt maar bij haar ervaring en bij het focussen blijft. Iets gelijkaardigs speelt zich af bij mensen die hun gevoelens verwerken door ze op papier te zetten. In dit geval vormt het papier deze grens. De ruimte wordt gevormd tussen het papier en de cliënt. Zoals de

5 GRENZEN EN RUIMTEN IN HET REFLECTIEVE PROCES 5 empathische reflecties van de therapeut, houdt het papier de ervaringen van de cliënt vast en helpt op deze manier om er over te reflecteren en er vorm aan te geven. b) De grenzen van de cliënt: haar bedoelde boodschap De communicatieve ruimte die ontstaat tussen de cliënt en de therapeut wordt ook begrensd door de cliënt. Zij bepaalt wat zij al dan niet binnenbrengt in deze ruimte. De discussie tussen Egan en Martin (beschreven in Vanaerschot & Van Balen, 1991) over de fase waarin gevorderde accurate empathie gebruikt kan worden in de therapie geeft een mooie illustratie van deze grenzen. Egan stelt dat gevorderde empathie bedreigend kan zijn voor een cliënt in het begin van de therapie. Volgens Martin daarentegen moet de therapeut gevoelig zijn voor de bedoelde boodschap ( intended message ) van de cliënt en deze reflecteren. "Het gaat hier evenwel niet om het communiceren van wat je als therapeut mogelijk allemaal kunt horen in wat de cliënt verwoordt, maar om wat de cliënt wil dat je hoort" (p. 108). De cliënt opent dus haar wereld voor de therapeut maar ze stelt tegelijkertijd ook een grens tot waar ze de therapeut wil binnen laten. De therapeut moet deze grens opmerken en respecteren, wil hij niet bedreigend worden voor zijn cliënt. Een voorbeeld dat illustreert hoe de inbreng van de therapeut blokkerend kan zijn voor het innerlijk zoekproces van de cliënt: C1: Het is raar maar ik moet het gevoel hebben dat ik het beter kan dan de anderen. T1: Dit gevoel moet je hebben, anders ben je er ontevreden mee. C2: Ja. (Stilte, C kijkt naar T.) T2: Het is alsof je je alleen dan veilig voelt als je het beter kan dan de anderen. C3: Ja, dan ben ik gerust. (C kijkt naar T.) T3: Het kan niet gemakkelijk zijn altijd beter te moeten zijn dan de anderen. C4: Ja, in het eerste jaar was ik door met onderscheiding maar in het tweede jaar was het moeilijker (C spreekt verder.) Alhoewel de cliënt verbaal instemt met datgene wat de therapeut zegt, maken haar nonverbale signalen (korte antwoorden, kijkt naar de therapeut) duidelijk dat ze haar innerlijke ruimte verlaten heeft en ze het vervolg van buitenaf (van de therapeut) verwacht. De therapeut heeft meer en andere dingen gezegd dan wat zij bedoelde (T1, T2). Haar grenzen werden in deze zin niet gerespecteerd en ze reageert er op door het afbreken van haar proces (C2 en C3). Als de therapeut wat gas terugneemt en probeert terug te geven waar de cliënt op dit moment kan staan (T3), dan komt ze weer op gang. Ze richt zich weer op haar eigen innerlijke wereld. De cliënt begrijpen en aanvaarden op het punt waar ze op dat moment staat, zonder haar te willen forceren of vooruittrekken, zijn de troeven van de cliëntgerichte therapie en in het bijzonder van de aanhangers van de reflectieve richting. Dit blijkt uit de theorievorming waar men de cliënt niets probeert bij te brengen maar vertrouwt op het proces en het tempo van de cliënt. De therapeut probeert de cliënt slechts te begrijpen en haar ervaringen te aanvaarden zoals ze op dit moment voor haar zijn. Vanuit het perspectief van de grenzen betekent dit dat men gevoelig is voor de signalen die een cliënt uitzendt omtrent haar grenzen (wat ze wil dat de therapeut hoort) en niet meer dan dat teruggeeft. De grenzen van de cliënt worden niet aangevochten. De cliënt wordt niet geduwd om ervaringen, waar ze op dat moment niet bewust van is, waar te nemen. Deze grens wordt belicht door Warner (1997) wanneer ze het verschil tussen twee soorten van empathie beschrijft die volgens haar in de literatuur door elkaar gebruikt worden. Bij de eerste soort van empathie richt de therapeut zich op de fenomenologische wereld van de cliënt en probeert deze waar te nemen zoals die verschijnt voor de cliënt. Deze beschrijving komt overeen met de definitie van Rogers (1959, pp ). Daarnaast wordt in de literatuur ook naar een ander soort van empathie verwezen. De therapeut probeert zich dan in de situatie van de cliënt in te leven en gaat bij zichzelf na wat

6 6 GRENZEN EN RUIMTEN IN HET REFLECTIEVE PROCES hij zelf in zo n situatie zou voelen en hij geeft dit terug aan de cliënt. Het onderstaande voorbeeld kan dit illustreren: T: Als ik me in jouw situatie probeer voor te stellen, dan merk ik dat ik me ook kwaad zou voelen. Herken jij daar iets van? Volgens Warner gaat het hier over twee fundamenteel verschillende processen. Vanuit het perspectief van grenzen begrijpen we dit verschil als volgt: de eerste respecteert de grenzen van de cliënt, waar ze op dat moment staat. Daardoor wordt de ervaring van de cliënt in de verf gezet, geaccentueerd en versterkt. Dit helpt de cliënt om bij de ervaring stil te staan. Bij de andere probeert de therapeut zijn eigen ervaring te gebruiken om de cliënt te helpen in het proces waarin ze bezig is om haar grenzen te verleggen. Bij cliënten die er geen moeite mee hebben om hun ervaring vast te houden lijkt ons dit zeker een zinvolle methode. Gebruik makend van de ervaring van de therapeut kunnen ze dan rondom hun ervaring tasten of eventueel ook nog andere gevoelens ontdekken waarmee ze tot dan toe geen contact hadden. Cliënten daarentegen die in een fragiel proces (Warner, 1992) verwikkeld zijn, kunnen hun ervaring moeilijk vasthouden, ze kunnen deze moeilijk afgrenzen. Hierin kunnen ze erg geholpen worden door een therapeut die hun grenzen respecteert. Dit betekent dat de therapeut hun ervaring reflecteert juist zoals ze dat zelf beleven. De tussenkomsten van de therapeut zijn erop gericht om de ervaring van de cliënt te helpen omschrijven en op deze manier af te grenzen. Als de therapeut iets meer of iets anders teruggeeft, neigen deze cliënten hun ervaring van dat moment te verliezen. Dit kan gebeuren ofwel door volledig de ervaring van de ander over te nemen (bij cliënten met een fragiel proces van lage intensiteit), ofwel door zich kwaad en gekwetst te voelen alsof ze aangevallen worden (fragiel proces met hoge intensiteit). In het eerste geval is het alsof de grenzen van de cliënten rond hun ervaringen zo zwak zijn dat de hele ervaring weggeveegd wordt wanneer er iets nieuw binnengebracht wordt door de therapeut. (Daardoor worden deze grenzen door de therapeut niet gesterkt maar juist verzwakt). In het tweede geval ervaren de cliënten dat er iets nieuws wordt binnengebracht en dat ze hun ervaringen zouden kunnen verliezen. Ze reageren heel scherp op deze grensovertreding. Ze hebben het gevoel dat ze aangevallen worden alsof de therapeut hun ervaring zou willen afpakken. Ze houden zich dan ook bezig met deze te verdedigen in plaats van stil te staan bij de ervaring zelf. c) Het alsof -karakter van empathie: de grens die de therapeut behoudt ten opzichte van de ervaringen van de cliënt Alhoewel een therapeut zich probeert in te leven in de belevingswereld van zijn cliënt, blijft er toch een grens tussen beiden bestaan. Deze essentiële grens ligt in het alsof -karakter van de empathie. Empathie wordt door Rogers als volgt gedefinieerd: Empathisch zijn is het interne verwijzingskader van een ander iemand accuraat waarnemen, met de emotionele betekenissen en componenten die er in vervat liggen, alsof men de ander is maar zonder ooit dit alsof -karakter te verliezen. (Rogers 1959, pp , geciteerd in Vanaerschot & Van Balen 1991, p. 94). Vanuit het perspectief van grenzen kan men dit alsof beschouwen als een grens tussen de cliënt en de therapeut. De therapeut is de cliënt niet, hij identificeert zich ook niet met haar. Hij probeert slechts te begrijpen hoe een ervaring voor haar kan zijn zonder echter uit het oog te verliezen dat haar ervaring niet zijn ervaring is. Op deze manier wordt een stuk van de menselijke realiteit aanwezig gesteld, met name dat we allemaal aparte individuen zijn en dat er altijd een zekere grens blijft bestaan tussen ons. Deze grens kan ook veiligheid scheppen voor cliënten. Bijvoorbeeld als een cliënt overspoeld wordt door haar gevoelens, kan het helpend zijn om te zien dat de therapeut haar gevoelens begrijpt, ermee meeleeft maar er toch zelf niet door overspoeld wordt. Het kan dus tot problemen leiden als

7 GRENZEN EN RUIMTEN IN HET REFLECTIEVE PROCES 7 de therapeut dit alsof vergeet en zich identificeert met zijn cliënt. Deze identificatie gebeurt vaak op een subtiele wijze: Een therapeut vertelt in intervisie over zijn cliënt die heel veel klaagt. Hij probeerde haar al op allerlei manieren te helpen, luisterde aandachtig naar haar gezaag maar er kwam weinig of geen verandering. Na een tiental sessies voelt de therapeut zich erg gefrustreerd en onmachtig. Door het feit dat in de intervisie opgemerkt wordt dat hij zelf klaagt over zijn cliënt, komt hij tot het besef dat hij te dicht op de cliënt zit. Hij mist een zekere afstand of een soort grens ten opzichte van haar. Zijn gevoelens van frustratie en onmacht ten opzichte van de cliënt, komen overeen met dezelfde gevoelens van de cliënt ten opzichte van haar problemen. Echtheid: de therapeut op de grens De echtheid van de therapeut werd door Rogers beschreven als een tweede voorwaarde voor constructieve persoonlijkheidsverandering. Het onderscheid dat gemaakt wordt in deze grondhouding tussen congruentie en transparantie (Lietaer, 1991), werpt een licht op de grens die de therapeut behoudt tussen zichzelf en de cliënt. a) Congruentie: de innerlijke ruimte van de therapeut De empathische therapeut die op de belevingswereld van de cliënt gericht is, bezit tegelijkertijd ook zijn eigen belevingswereld. Naast het feit dat dit een conditio sine qua non is om de cliënt te kunnen begrijpen (Lietaer, 1991, p. 31), probeert de therapeut ook een zo volledig mogelijk contact te behouden met zijn eigen ervaringen die door het gesprek in hem opkomen. Hij streeft naar een congruente houding. In deze zin staat de therapeut tegelijk in twee ruimten: in de communicatieve ruimte die hij met zijn cliënt deelt (zijn buitenwereld) en zijn eigen psychologische ruimte, waarin hij van alles denkt, voelt en fantaseert (zijn binnenwereld). Weliswaar staat in beide ruimten de belevingswereld van de cliënt in het middenpunt van zijn aandacht. De congruentie van de therapeut vereist dus een innerlijke ruimte waarin hij de cliënt en diens verhaal op zich laat inwerken en waarin hij zijn eigen reacties hierop kan aanschouwen. Om zo n innerlijke ruimte af te bakenen houdt de therapeut zijn eigen dagelijkse zorgen, zijn persoonlijke behoeften en in zekere zin zijn hele leven buiten zijn aandachtsveld en probeert zijn aandacht op de wereld van de cliënt te richten. De tijdelijke grenzen van de therapiesessies (bijvoorbeeld één keer per week één uur therapie) en de grenzen van deze specifieke relatievorm (waarin de cliënt niet betrokken is in het persoonlijke leven van de therapeut) helpen hem om deze ruimte te creëren. Maar het vergt ook een innerlijke inspanning om zijn aandacht bij de cliënt te houden en andere dingen te weren. Een volgende grens die de therapeut moet trekken om congruent te kunnen blijven en een innerlijke ruimte te behouden betreft de grens ten opzichte van de ervaringen van de cliënt (dit kan vergeleken worden met het alsof -karakter van de empathie) en ten opzichte van zijn eigen innerlijke reactie erop. De therapeut mag niet samenvallen met de gevoelens van de cliënt, noch met zijn eigen gevoelens die daardoor opgeroepen worden. Een voorbeeld om dit te verduidelijken: Een cliënt drukt haar angst uit dat ze nooit echt gezond zal kunnen functioneren. Een empathische therapeut die dit hoort beeldt zich in eerste instantie in hoe dit voor de cliënt zou kunnen zijn zonder dat hij er zelf angstig van wordt. Hij behoudt

8 8 GRENZEN EN RUIMTEN IN HET REFLECTIEVE PROCES een grens ten opzichte van de ervaring van de cliënt (het alsof -karakter van empathie). Zonder deze grens zou hij ook bang kunnen worden dat de therapie geen zin heeft en eventueel zijn eigen werking in vraag kunnen stellen als reactie erop. Als de therapeut in staat is om de grens ten opzichte van de ervaring van de cliënt te bewaren, dan moet hij in tweede instantie ook nog een grens behouden ten opzichte van zijn eigen innerlijke reactie die hierop volgt. Hij kan bijvoorbeeld de neiging hebben om zijn cliënt gerust te stellen of hij kan inderdaad met zijn eigen twijfels in contact komen rond de mogelijkheden van de cliënt. In elk geval moet hij een innerlijke grens behouden ten opzichte van zijn eigen innerlijke reacties om deze te kunnen waarnemen en te beslissen hoe hij gaat reageren. Congruentie betekent dat de therapeut in staat is om een innerlijke ruimte te creëren waarin hij tegelijk een plaats kan geven aan de gevoelens van de cliënt en ook aan zijn eigen gedachten en gevoelens die door de therapiesituatie opgeroepen worden. Als hij erin slaagt om de ervaringen van de cliënt en zijn eigen reacties af te grenzen, behoudt hij een zekere bewegingsvrijheid in deze ruimte. In moeilijke perioden of als een cliënt gevoelens exploreert die op dat moment voor de therapeut ook actueel zijn, kunnen de grenzen van de innerlijke ruimte van de therapeut in het gedrang komen. Hij kan dan zijn innerlijke ruimte herstellen door voor zichzelf ruimte te nemen buiten de therapiesessie in de vorm van super- of intervisie, eigen therapie of door een soort mentale hygiëne oefening (Leijssen, 1995, pp ). Hierdoor maakt hij zijn innerlijke ruimte tijdelijk groter met de bedoeling deze te herstellen. b) Transparantie: opening in de grens van de belevingswereld van de therapeut Op bepaalde momenten kan de therapeut elementen van zijn binnenwereld in de relatie brengen. Op deze manier creëert hij een opening in de afgrenzing tussen zijn binnenwereld en de ruimte die hij met zijn cliënt deelt. Het woord transparantie slaat er ook op dat de therapeut deze grens transparant maakt. Transparantie kan verschillende vormen aannemen en ook verschillende doeleinden hebben (Leijssen, 1995; Lietaer, 1991). Vanuit het perspectief van grenzen onderscheiden we hier twee soorten van transparantie. De therapeut kan transparant zijn om de cliënt te helpen tot nieuwe ervaringen te komen of om de grenzen van de therapeutische ruimte te verzekeren. De transparantie van de therapeut kan in functie staan van de tweede soort empathie die Warner (1997, p. 126) beschrijft (zie boven). De therapeut probeert dan zijn eigen ervaring te gebruiken om de cliënt in haar zoekproces vooruit te helpen. Een therapeut kan tegen zijn cliënt die een aangrijpend verhaal zonder gevoelens vertelt, zeggen: Ik word eigenlijk triestig van dit verhaal. Hij probeert dan de cliënt te helpen om met meer aspecten van haar ervaring contact te krijgen, haar ervaringswereld te verruimen. Andere voorbeelden van transparantie, waarbij de therapeut zijn zicht op de cliënt of diens proces verwoordt, of waar de interactionele gevoelens van de therapeut verwoord worden, horen hier ook thuis. Soms is de therapeut transparant over zijn eigen gedachten en gevoelens om de grenzen van de therapeutische ruimte te bewaken. Dit kan het geval zijn als deze grenzen bedreigd worden door het gedrag van de cliënt of door gevoelens van de therapeut die niet direct te maken hebben met het proces van de cliënt. De veiligheid van de therapeutische ruimte kan bedreigd worden door gedragingen van de cliënten zelf. Af en toe gebeurt dit op een extreme manier zoals bij cliënten die hun therapeuten fysisch bedreigen, hen stalken of buiten de therapiesessies met hen contact zoeken. Meestal spreekt men in deze gevallen over grensoverschrijdende gedragingen, alhoewel de grens die hier overschreden wordt vaak niet geëxpliciteerd wordt. Deze cliënten doen dingen die door de meeste mensen aangevoeld worden als iets wat niet kan en waardoor het verdere therapeutisch werken moeilijk of zelfs onmogelijk wordt. In andere gevallen gebeurt iets gelijkaardigs op een meer subtiele manier: de cliënt begint vragen te stellen aan

9 GRENZEN EN RUIMTEN IN HET REFLECTIEVE PROCES 9 de therapeut over zijn persoonlijk leven, ze probeert de sessie langer te trekken, ze haalt nieuwe moeilijke thema s aan juist voor het einde van de sessie, ze komt niet of slechts onregelmatig naar de therapie, etc. Of het nu meer subtiel ofwel extreem gebeurt, het zijn in alle gevallen de grenzen van de therapeutische ruimte die uitgedaagd, bedreigd of overschreden worden. Met haar gedrag belet de cliënt de therapeut om in zichzelf en in de relatie een vrije ruimte te kunnen creëren voor haar belevingswereld. De redenen hiervoor kunnen velerlei zijn. Door de fysische bedreiging of de stalking van de cliënt kan de therapeut zich niet meer veilig voelen in de relatie. Door persoonlijk contact buiten de therapiesituatie zouden cliënt en therapeut persoonlijke verwachtingen ontwikkelen ten opzichte van elkaar waardoor de therapeutische ruimte gevuld zou raken. Als de grenzen van de therapeutische ruimte bedreigd zijn, is het de taak van de therapeut om deze grenzen te bewaken en te herstellen. Door dit op een transparante manier te doen kan de therapeut de cliënt deze grens helpen aanvaarden. Tegelijkertijd geeft de therapeut hiermee ook informatie over welke invloed het gedrag van de cliënt op hem heeft. Onderstaand voorbeeld illustreert dit. De therapeut onderbreekt een cliënt die enkele minuten voor het einde van de sessie begint te vertellen over een heftig voorval met haar moeder tijdens de week: T: Ik voel me er ongemakkelijk bij dat je aan het einde van de sessie over je ruzie met je moeder begint te vertellen. Enerzijds weet ik hoe kwetsbaar je je voelt in de relatie met je moeder, anderzijds besef ik dat we maar enkele minuten hebben en dat we dit thema vandaag toch niet meer kunnen behandelen. In sommige momenten kan de therapeut het moeilijk hebben om zijn eigen ervaringen (die niet direct gelinkt zijn met het proces van de cliënt) buiten de therapiekamer te houden. Op deze manier kan hij er niet voor zorgen dat de cliënt over een veilige ruimte beschikt waar alle aandacht naar haar ervaringen gaat. Soms kan de therapeut dit verhelpen door zijn eigen beschadigde grenzen aan te geven. Zo n voorbeeld beschrijft Leijssen (1995): Na een telefoontje waarin ik de mededeling krijg dat het zoontje van mijn vriendin verongelukt is, merk ik dat ik het moeilijk heb om mij te concentreren op het verhaal van de cliënt. Pas nadat ik hem heb meegedeeld dat ik daarnet een telefoon heb gekregen die mij sterk geraakt heeft, merk ik dat ik mij weer innerlijk vrij voel om met mijn aandacht bij hem te zijn (pp ). Door transparant te zijn over haar moeilijkheid om haar eigen gevoelens uit de therapiesituatie te sluiten, lukte het de therapeute om haar gevoelens uiteindelijk toch buiten te houden. Doordat ze dit niet verder verborgen hield maar openlijk naar de cliënt communiceerde, heeft ze haar eigen ervaring in de gedeelde ruimte gebracht. Op deze manier gaf ze haar (beschadigde) grenzen aan iets wat de cliënt hoogst waarschijnlijk toch opgemerkt zou hebben. Tegelijk heeft ze voor zichzelf de nodige ruimte genomen om met deze ervaring op dat moment in het reine te komen en heeft ze haar grenzen verstevigd. Ze was weer in staat om innerlijk een ruimte te creëren voor de ervaringen van de cliënt. Aanvaarding: het legitimeren van de grenzen van de cliënt De cliënt (evenals de therapeut) bezit haar eigen innerlijke ruimte die ze steeds slechts gedeeltelijk openstelt voor de therapeut. De cliënt aanvaarden betekent ook haar grenzen aanvaarden waarmee ze haar innerlijke wereld afschermt van de therapeut. Anderzijds aanvaardt de therapeut ook de grens waarmee een cliënt zichzelf afsluit van bepaalde aspecten van haar ervaring. Op deze beide grenzen slaat de lichtgelovigheid van Rogers ten opzichte van het verhaal van de cliënt (Lietaer, 1991, p. 43):

10 10 GRENZEN EN RUIMTEN IN HET REFLECTIEVE PROCES hij (de therapeut) luistert niet met achterdocht naar het verhaal van de cliënt, ligt niet steeds op de loer voor wat er mogelijk achter steekt. Uiteraard weet hij ook dat een cliënt niet steeds de volle waarheid spreekt, maar hij meent dat het ernstig nemen van wat een cliënt nu kan zeggen de beste weg is om hem tot een meer authentiek spreken uit te nodigen. Een therapeut die werkt vanuit een reflectief standpunt gelooft erin dat het respecteren van deze grenzen veiligheid schept voor de cliënt om haar wereld voor zichzelf en voor de therapeut verder open te stellen. Door deze grenzen te aanvaarden geeft de therapeut de cliënt de boodschap dat ze recht heeft op haar ruimte en dat hij erop vertrouwt dat zij het best weet wat goed is voor haar. De grenzen van de cliënt aanvaarden sluit natuurlijk niet uit dat de therapeut deze grenzen kan bevragen of bespreekbaar maken. Aanvaarden betekent dat de therapeut de grenzen van de cliënt niet gaat bevechten. Als een cliënt stelt dat zij zich triestig voelt in een situatie, terwijl de therapeut het vermoeden heeft dat zij eigenlijk ook kwaad is, kan hij dit verwoorden. Maar als de cliënt volhoudt dat ze niet kwaad is dan aanvaardt de therapeut dit. Hij aanvaardt dat de cliënt op dit moment alleen maar met haar triestigheid contact heeft of dat zij alleen maar hierover wil communiceren. Verschillende kritieken op het concept van onvoorwaardelijke aanvaarding, maakten het noodzakelijk om een onderscheid tussen beleving en gedrag te expliciteren (Lietaer, 1991). Onvoorwaardelijke aanvaarding verwijst naar de beleving van de cliënt en niet persé naar haar gedrag. De beleving van de cliënt wordt steeds gevaloriseerd, maar niet elk gedrag dat vanuit deze beleving voortkomt, wordt aanvaard. Een grens stellen betekent in deze context dus een gedrag van een cliënt niet aanvaarden en dit duidelijk aangeven. Vanuit het oogpunt van grenzen en ruimte kan men stellen dat gedragingen die de therapeutische ruimte zouden schaden niet aanvaard worden. In dat geval stelt de therapeut een grens met het oog op het creëren of het behouden van de therapeutische ruimte. Een voorbeeld is wanneer een therapeut een grens stelt aan het agressieve gedrag van een cliënt die hem bedreigt. Een therapeut die zich bedreigd voelt kan nog moeilijk een innerlijke ruimte creëren voor de ervaringen van de cliënt. Belangrijk is hier ook dat een grens zodanig gesteld wordt dat er inderdaad een ruimte gecreëerd wordt, in de eerste plaats voor de therapeut zelf. Hij moet zich veilig genoeg kunnen voelen om open te staan voor de ervaringen van de cliënt. In het ideale geval creëert de grens die de therapeut stelt ook een ruimte voor de ervaringen van de cliënt. Dit kan de therapeut bijvoorbeeld doen door de kwaadheid van de cliënt te benoemen die onder haar agressieve gedrag schuilgaat. Hij schept daarmee een ruimte om de beleving van de cliënt te bespreken. Tegelijkertijd probeert hij daarmee ook een ruimte te creëren in de cliënt zelf zodat ze niet zou samenvallen met haar gevoelens maar erover zou kunnen reflecteren. Besluit: grenzen en de reflectieve ruimte(n) De grenzen die in de psychotherapeutische relatie een rol spelen zijn impliciet aanwezig in de Rogeriaanse basishoudingen empathie, echtheid en onvoorwaardelijke aanvaarding. Door deze expliciet te maken wordt de rol van deze grenzen duidelijker. Ze creëren drie min of meer samenhangende ruimten waarin het reflectieve proces van de psychotherapie zich voltrekt. De grenzen in de therapeutische relatie zorgen voor een interpersoonlijke reflectieve ruimte tussen therapeut en cliënt, ze helpen de therapeut om een innerlijke ruimte te creëren voor de ervaringen van de cliënt en ze helpen ook de cliënt om binnen haar eigen psychologische ruimte op haar ervaringen te reflecteren en haar ervaringswereld te verruimen. Het opdelen van de therapeutische relatie in drie ruimten komt in zekere zin overeen met de indeling van Barrett-Lennard, die ook Vanaerschot en Van Balen (1991) volgen bij het beschrijven van empathie. De drie fasen van de empathie voltrekken zich in deze drie

11 GRENZEN EN RUIMTEN IN HET REFLECTIEVE PROCES 11 ruimten. De empathische houding situeert zich in de innerlijke ruimte van de therapeut, het empathische antwoord in de interpersoonlijke ruimte en de ontvangen empathie in de innerlijke ruimte van de cliënt. De kwaliteit van deze ruimten wordt uiteindelijk bepaald door de basishoudingen. De grenzen van de therapeutische relatie en de basishoudingen zijn complementair aan elkaar. Enerzijds moet het stellen van grenzen ingebed zijn in de drie basishoudingen om therapeutisch te zijn. Anderzijds ontlenen de basishoudingen hun stevigheid aan de grenzen van de therapeutische ruimte. Vanuit de reflectieve hoek bekeken zijn de grenzen in het therapeutische proces dus noodzakelijk omdat ze die reflectieve ruimte(n) creëren waarin het therapeutische proces zich voltrekt. Maar zo n structurele kijk op de rol van de grenzen in de psychotherapie laat geen sluitende conclusies toe over de juiste plaats van deze grenzen. Zo zijn de meestal gebruikelijke tijdelijke grenzen van de therapie (wekelijks één uur) op zich vrij arbitrair. Het is best mogelijk dat bepaalde cliënten meer ofwel minder ruimte nodig hebben om een (zelf)reflectief proces te kunnen ontwikkelen. In de literatuur worden regelmatig succesvolle behandelingen beschreven waarin therapeuten de normale grenzen van de therapiesituatie veranderen (de tijd-ruimtelijke grenzen, de afgrenzing van het leven van de therapeut van de cliënten, de bereikbaarheid van de therapeut buiten de sessies, het verbinden van de therapeutische sessies met dagelijkse activiteiten, enz.). In sommige gevallen betekent dit zelfs dat de therapeuten tijdelijk samenwonen met hun cliënten (Biancardi, 2003; Stamatiadis, 2002). Verandering van de grenzen van de therapeutische relatie gebeurt bij cliënten voor wie de ruimte die een gewone therapiesituatie biedt, niet volstaat. In deze zin kan men ook een psychiatrische opname of een dagbehandeling opvatten als een psychotherapievorm waarin de cliënten een veel grotere ruimte krijgen om bij hun leven stil te staan. Het veranderen van grenzen betekent echter geen grenzeloze houding. De grenzen worden slechts anders bepaald zodat de ruimte die vrijkomt aangepast is aan de noden van de cliënt om een optimaal (zelf)reflectief proces te kunnen ontwikkelen. Maar grenzen zijn noodzakelijk. Een therapeutisch proces kan slechts verlopen binnen bepaalde grenzen waartegen de cliënt desnoods kan botsen. De grenzen van de therapeutische relatie leiden het therapeutisch proces zoals de oevers van een rivier het water leiden. Hoe ver de oevers van elkaar liggen is afhankelijk van de ruimte die een bepaalde watermassa nodig heeft, maar zonder oevers zou het ook geen rivier meer zijn. De reflectieve benadering biedt dus een eigen kijk op de grenzen van het therapeutisch proces. Zoals elk perspectief heeft dit ook zijn blinde vlekken en kan het best aangevuld worden met inzichten uit andere invalshoeken zoals de experiëntiële, de interactionele en de existentiële benaderingen binnen het cliëntgerichte paradigma. Zo krijgen ook de therapeutische ruimte(n) een andere betekenis als men ze vanuit een experiëntiëel perspectief bekijkt (Depestele, 2000). Elk gezichtspunt geeft een goede kijk op bepaalde zaken terwijl andere dingen minder zichtbaar worden. Het is dus belangrijk om de verschillende perspectieven naast elkaar te plaatsen als aanvulling op elkaar in plaats van ze tegenover elkaar te stellen als concurrerende theorieën. Referenties Biancardi, J. (2003). Idiosyncrasy through the core conditions and beyond. In S. Keys (Ed.), Idiosyncratic person-centered therapy (pp ). Ross-on-Wye, UK: PCCS Books. Bouwkamp, R. (1999). Tweeledige grondhouding. In R. Bouwkamp (Ed.), Helen door delen (pp ). Maarssen: Elsevier/ De Tijdstroom. Depestele, F. (1997). Over grenzen en aanverwante problemen van de cliëntgerichte psychotherapie. Tijdschrift voor Cliëntgerichte Psychotherapie, 35, Depestele, F. (2000). De therapeutische ruimte(n) vanuit experiëntieel perspectief. Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie, 38, Leijssen, M. (1995). Gids voor gesprekstherapie. Utrecht: De Tijdstroom.

12 12 GRENZEN EN RUIMTEN IN HET REFLECTIEVE PROCES Leijssen, M. (2000). Het cliëntcentered paradigma in de 21ste eeuw: in de mode, in de solden, een vaste waarde? Lezing gehouden op het Wetenschappelijk Congres Cliëntgerichte Psychotherapie in Antwerpen, 29 januari Leijssen, M., & Adriaensen, H. (2003). Echtheid in cliëntgerichte therapie, geïllustreerd bij een cliënt met een persoonlijkheidsstoornis. Tijdschrift voor Psychotherapie 29, Lietaer, G. (1991). Authenticiteit en onvoorwaardelijke positieve gezindheid. In J. C. A. G. Swildens, O. de Haas, G. Lietaer, & R. Van Balen (Eds.), Leerboek gesprekstherapie. De cliëntgerichte benadering (pp ). Amersfoort/Leuven: Acco. Minuchin, S. (1973). Gezinstherapie. Utrecht: Het Spectrum. Rogers, C. R. (1942). Counseling and psychotherapy: Newer concepts in practice. Boston: Houghton Mifflin. Rogers, C. R. (1951). Client-centered therapy. Its current practice, implications and theory. London: Constable. Rogers, C. R. (1959). A theory of therapy, personality and interpersonal relationships as developed in the clientcentered framework. In S. Koch (Ed.), Psychology: A study of science: Vol 3. Formulations of the person and the social context (pp ). New York: McGraw-Hill. Rogers, C. R. (1961). On becoming a person. A therapist view of psychotherapy. London: Constable. Stamatiadis, R. (2002). Sharing life therapy: A personal and extended way of being with clients. In G. Wyatt & P. Sanders (Eds.), Contact and perception. Rogers therapeutic conditions (Vol. 4, pp ). Ross-on-Wye, UK: PCCS Books. Thorne, B. (2002). The mystical power of person-centered therapy. Hope beyond despair. London: Whurr. Vanaerschot, G., & Van Balen, R. (1991). Empathie. In J. C. A. G. Swildens, O. de Haas, G. Lietaer, & R. Van Balen (Eds.), Leerboek gesprekstherapie. De cliëntgerichte benadering (pp ). Acco: Amersfoort/Leuven. Warner, M. (1992). Het fragiele proces. Psychotherapeutisch Passpoort, 4, Warner, M. (1997). Does empathy cure? A theoretical consideration of empathy, processing, and personal narrative. In A. C. Bohart & L. S. Greenberg (Eds.), Empathy reconsiderd. New directions in psychotherapy. Washington, DCAPA. Yalom, I. D. (1980). Existential psychotherapy. New York: Basic Books.