reflexief Mediawijs onderwijs! Het verbond tussen kinderen en moderne media Bent u wel mediawijs? Waarom staat alles aan?

Transcriptie

1 FORUM VOOR KATHOLIEK ONDERWIJS JAARGANG 4 > THEMANUMMER 2 > SEPTEMBER 2005 reflexief Mediawijs onderwijs! THEMA: KENNISSAMENLEVING PAGINA 4 Het verbond tussen kinderen en moderne media PAGINA 9 Bent u wel mediawijs? PAGINA 10 Waarom staat alles aan? PAGINA 14 Wat ze doen is verhalen vertellen PAGINA 18 Ouders willen hun kinderen kunnen volgen PAGINA 20 De kinderconsument: een serieuze doelgroep PAGINA 28 TV-kijken bij ons thuis PAGINA 30 Pleidooi voor visuele geletterdheid

2 REFLEXIEF > SEPTEMBER 2005 TEN GELEIDE Mediawijs onderwijs! De media vervullen een belangrijke rol in onze samenleving. In woord, beeld, geschrift en geluid zijn zij alom aanwezig. Iedereen gebruikt en ondergaat de invloed van de media. Naast gezin, school en leeftijdgenoten zijn de media een invloedrijk opvoedingsmilieu geworden. Hoe invloedrijk? Daarover zijn de meningen verdeeld. Een belangrijke vraag is of jongeren door de bomen het bos nog kunnen zien, weten zij hun weg te vinden in het enorme aanbod en kunnen zij beoordelen welke waarde de verschillende media hebben? Met andere woorden: zijn zij voldoende mediawijs? Over het algemeen maken deskundigen zich daar weinig zorgen om. Volgens hoogleraar communicatiewetenschap Hans Beentjes (Radboud Universiteit Nijmegen) zijn kinderen dankbare gebruikers van moderne massacommunicatiemiddelen omdat ze naadloos aansluiten bij echte behoeften van kinderen. De audiovisuele media zijn voor kinderen echt media, dat wil zeggen middelen om hun behoeften beter te vervullen. Het afkeuren van het gebruik van audiovisuele media of de inhoud van deze media kan door kinderen daarom gemakkelijk begrepen worden als een afwijzing van wat zij belangrijk vinden. Dit alles laat volgens hem onverlet dat aan het gebruik van audiovisuele media ook nadelen kleven. De vraag is welke verantwoordelijkheid het onderwijs hier voor zichzelf ziet weggelegd. Het onderwijs sluit nog altijd sterk aan bij geletterdheid in de klassieke betekenis. Heeft het onderwijs mogelijkheden om bij kinderen mediageletterd te ontwikkelen? Wat moet er op school gebeuren om het zo ver te brengen? Een verkenning levert ons een boeiend, maar ook een enigszins teleurstellend beeld op de praktijk van wat media-educatie of audiovisuele vorming is gaan heten: er zijn veel initiatieven met veel verschillende spelers die tot een versnipperd en volgens de Raad van Cultuur tot een geringe effectiviteit hebben geleid. In het recente advies van de Raad over Mediawijsheid, de ontwikkeling van nieuw burgerschap oordeelt de Raad hard: Behalve door gebrekkige kennisoverdracht, geringe continuïteit en effectiviteit, kenmerkt de praktijk zich ook door het ontbreken van een duidelijke visie op hetgeen wordt ondernomen. Dat geldt eveneens voor de rijksoverheid. Deze heeft een weifelend beleid gevoerd met betrekking tot media-educatie. Vervolgens stelt de Raad vast dat het begrip media-educatie op haar retour is en verkiest de term mediawijsheid. Alle meningen en de praktijk gewogen is de NKSR pleitbezorger voor visuele geletterdheid, voor mediawijsheid of voor media-educatie. Naar eigen smaak kan men kiezen voor de ene of voor de andere term. De NKSR hoopt scholen met dit en het vorige nummer van Reflexief materiaal in handen te geven om een beleid op dit punt te ontwikkelen. DE REDACTIE Reflexief FORUM VOOR KATHOLIEK ONDERWIJS Reflexief = door reflectie kennend, synoniem van bespiegelend. Dat laatste is afgeleid van het substantief reflex wat ondermeer weerschijn, weerspiegeling, spiegelbeeld betekent. Reflexief is op zoek naar de achtergronden bij actuele ontwikkelingen in onderwijs en samenleving, signaleert trends en tendensen en probeert deze te duiden vanuit een kritische èn katholieke invalshoek. PAGINA 2

3 THEMANUMMER 2 > 2005 KENNISSAMENLEVING INHOUD PAGINA 4 Hans Beentjes Voor altijd: het verbond tussen kinderen en moderne media Essay PAGINA 14 Frank Seller Wat ze doen is verhalen vertellen Interview met docenten van het Alberdingk Thijmcollege PAGINA 9 Wijnand van Velzen Bent u wel mediawijs? Column PAGINA 10 Frank Seller Waarom staat alles aan? Interview met docenten van de Katholieke Scholengemeenschap Etten-Leur PAGINA 18 Nico Foppen Ouders en leraren willen kinderen kunnen volgen Interview met directeur en ouders van basisschool De Merwijck PAGINA 20 Liesbeth Hop De kinderconsument op school Mediavaardig en reclamewijs met Reclamerakkers PAGINA 23 Overzicht websites PAGINA 24 Media-educatie in de bibliotheek Welke projecten biedt de openbare bibliotheek? PAGINA 26 Wilbert van Walstijn Reclamelessen voor de basisschool Interview met leerlingen van basisschool De Grondtoon PAGINA 28 Nico Foppen TV-kijken bij ons thuis Interview met Jeany Duif, projectmanager Teleac PAGINA 30 Wilbert van Walstijn Pleidooi voor visuele geletterdheid Besluit PAGINA 3

4 REFLEXIEF > SEPTEMBER 2005 Voor altijd: het verbond tussen kinderen en moderne media HANS BEENTJES Hoogleraar Communicatiewetenschap Radboud Universiteit Nijmegen Kinderen zijn dankbare gebruikers van moderne massacommunicatiemiddelen. Ze houden van televisie; ze houden van games; ze houden van internet; en ze houden van hun mobiele telefoon. Veel commentatoren, ouders en leerkrachten zien de media als een instantie die van buitenaf interfereert met de ontwikkeling van kinderen. Men veronderstelt dat kinderen zich beter zouden ontplooien zonder audiovisuele media. De liefde voor audiovisuele media verklaren zij uit gemakzucht en hedonisme. Daarbij miskennen zij dat deze media naadloos aansluiten bij echte behoeften van kinderen. De audiovisuele media zijn voor kinderen echt media, dat wil zeggen middelen om hun behoeften beter te vervullen. Het afkeuren van het gebruik van audiovisuele media of de inhoud van deze media kan door kinderen daarom gemakkelijk begrepen worden als een afwijzing van wat zij belangrijk vinden. Dit alles laat onverlet dat aan het gebruik van audiovisuele media ook nadelen kleven. Veel van wat kinderen zien op TV of op internet, kunnen zij niet goed interpreteren. Hoe dienen ouders en leerkrachten zich in dit dilemma op te stellen? Rol van de media in het leven van kinderen Afgaande op het aantal uren dat kinderen per dag voor diverse beeldschermen doorbrengen spelen audiovisuele media een grote rol in het leven van kinderen. De vrije tijd van de meeste kinderen is grotendeels gewijd aan audiovisuele media. Alleen al aan televisiekijken besteden zij gemiddeld twee uur per dag. Ze kijken voor school, meteen na school, s avonds en in het weekend. Met de komst van computers zijn daar in veel huishoudens games en internet bijgekomen (een goede bron van cijfers over de tijdbesteding aan media is het Sociaal en Cultureel Planbureau, Vaak wordt het kijken naar televisie en het online-zijn gecombineerd, hetgeen wordt aangeduid als multi tasking. Invloed Ouders en leerkrachten zijn in toenemende mate bezorgd over de invloed die de media hebben op kinderen. Kinderen zijn in de perceptie van veel volwassenen mondiger, agressiever, jonger seksueel actief, en minder geïnteresseerd in schoolse kennis. En veel volwassenen zien een direct verband met het mediagebruik van kinderen. Wat kinderen zien, zou direct van invloed zijn op wat kinderen denken en doen. Van het kijken naar geweld zouden zij niet alleen leren hoe en in welke situaties je geweld met succes kunt gebruiken maar ook zouden zij in hun eigen leven gemakkelijker overgaan tot het gebruiken van geweld. Zo zijn er in films en televisieseries veel ideeën voor geweldpleging te zien die in principe uitvoerbaar zijn. In de film Kids (zie is te zien hoe een jongen een veel grotere jongen tegen de grond krijgt door hem met een skateboard van achteren tegen het hoofd te slaan. Na het zien van deze scène is het skateboard een wapen. Deze informatie hoeft natuurlijk niet te leiden tot geweld, maar als zich ooit een situatie voordoet, dan weet men wat te doen. Zonder idee, geen geweld; en de media zijn een bron van ideeën voor geweld. Door de seks in de media zouden kinderen niet alleen leren hoe je kunt zoenen en vrijen maar zij zouden ook opvattingen ontwikkelen over wanneer en met wie PAGINA 4

5 THEMANUMMER 2 > 2005 KENNISSAMENLEVING seks mag en moet. Zo zouden jongeren onder invloed van alle voorbeelden van wat men in de VS recreational sex noemt, luchtiger gaan denken over het aanknopen van seksuele contacten. Door het zien van allerlei vormen van grensoverschrijdend gedrag in programma s zoals Jackass en Door het lint zouden kinderen geneigd zijn om niet alleen dat gedrag na te doen maar ook om andere vormen van grof gedrag uit te proberen. Hoewel er ongetwijfeld voorbeelden van een dergelijk rechtstreeks verband bestaan, is het te eenvoudig om uit te gaan van een directe invloed. Een kind wordt zeker beïnvloed door wat het te zien en horen krijgt via de media, maar in hoeverre en in welke mate het beïnvloed wordt, verschilt van kind tot kind. Een belangrijke voorwaarde voor het effect van media-inhouden is dat de mediumgebruiker voor het getoonde voorbeeld openstaat. Daarin verschillen mensen. Mensen die helemaal niet openstaan voor het effect van bijvoorbeeld mediageweld zijn mensen met een stelsel van waarden en normen waarin agressief gedrag geen optie is. Zij hebben als het ware een morele buffer tegen de inhouden die suggereren dat geweld gewoon of acceptabel is. Het is niet uitgesloten dat deze mensen in extreme omstandigheden tot agressief gedrag kunnen overgaan, maar het is onwaarschijnlijk dat het zien van mediageweld daarbij een stimulerende rol speelt. Jonge kinderen moeten hun stelsel van waarden en normen nog helemaal opbouwen; zij hebben nog geen buffer tegen de suggestie dat agressief gedrag een acceptabele manier is om problemen op te lossen of dat seks met mensen die je slechts oppervlakkig kent heel gewoon is. Jonge kinderen lijken dan ook gevoelig voor voorbeelden in de media. Indien kinderen in hun omgeving geen sterke tegenvoorbeelden hebben, kunnen hun opvattingen worden gestuurd door de voorbeelden die zij in de media zien. Ook jongeren lijken vatbaar voor het voorbeeld dat uitgaat van audiovisuele media, niet zozeer vanwege gebrek aan morele ontwikkeling, hoewel kinderen ook daarin sterk verschillen, maar veeleer omdat jongeren geneigd zijn tot overschrijding van normen om te zien wat nog mag en waartoe zij zelf in staat zijn. Daarbij zijn zij op zoek naar informatie en ook de media worden als informatiebron gebruikt. De morele buffer die kinderen in staat moet stellen om afstand te nemen van hetgeen waarmee zij in de media worden geconfronteerd, wordt kortom deels gevormd door diezelfde media-inhouden. Deze formulering laat zien hoe sterk de invloed van media in de ontwikkeling van kinderen kan zijn. De rol van de media is te vergelijken met die van de leraar die zijn leerlingen leert kritiek te hebben op wat de leraar zelf zegt. De aantrekkingskracht van audiovisuele media Kinderen gebruiken audiovisuele media in de eerste plaats om naar verhalen te kijken. Het vertellen van verhalen is voor mensen altijd al belangrijk geweest. PAGINA 5

6 REFLEXIEF > SEPTEMBER 2005 De televisie en andere audiovisuele media laat die verhalen ook nog zien. Daar komt bij dat audiovisuele media en de televisie voorop voor kinderen gemakkelijk toegankelijk zijn. Bijna elk gezin heeft minstens één televisietoestel en een aanzienlijk aantal kinderen heeft zelfs een toestel op de eigen kamer. Zo ontsluit de televisie een hele wereld voor kinderen waar ze naar believen aan deel kunnen nemen. De aantrekkingskracht van audiovisuele media Kinderen hebben sterke voorkeuren voor programma s waar ze naar willen kijken. In de ogen van veel volwassenen zijn dit nou juist niet zulke leuke programma s. Een gewelddadige tekenfilmserie als Pokemon is daarvan een goed voorbeeld. Waarom kijken kinderen hier zo graag naar? Om dit te begrijpen, moet men beseffen dat jonge kinderen weinig invloed op de wereld om hen heen hebben. Volwassenen hebben het voor het zeggen en hun daden zijn kinderen niet altijd duidelijk. Terwijl jij als kind net fijn de hele legokist hebt leeggegooid om het grootste huis te bouwen dat ooit gebouwd is, komt vader binnen en zegt boos dat je dat meteen weer op moet ruimen omdat het zondag is en we naar oma gaan. Of je komt hongerig van het buitenspelen thuis en vraagt om een boterham, en je moeder reageert met: we gaan toch zeker zo eten, het is al half 6!. Dit soort gebeurtenissen, waarin het kind overgeleverd lijkt te zijn aan de grillen van volwassenen geven voeding aan het fantaseren over een bedreigende wereld waarin je als kind sterk bent en de bedreiging of onzekerheid de baas bent. Veel televisieprogramma s met geweld geven een kind die mogelijkheid, mits het goed afloopt met de persoon met wie het kind zich identificeert. Het kijken naar soaps, ook een genre waarover niet alle opvoeders enthousiast zijn, komt tegemoet aan een andere echte interesse van kinderen, namelijk de nieuws- gierigheid van kinderen naar later. Door naar soaps te kijken, krijgen kinderen de mogelijkheid om zich een beeld te vormen van hoe volwassenen met elkaar omgaan (hoe onrealistisch ook), op een manier die in het dagelijks leven voor hen niet mogelijk is. Het mediagebruik van adolescenten sluit aan bij hun behoefte aan sociale contacten met leeftijdsgenoten. Het huidige media-aanbod faciliteert hun sterke gerichtheid op andere jongeren ook zo n universele behoefte. Hierin spelen Internet (MSN) en mobiele telefonie een grote rol. Behalve een directe lijn met al die belangrijke vrienden en vriendinnen, stellen de schrijfmedia MSN en SMS jongeren ook in staat dingen te zeggen die zij een ander niet in het gezicht durven zeggen. Door deze moderne communicatiemiddelen kunnen jongeren hun sterke gerichtheid op elkaar en de eigen jeugdcultuur botvieren. Omdat kinderen en jongeren in toenemende mate een commercieel interessante groep zijn geworden, wordt de jeugdcultuur met inzet van veel middelen uitgebouwd door commerciële ondernemingen die voortdurend op zoek zijn naar manieren om kinderen en jongeren te bereiken. Daardoor is het aanbod voor kinderen en jongeren veel interessanter dan vroeger. Voor ouders en leerkrachten is in de jeugdcultuur een zeer bescheiden rol gereserveerd. De komst van de moderne media heeft het jongeren gemakkelijker gemaakt zich bijna exclusief in hun eigen cultuur op te houden. Nadelen Dit alles maakt het begrijpelijk dat kinderen audiovisuele media zo aantrekkelijk vinden. Hoewel de meeste ouders graag tegemoet komen aan behoeftes van hun kinderen, zeker als ze zien dat die kinderen er veel plezier aan beleven, hebben veel opvoeders toch bezwaren. Welke nadelen kleven er nu eigenlijk aan het gebruik van audiovisuele media? In de eerste plaats is dat de hoeveelheid TIJD die er in gaat zitten. Alle tijd die kinderen voor beeldschermen doorbrengen kunnen ze niet iets anders doen, zoals buitenspelen, bewegen, eigen fantasiespel, gezelschap - spelen, lezen, en andere activiteiten die ook waardevol zijn, maar minder goed aansluiten bij de behoeften die PAGINA 6

7 THEMANUMMER 2 > 2005 KENNISSAMENLEVING kinderen voelen. Het gebruik van audiovisuele media zoals de meeste kinderen dat doen, biedt beperkte afwisseling. Het aanbod is wel gevarieerd maar de meeste kinderen maken een beperkte selectie van greatest hits. Bij kinderen die heel veel tijd besteden aan meer van hetzelfde kan men zich afvragen of zij zich wel voldoende ontwikkelen. Daarnaast kleeft een nadeel aan de INHOUD van wat kinderen zien. Ouders vinden lang niet alles geschikt en naarmate kinderen ouder worden, wordt hun controle beperkter. Veel ouders weten eigenlijk niet goed wat hun kinderen zien en welke sites zij bezoeken, maar ze vrezen de gevolgen. Onderzoek naar effecten van het televisie kijken wijst er inderdaad op dat de opvattingen en het gedrag van kinderen kunnen worden beïnvloed door hetgeen zij in de media zien. Om ouders te helpen bij het bepalen van wat hun kinderen mogen zien, is er sinds enkele jaren de Kijkwijzer (zie De Kijkwijzer is in het leven geroepen om ouders te wijzen op mogelijke schadelijkheid van programma s op hun kinderen en bedient zich van pictogrammen die een leeftijdscategorie aanduiden en de aanwezigheid van angstige beelden (spin), geweld (vuistje), grof taalgebruik (schreeuwend persoontje), seks (voetjes), discriminatie (groepje waarbij er een uitgezonderd is) en het overmatig gebruik van drugs of alcoholgebruik (injectiespuit). Daarnaast zijn er systemen om het aanbod van internetsites te beperken. De Kijkwijzer en internetfilters worden door de meeste ouders gewaardeerd, maar deze systemen leiden natuurlijk niet tot een verminderde aantrekkingskracht van de audiovisuele media. Sinds de komst van de televisie en andere audiovisuele media is er veel kritiek geweest op de inhoud van televisieprogramma s, films en nu ook internetsites. Recentelijk is die kritiek opnieuw geformuleerd in verband met de Kijkwijzer. In het voorjaar van 2004 heeft de Kijkwijzer er in deze discussie van langs gekregen, omdat programma s en films een verkeerde leeftijdsaanduiding zouden krijgen. Verontruste ouders, politici en columnisten vonden elkaar in het idee dat seks en geweld van de televisie zouden moeten of op z n minst achter een decoder. En dan eigenlijk meteen ook maar elk ander verwerpelijk gedrag zoals je wel in reality-programma s en soaps ziet. De kritiek richt zich met name op het medium televisie omdat dit zo alomtegenwoordig is. De critici vinden dat bepaalde films en programma s verboden of achter een decoder gestopt zouden moeten worden, omdat zij ervan overtuigd zijn dat het zien van verwerpelijk beeldmateriaal kan leiden tot allerlei nare effecten voor individu en samenleving. Daarbij worden steevast verkeerde waarden en normen genoemd, maar ook verkeerde opvattingen over de werkelijkheid en de gevolgen daarvan zoals agressief gedrag en zwangere tienermeisjes. Voor deze redeneertrant bestaat in het Engels een compacte uitdrukking: Trash in, trash out, rotzooi op televisie leidt tot rotzooi in de samenleving. Dit standpunt heeft echter twee bezwaren. Ten eerste miskent men hier dat deze inhouden op de een of andere wijze aansluiten bij echte behoeften van kinderen en jongeren. Verbanning van programma s zou neerkomen op een weigering zich in kinderen en jongeren te verdiepen. Ten tweede ziet men over het hoofd dat met name verwerpelijke programma s de communicatie tussen mensen kunnen bevorderen. Hoewel ik de sterke gevoelens van afkeer die bepaalde films en televisieprogramma s bij kijkers kunnen oproepen niet wil kleineren, kan de televisie de communicatie tussen mensen verduidelijken. Dat noem ik de verduidelijkingsfunctie van de televisie. Daarmee bedoel ik dat het televisieaanbod en discussies daarover gebruikt worden om duidelijk te maken hoe men over algemenere zaken denkt en welke waarden men aanhangt. Een oordeel over het drank misbruik van jongeren in het televisieprogramma Door het lint is ook een algemene uitspraak over liederlijkheid. Afkeuring van het programma Boven de 18 is ook een algemene uitspraak over de intimiteit van seksuele handelingen. Kritiek op de wijze waarop in Jerry Springer mensen voor schut worden gezet, laat ook zien hoe je vindt dat je met mensen hoort om te gaan. De televisie is heel geschikt om aan anderen duidelijk te maken hoe je over dingen denkt, ook in de communicatie tussen ouders en hun opgroeiende kinderen, omdat televisieprogramma s door veel verschillende mensen gezien worden. Uitspraken over liederlijkheid en softporno zou men ook wel los van de televisie kunnen PAGINA 7

8 REFLEXIEF > SEPTEMBER 2005 formuleren, maar de verwijzing naar bekende programma s maakt de uitspraken voor meer mensen begrijpelijk. De verduidelijkingsfunctie gaat nog een stap verder. Ons oordeel over televisieprogramma s maakt niet alleen aan anderen duidelijk hoe we over dingen denken maar ook aan onszelf. De voorbeelden van intermenselijk verkeer die wij op televisie zien, kunnen wij gebruiken als gereedschap bij het vormen en toetsen van onze opvattingen over menselijk gedrag in het algemeen. Daarom zou het dan ook jammer zijn als de verwerpelijke programma s achter een decoder zouden verdwijnen. Door dergelijke inhouden niet openlijk op TV te laten zien verdwijnen ze niet, maar de mogelijkheid om ze in het openbaar (denk ook aan familiekring of op school) bespreekbaar te maken verdwijnt wel. Mediawijs De opvoedingstaak van ouders en leerkrachten is door de toename van moderne media zwaarder geworden. Door de moderne media wordt het voor kinderen gemakkelijker zich op leeftijdgenoten te richten; ze worden geconfronteerd met inhouden die opvoeders schadelijk achten; en ze nemen een voorbeeld aan gedrag, vaak uitgevoerd door aantrekkelijke rolmodellen, waar opvoeders bezwaren tegen hebben. Bovendien, omdat kinderen een kapitaalkrachtige doelgroep zijn geworden, zijn er veel marktpartijen die proberen in te spelen op wat kinderen graag willen zien, zodat het verbond tussen kinderen en media nog hechter zal worden. Met de huidige beschikbaarheid van audiovisuele media is het heel moeilijk geworden om kinderen weg te houden van bepaalde media-inhouden. Bovendien, zoals ik hierboven heb betoogd, zou dat ook ingaan tegen wat kinderen als hun eigen behoeften beschouwen. En tenslotte zou men op die manier het gesprek over moeilijke thema s die in de audiovisuele media worden aangeroerd onmogelijk maken. De enige optie is dat kinderen leren om zelfstandig en kritisch om te gaan met audiovisuele media. Daarvoor is het nodig dat ouders en leerkrachten zich verdiepen in wat kinderen zo na aan het hart ligt, hoewel ze ook de nadelen zien. Dat is zeker een verantwoordelijkheid van de ouders maar, gezien de omvang en complexiteit van de taak, ligt hier ook een taak voor het onderwijs. Veel leerkrachten hebben die taak al aanvaard. Omdat heel veel initiatieven lokaal en niet gedocumenteerd zijn kan ik geen overzicht geven, maar de volgende drie typen initiatieven lijken mij belangrijk genoeg om op voort te bouwen. 1 Tijd > Kinderen op school al hun schoolwerk laten doen (huiswerkklas) 2 Inhoud > Bron van thema s en voorbeelden (vakken en projecten) > Verduidelijking van opinies, gevoelens en waarden (levensbeschouwing, klassengesprekken) 3 Media-educatie > Bewust en kritisch omgaan met media (maatschappijleer). Het eerste type initiatief is belangrijk omdat veel kinderen zich thuis niet kunnen losmaken van hun moderne media. Het tweede omdat daarin wordt aangesloten bij wat kinderen bezighoudt. En het derde omdat kinderen en volwassenen zich op basis van de media een beeld van de werkelijkheid vormen. Vermelding verdient tenslotte de recente suggestie van de Raad voor Cultuur om in het onderwijs zogenaamde mediacoaches aan te stellen die tot taak krijgen de ontwikkeling van media-educatie te stimuleren ( > > > PAGINA 8

9 THEMANUMMER 2 > 2005 KENNISSAMENLEVING Bent u wel mediawijs? WIJNAND VAN VELZEN Docent Visual Literacy, Media Academie, opleidingsinstituut voor Radio, TV & Multimedia De Raad van Cultuur geeft in haar onlangs uitgebrachte advies Mediawijsheid. De ontwikkeling van nieuw burgerschap aan dat burgers in dit land maatschappelijk buitengesloten raken als ze niet mediawijs zijn of worden. Men moet zich betekenisvol in een met media doordrenkte omgeving kunnen bewegen. Schijnbaar kunnen we dat niet. Het laatste is ten dele waar. Mediawijs zijn we zeer, alleen vaak niet bewust. We lezen beeldcodes met hetzelfde gemak als andere dragers van informatie. Het probleem zit hem in het benoemen en analyseren van de inhoud gerelateerd aan de vorm, de stijl, het genre, de grammatica of de beeldmetafoor (semiotiek). In het dagelijks verkeer is het kennen van de code, de taal, essentieel voor de effectiviteit van communicatie. Multi mediale computers, die tekst, beeld en geluid parallel kunnen weergeven zijn al reeds lange tijd op de markt. TV, video en dvd zijn gemeengoed. Toch, in de beleving van mensen, is het talent van lezen en schrijven verbonden met tekst. Het onderwijs leert kinderen van jongs af tekst te coderen en te decoderen. Discussies over eventuele kwalijke invloeden van beelddragers zijn nog steeds aan de orde. De Raad voor Cultuur heeft hier een punt. Het is tijd voor een nieuw perspectief. Niet langer discussiëren, niet wachten op incidentele leuke projecten, maar structureel onderwijs op het vakgebied van Visuele Geletterdheid. Wanneer je aan iemand ernstig vraagt bent u visueel geletterd, wordt er meestal gegrinnikt. Niet omdat de vraag zo geestig is, maar omdat men eigenlijk niet weet wat het begrip betekent. Visuele geletterdheid heeft te maken met de vaardigheid om te lezen en te schrijven in alle visuele codes. Visuele codes appelleren aan gelaagde beelden uit het referentiekader van de mens. Visuele codes zijn dus beeld, tekst en audio. Het leren lezen en schrijven van tekst is een langdurig intensief karwei. Dat is voor het lezen en schrijven van beeld niet anders. Toch beperken we ons, als het gaat om multimediaal gereedschap, zoals computers, vaak tot vaardigheidstraining van software, interfaces en bedieningstechnische aspecten: het digitale rijbewijs. Het gaat al lang niet meer om de spullen; het gaat om content. Maar om visuele content te kunnen lezen is bewust begrip van de code noodzakelijk. Beeldtaal omvat een samenstel van complexe codes waarvan de inhoud diverse beeldlagen, audiolagen en tekstlagen parallel kan bevatten. Die code is heel cultuurgevoelig en is levend, net als de tekstcode. Dynamisch ook, zeker als in de samenleving nog andere culturen de code beïnvloeden. Daarmee is de visuele code zeer verwant aan andere codes zoals tekst. Onderwijs in visuele geletterdheid hoort daarom bij voorkeur bij hetzelfde vakgebied als taalverwerving van audio en tekst. Dus niet de docent informatica, niet de docent CKV, maar leg de primaire verantwoordelijkheid voor de ontwikkeling van visuele geletterdheid bij de docent taalverwerving. Daar hoort het thuis. En zoek het dan niet alleen in het draaien van leuke media-projecten, maar onderzoek, beschrijf, toets, innoveer, en onderwijs in wat misschien wel een letterkunde der Nederlandse Visuele Taal mag worden genoemd. PAGINA 9

10 REFLEXIEF > SEPTEMBER 2005 Waarom staat alles aan? FRANK SELLER De Katholieke Scholengemeenschap Etten-Leur (KSE) geeft docenten ruimte hun onderwijs te variëren en af te stemmen op leerlingen van nu. Dat geeft docenten ook de gelegenheid te experimenteren en zich nieuw repertoire en nieuwe techno logische mogelijkheden eigen te maken. Zo is de KSE sinds het begin van het schooljaar 2004/2005 Cultuurprofielschool. Daarvoor heeft een groep docenten, bestaande uit Sjaak Jansen, Michiel Eikenaar en Kees Gobbens, een breed plan gemaakt, waarbinnen ook een eerste opzet is gegeven voor de vormgeving van het vak audiovisueel/mediaeducatie. Er is een programma ontworpen waarbij in alle leerjaren klassen één of twee periodes binnen een regulier vak een afwijkend programma doen. Dus worden de lessen door meer mensen gegeven; Kees Lauwens, Pieter de Jong, Richard Rokx en Theo Hoebink namen elk ook een aantal lessen voor hun rekening. Definitie Behalve dat de KSE enthousiaste docenten met innovatieve ideeën moest hebben, waren er ook andere criteria waaraan de school moest voldoen om cultuurprofielschool te kunnen worden. De school moest kunnen beschikken over voldoende geschikte pc s met randapparatuur, een geschikt lokaal netwerk en een adequate ict-ondersteuning en een breedbandige internetverbinding onder meer geschikt voor video conferencing. Beeldcultuur, televisie, video, internet zijn immers voor leerlingen zo vanzelf sprekend. Binnen de KSE is met onderzoek aangetoond dat eigen leerlingen gemiddeld 3 uur televisie kijken en vaak nog veel langer achter de computer zitten. De officiële definitie die binnen het project gehanteerd wordt voor media-educatie luidt daarom: media-educatie is een middel om inzicht te krijgen in informatiearchitectuur om daar vervolgens kritisch mee om te gaan. Dat betekent dus dat leerlingen leren onder meer kritisch naar media te kijken, leren keuzes van programmamakers te herkennen, effecten van camerastandpunten, licht, locatie kunnen onderkennen, informatie leren beoordelen op relevantie. Eén van de middelen daarbij is het zelf leren maken van onderdelen van programma s, omdat juist daarmee de diverse lagen van een mediaproduct worden verkend. Aan de telefoon vertelt Sjaak Jansen enthousiast over de ervaringen van het eerste halfjaar. Door de leerlingen van havo-4, vwo-4 en vwo-5 werd binnen de lessen voor culturele kunstzinnige vorming (ckv1) gewerkt aan het maken van video-filmpjes binnen het bovenschoolse project Xposure. Dat bleek een enorme hit binnen deze leerjaren. De leerlingen hebben tijdens de workshops van Xposure ontzettend veel opgestoken en bleken die kennis te kunnen doorgeven aan de leden van hun teams. Op de dag van de deadline waren er door onze leerlingen meer dan 30 filmpjes gemaakt. Daarvan waren er 25 on line te zien en daarvan is een selectie van 10 films ingestuurd ter jurering. Tijdens een schitterend Award-feest in Tilburg, in O13, won één van onze vwo-4-teams de eerste prijs. Reken maar dat dat leerlingen een kick geeft. En ons als begeleiders ook natuurlijk. Maar zo n deadline ervaar je als docent ook als zwaar. Leerlingen werken aan de afronding van hun filmproject, maar intussen zijn de reguliere lessen al weer bezig. Dat betekent dat, terwijl je met heel andere lessen bezig bent, leerlingen voortdurend nog vragen komen stellen, advies komen halen over hun filmproject. En voor het antwoord op die vragen, het coachen van groepen, het gebruik van montagerecorders heb je ook na schooltijd nog veel tijd nodig. Om een idee te krijgen hoe media-educatie in een doorlopende leerlijn vorm krijgt, spreek ik met Sjaak Jansen af dat ik op een ochtend een aantal lessen kom volgen en vanuit die ervaringen met hem wil doorpraten. Liever herrie dan rust Ik woon in een 2-gymnasiumklas de tweede les bij die Sjaak Jansen geeft in deze periode. In plaats van de normale wekelijkse les tekenen wordt er gewerkt aan de (media-educatie)-opdracht Een vreemde gebeurtenis in de klas. Dat betekent dat leerlingen aan het eind van de lessenserie in hun groep een beeldverhaal hebben gemaakt. Dat beeldverhaal wordt in PowerPoint gepresenteerd en de foto s van het beeldverhaal kunnen door de leerlingen in Photoshop naar believen worden bewerkt. Als huiswerkopdracht voor deze les hebben de leerlingen PAGINA 10

11 THEMANUMMER 2 > 2005 KENNISSAMENLEVING Storyboard van Colinda, Brenda en Sabrina van de Katholieke scheolengemeenscahp Etten-Leur. PAGINA 11

12 REFLEXIEF > SEPTEMBER 2005 allemaal een eerste idee voor hun beeldverhaal uitgewerkt in een story board, een soort kort stripverhaal. Deze ideeen worden later in de les uitgewisseld, maar Sjaak begint met een klassengesprek over hoe de leerlingen nu naar een videofilm kijken, waarom ze beelden onthouden, welke films ze kijken en met wie en wanneer. Kortom, een rondje bewustwording. Geen van de zeventien leerlingen kan de laatstgeziene film echt noemen. Ja, ze kijken wel veel, al heeft 40% geen tv op de eigen kamer, maar dan kijken ze samen. Eén van de jongens zegt niet te weten of die laatste film, die hij eergisteren keek, nu een dvd van de videotheek was of een film van het open net; het was wel een spannende film, dat wel. Huiswerk maken met MTV aan of met een tekenfilmzender doen ze allemaal wel. Zo n tekenfilmserie Sponge Bob zeggen ze grappig te vinden. Op de vraag van Sjaak wat er dan precies grappig aan is, komt het onverwachte antwoord dat Sponge Bob filmpjes dom zijn. Ja, zegt een leerling, onder het kijken naar zo n tekenfilm kun je dus ook even iets anders doen. Even msn en of zo, of een spelletje. De computer staat toch aan. Sjaak vraagt langs zijn neus weg waarom. Ik heb liever herrie dan rust. Alles staat aan. Als het stil is, vind ik dat niet prettig. Media-educatie is een middel om inzicht te krijgen in informatiearchitectuur om daar vervolgens kritisch mee om te gaan. Op een gesprek over msn-taal en turbotaal en over hoe lang ze msn en gaan deze gymnasiumleerlingen niet echt in. Ze houden naar mijn gevoel voor elkaar de schijn op dat ze er maar weinig mee bezig zijn. Samen tv-kijken met hun ouders komt ook niet echt veel voor. Alleen Amanda, één van de meisjes, zegt regelmatig samen met haar moeder naar films te kijken, gezellig s middags samen op de bank. Sjaak wil weten naar welke films en na enige spraakverwarring over en weer worden die films geïdentificeerd als romantische films. Intussen zijn de jongens in hun groepjes afgeleid; ze bekijken elkaars schetsen voor het story board en vullen tekstballonnen verder in. Dus gaat Sjaak over naar bespreking daarvan. Hij maakt een korte ronde langs alle leerlingen en vraagt hen hun beeldverhaal te vertellen. Verhalen en beelden Elke groep moet straks één van de verhalen uit de groep in foto s gaan omzetten. Volgende keer al krijgt elke groep daarvoor een digitaal fototoestel en een statief om aan het werk te gaan en dan moeten ze bovendien ook allemaal de rekwisieten bij zich hebben. Maar eerst de verhalen zelf. De eerste twee verhaaltjes laat Sjaak rustig vertellen. Bij de derde komt-ie echt in actie. Hij vergelijkt de beelden en hun volgorde met een en-toen-en-toenverhaal. Hoe voorkom je dat iets saai wordt of er saai uit ziet. Je moet laten zien waar het om gaat. Dat kan door dingen uit te vergroten. Als je een boef wilt laten dreigen met een mes, dan laat je wel eerst de hele situatie zien met alle mensen, maar als het mes in beeld gaat komen, als je daar de aandacht op wilt vestigen, hoe doe je dat dan? Ook uit de andere stripverhalen pikt Sjaak meteen een paar situaties waar overgangen tussen veraf en dichtbij een belangrijk effect is. De aandacht van de leerlingen is duidelijk groot; ze zien dat ze dat straks niet moeten onderschatten. Dan is er aansluitend meteen een verhaal over bloed, en over hoe je afwasbaar bloed maakt. Niet met verf natuurlijk, want dat kun je niet afwassen. De leerlingen knikken. Bloed is zeker voor de jongens geen probleem; in al hun verhalen komt het voor. Eén van de jongens heeft een verhaal dat hij graag in zijn groep wil laten uitvoeren. Hij heeft het al goed in beelden neergezet. Maar het is geen eenvoudig verhaal; er komt een tijdbom aan te pas en die moet straks door het raam worden gegooid. De tijdbom kun je suggereren met een wekker. Maar uit het raam gooien, hoe breng je dat nu in beeld? De jongens beseffen dat ze er geen ruit voor mogen doorgooien. Maar hoe breng je dan wel de suggestie aan? Handig geeft Sjaak een paar suggesties zonder ze het voor te zeggen. De jongens uit de groep PAGINA 12

13 THEMANUMMER 2 > 2005 KENNISSAMENLEVING buigen zich nu allemaal over de tekeningen op dat ene story board. De keus is wel gemaakt op die manier. Als de bel gaat noteren alle leerlingen keurig in hun agenda dat volgende week het gedetailleerde story board af moet zijn en dat ze spulletjes mee moeten nemen. Betekenis geven Het uur erna zitten we in één van de werklokalen tijdens een zelfwerkzaamheidsuur. Er komen groepjes leerlingen binnen om hun opdracht af te maken. Soms moeten ze even op gang gebracht worden, omdat ze een technische vaardigheid niet onder de knie hebben. Soms vragen ze een tussentijds advies. Intussen bekijken wij een aantal van de Xposure-filmpjes via internet en praten we over de doelen die je met het onderwijs in de kunstvakken kunt realiseren. Het is belangrijk dat je in de lessen bezig bent met leren kijken ; als je er in slaagt dat leerlingen betekenissen kunnen geven aan wat ze zien, dan is dat een verrijking van hun persoon. Maar echt leren kijken is minder eenvoudig geworden. Er is een overdaad aan beelden, zoveel gebeurtenissen worden samengevat en gecomprimeerd weergegeven. Daarom is verwondering een belangrijk element in het onderwijs. Het is zaak verwondering in te bouwen, vragen te stellen aan kinderen. Het zelf laten maken van een filmpje levert zulke goede momenten op, waar je zulke vragen kunt stellen. Sjaak Jansen laat me daarna vol trots een videofilm zien die een groepje leerlingen gemaakt heeft voor en over de Open Dag van de KSE. Niet alleen de beelden zijn goed, zegt hij, maar ook het ritme van de beelden en de muziek eronder. Of eigenlijk andersom: bij elke scène is passende muziek gekozen en er is gemonteerd op het ritme van die muziek. De kunstvakken, tekenen, muziek en audiovisueel, die we alle hebben, zijn hier in combinatie gebruikt. En dat vind ik heel mooi om te zien. We lopen samen het totale activiteitenplan voor alle leerjaren eens na. Leerlingen leren inderdaad diverse lagen van de beeldcultuur kennen, juist door er mee te werken. En het gesprek met de docent is impuls voor de nodige reflectie. Storyboard van leerlingen van de Katholieke scheolengemeenscahp Etten-Leur. PAGINA 13

14 REFLEXIEF > SEPTEMBER 2005 Film maken is een prachtig middel om beeldtaal te verkennen. Voor leerlingen is het ook erg spannend. Het gaat voorbij aan de degelijke en dagelijkse saaiheid van lezen en opschrijven. Het is spannend omdat de leerlingen niet weten of er op het beeld komt wat ze willen laten zien. Wat ze doen is verhalen ver FRANK SELLER Aan het woord is Franka Stas, docent aan het Alberdingk Thijm College in Hilversum, kortweg het ATC. Van huis uit is ze docente lichamelijke opvoeding en zo is ze haar loopbaan bij het ATC begonnen. Maar nu heeft ze lessen culturele en kunstzinnige vorming (CKV) in haar takenpakket. Ze is gevraagd daarin de lessen audio visuele vorming te geven in vwo-4 aan leerlingen met een maatschappij-profiel. In die lessen maakt ze videofilms met leerlingen of liever: ze laat leerlingen met videocamera spelen en werken. Nu, in het videotijdperk, is dat goed te doen. Als er nog met super-8 film gewerkt zou worden, dan zou ze er niet aan beginnen, zegt Franka. Haar ruim twintig jaar ervaring als lid van een filmclub heeft haar geleerd wat leuk is, wat kan en wat niet kan. Leuk vind ik dat je van een hobby op deze manier een onderdeel van je onderwijspraktijk kunt maken. Maar ik heb er eerst wel lang over nagedacht, voor ik ja zei. Ik heb aan diverse mensen raad gevraagd, zoals aan Co Vleeshouwer van de Stichting Beeldende Amateurkunst die ik goed ken. Ik zou het verkeerd vinden als leerlingen van mij alleen een soort hobby zouden leren; het gaat om veel meer. Film is dóen, je kiest een invalshoek en daarna kijk je terug om er achter te komen of het beeld laat zien wat je wil overbrengen. Het dwingt je kritisch te zijn. Inpassen in een leerlijn In vakken als levensbeschouwing en maatschappijleer wordt natuurlijk aandacht besteed aan media-educatie en media-informatie. Bij de thema s die je daar met jonge mensen bespreekt, worden videoprogramma s uit het open-net gebruikt en worden standpunten vanuit diverse optieken besproken. Of leerlingen alleen dáárdoor echt leren een kritische kijker te zijn, is de vraag. En of ze daardoor beter of anders met beeldtaal leren omgaan, weet Franka Stas niet. De verschuiving van woord naar beeld die in het dagelijks leven en in onze maatschappij als geheel zichtbaar is, blijft in scholen daarbij wat achter. In de gangbare schoolpraktijk wordt video gebruikt als een educatief middel; bijvoorbeeld om situaties in een brede context te zetten. Bij ons op het ATC passen mijn filmlessen in de leerlijn van de beeldende vakken. In het vierde leerjaar zijn er zowel blokuren beeldend als blokuren film. Ook in CKV-1 wordt aandacht besteed aan film. De vakgenoten uit de sectie zijn nu bezig een leerlijn te maken, waarin ook activiteiten of projecten voor onderbouwklassen een plaats krijgen. Zo hebben we voor mavo-3 het tweedaags project Making Movies met steun van het Nederlands Instituut voor Filmeducatie (NIF). In twee dagen maken PAGINA 14

15 THEMANUMMER 2 > 2005 KENNISSAMENLEVING tellen leerlingen samen met professionals een film. Binnen de school gebéurt er iets door een dergelijk project. Het prikkelt collega s en sommigen raken enthousiast. Ze willen een volgende keer meedoen of meedoen met een soortgelijk project. Ook ontstaan er spontane gesprekken over film, over beeldtaal, over wat het met leerlingen doet. Het geeft leerlingen een enorme kick om zelf een speelfilm te maken en ze ervaren dat er meer manieren van leren zijn. Zelf heeft Franka dit project ook gebruikt om van te leren. In de making of... reportage die ze heeft gemaakt van die twee dagen wordt goed zichtbaar dat er bij een dergelijke activiteit heel andere kwaliteiten van leerlingen gevraagd worden. Dé manier om klasgenoten beter te leren kennen. In de activiteiten die binnen de leerlijn worden ontwikkeld, wordt samengewerkt met de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht (HKU). Er wordt binnen CKV-3 een keuzeprogramma ontwikkeld voor een nieuwe richting: Kunst, Media en Technologie (KMT). Vanaf het nieuwe schooljaar 2005/2006 wordt gestart met een pilot van een tweejarig curriculum voor leerlingen van vwo-5. Het ontwikkelen van een totaalprogramma, dus van lessen, projecten en activiteiten, is een werk van lange adem én je moet dat doen in teamverband. Je hebt collega s nodig; bij KMT en film werk ik samen met mijn collega Jeroen Huizing. Hij heeft naast Nederlands ook Film- en Theaterwetenschappen gestudeerd. We vullen elkaar goed aan. Het is voor ons heel stimulerend met Paul van de Wildenberg van de HKU te overleggen over hoe we dit nieuwe vak gestalte geven. Daarnaast maakt het ATC deel uit van het netwerk van cultuurprofielscholen. Bijeenkomsten van dat netwerk leveren altijd iets op. Een idee waar je wat aan hebt voor de grote lijn. En soms een ideetje waar je in de les van morgen wat aan hebt. Herrie en rust in de school Ik ben in het begin van een project altijd wat terughoudend, zegt Franka. Als leerlingen zelf een camera in handen hebben en hun eerste opnames gaan maken, kun je er donder op zeggen dat ze ook even een actiescène doen. Ik vraag de roostermaker daarom ook liever blokuren aan het eind van de dag. Dan is er even wat meer ruimte in de school en is de eventuele overlast voor andere lessen niet zo groot. Maar eerst wat mogen spelen en wat aanrommelen is wel belangrijk, legt Franka me uit. Er zijn natuurlijk veel dingen die je leerlingen kunt uitleggen en die je kunt laten zien. Zoals het effect van een camerastandpunt, het verschil tussen een close up en een totaal en wat een camerabeweging met het beeld doet. Veel leerlingen zien het pas echt als ze de opnames die ze zelf gemaakt hebben terug zien en het effect heel anders is geworden dan ze voor ogen hadden. Dat blijkt bijvoorbeeld ook bij een dialoog. De cameramicrofoon neemt weliswaar PAGINA 15

16 REFLEXIEF > SEPTEMBER 2005 geluid op, maar gesproken woord is nauwelijks verstaanbaar als je geen externe microfoon gebruikt. Ik kies er voor het gesproken woord ondergeschikt te maken aan het beeld. De beelden moeten het verhaal vertellen, niet de zinnetjes van de acteurs. Dat spelen met de camera is een verkenning van dit soort dingen en leerlingen leren snel. Wel is het vaak zo dat leerlingen even de macht van het medium willen proeven, even stoer moeten doen of heel maf. Met de camera in de hand een interview doen met een medeleerling en dan shockerende vragen stellen, een rondje onderbroekenlol. In die beginfase zie je al dat jongens en meisjes verschillend reageren. Jongens zijn meer gericht op uiterlijk en uiterlijkheden, meisjes zoeken een mening. Ik laat ze als een van de eerste opdrachten een verhaaltje maken rond een voorwerp op een gekozen locatie in het gebouw. In het STORY BOARD (de eerste stap in het ontwerpproces), dat ze moeten tekenen, passen ze toe wat ze in de eerste lessen geleerd hebben. Welk kader en welk standpunt kies je voor wélk shot, welke beweging maakt de camera en hoe voorkom je dat de overgang tussen de verschillende shots springt? De jongens willen meestal een achtervolgingsfilm maken met veel actie, terwijl de meisjes meer geneigd zijn om drama over te brengen. Samenwerkende leerlingen De leerlingen moeten samenwerken en het is echt groepswerk waarmee ze bezig zijn. Iedere leerling kan andere competenties inbrengen en het is goed om daar ruimte voor te laten en er rekening mee te houden. Natuurlijk denken ze samen na over wat ze gaan doen, maar dat betekent niet dat ze allemaal hetzelfde doen. Ze moeten gebruik maken van elkaars talenten en dat is mooi om te zien gebeuren. Het bespreken van een resultaat is niet zo maar een fase van het werk. Ze moeten serieus kijken naar hun werkstuk en proberen te zien wat ze kunnen verbeteren en vooral welke sterke punten ze kunnen uitbouwen. Eén van mijn stelregels is dat het STORY BOARD zó moet zijn getekend dat een ander het kan filmen. Thuis bereiden leerlingen een aantal zaken voor en werken ze plannen uit. Dat ervaren ze niet als een normale huiswerkverplichting, maar als noodzaak om kwaliteit te leveren. De nabesprekingen van de werkstukken en de tussenproducten doet Franka in klassikaal verband. Na de presentatie ontwikkelt zich meestal in onderlinge dialoog van de leerlingen een gesprek over de kwaliteiten en hoe die zichtbaar gemaakt kunnen worden. Bij de achtervolgingsscènes bijvoorbeeld richt zich het gesprek op manieren waarop je de camera als instrument kunt gebruiken. De cameravoering moet het spannend maken en niet het pief-paf-poef spélen. Leerlingen hebben het dan over effecten van het filmen van (mee)rennende voeten met een meebewegende camera in een bureaustoel of een winkelwagentje. In groepswerk gaat het om kritisch overwegen wat functioneel is en hoe elementen kunnen worden uitvergroot én hoe je dat bereikt. Mijn rol is het coachen van de groepen, het ordenen van het proces, het zorgen voor de structuur. Belangrijk daarbij is dat leerlingen zich niet verliezen in het eindeloos veranderen van hun verhaal. Op een gegeven moment moet een keuze gemaakt worden en dan pas kunnen ze zich bezig gaan houden met de eigenlijke opdracht: hoe ga je je verhaal verbeelden? Welke shots brengen dat verhaal over? Filmprojecten als deze zijn niet alleen van belang voor de leerlingen, maar ook voor de collega s zegt Franka: Door onze activiteiten raken meer collega s betrokken bij de media- en CKV-projecten. Ze zien daarbij effecten van beeldtaal en hoe leerlingen daarmee omgaan. Tegelijk zien ze ook andere kwaliteiten van leerlingen. Structuur Het Alberdingk Thijm College heeft om mee te kunnen doen als cultuurprofielschool een projectplan gemaakt. Dat plan moet nu in de praktijk worden vertaald in activiteiten die samen een leerlijn structuur geven. In het PAGINA 16

17 THEMANUMMER 2 > 2005 KENNISSAMENLEVING onderling overleg van de cultuurprofielscholen worden daarvoor veel ideeën uitgewisseld. En ook is het van belang met partners van buiten de school samen te werken. Voor een aantal leerlingen zijn die projecten wel een soort buitenlesachtige zaken, maar in de praktijk blijkt dat het ze wel prikkelt en inspireert. Binnen het ATC is dat een ondersteuning van de plaats die de muzische vakken hebben; er komen meer en andere mogelijkheden voor leerlingen. Zo is er voorafgaand aan het KMT-project, waarmee nu wordt gestart, vorig schooljaar al een project geweest met de HKU. Studenten van de opleiding Music Technology introduceerden de Muziekwerkplaats. Tijdens de muzieklessen konden leerlingen met hulp van computersoftware hun eigen popmuziek componeren. De studenten organiseerden en begeleidden de lessenreeks en de docente muziek deed zo de praktijkervaring op om er in andere klassen mee te werken. Dit soort projecten levert werkstukken op die kunnen gelden als praktische opdracht of die een aanzet zijn tot een profielwerkstuk. Volgend schooljaar start in het kader van het cultuurprofiel een project WEBDESIGN, ook in samenwerking met studenten van de HKU. Ik zou best graag ook wat andere activiteiten aan het programma willen toevoegen, zegt Franka. Met leerlingen naar het IDFA (Internationaal Documentaire Festival Amsterdam) gaan bijvoorbeeld. Niet alleen om films te zien en te analyseren, maar ook om de verbinding te kunnen leggen met onderwerpen die bij levensbeschouwing en maatschappijleer aan de orde komen. Maar dan wil ik wel mijn eigen keuze kunnen maken uit het (scholieren)programma. Ook het Nederlands Instituut voor Filmeducatie heeft een mooi educatief programma tijdens het Nederlands Filmfestival in Utrecht, waar we elementen van inpassen in ons programma. Alles bij elkaar kan er, samen met de beeldende vakken, een programma ontstaan waarin leerlingen mediatoepassingen en mediagebruik echt kunnen ervaren. Het is aan docenten om leerlingen te laten zien hoe het werkt en hen te leren daarin keuzes te maken. KFA Filmbeschouwing organiseert cursus: Het Filmgesprek Het Filmgesprek is een intensieve training van zeven zaterdagen met een stevige theoretische basis voor mensen die professioneel groepswerk doen met (jong) volwassenen vanuit een spirituele invalshoek. De cursus start in het najaar in Amsterdam. Cursusdata zijn: 26 november, 3 en 17 december 2005 en 21 januari, 4, 11 en 18 maart Het cursusgeld bedraagt 1000,- inclusief lesmateriaal en lunches. Tijdens de training Het Filmgesprek komen verschillende aspecten aan bod: > Je volgt hoe het is professioneel bezig te zijn met groepswerk. > Je geniet van 16 mm films met én levensbeschouwelijke diepgang én een artistieke kwaliteit. > Je leert films beschouwen vanuit een spirituele invalshoek. > Je leert een filmgesprek opzetten en begeleiden voor groepen van 8 tot 20 personen De cursus laat je kennis maken met een praktijk en theorie van filmbeschouwing, ontleend aan de ideeën van psycholoog Carl Gustav Jung ( ). De aanmelding dient vergezeld te gaan van CV en motivatie. Meer informatie en aanmelding via > > > PAGINA 17

18 REFLEXIEF > SEPTEMBER 2005 Ouders en leraren willen NICO FOPPEN Nico Foppen is als beleidsadviseur werkzaam bij de Nederlandse Katholieke vereniging van Ouders (NKO) INTERNETTEN, CHATTEN, MSN EN, kinderen zijn er heel bedreven in. Ouders en leraren kunnen over het algemeen best redelijk met al deze nieuwe mogelijkheden overweg, maar lopen technisch toch achter. Dit creëert voor hen een onzekerheid in de opvoeding die zij aan hun kinderen willen geven. Op alle andere terreinen is het immers zo dat zij een kennis- en ervaringsvoorsprong hebben en daardoor ook in staat zijn om kinderen te begeleiden, te beschermen, te waarschuwen en regels te stellen. Maar bij het gebruik van de zogenaamde NIEUWE MEDIA is het de omgekeerde wereld, het kind heeft een kennis- en ervaringsvoorsprong en weet daarom informatie te vinden en contacten te leggen waar zijn ouders en leraren geen zicht op hebben. Opvoeders weten echter maar al te goed dat dit risico s met zich meebrengt. Hun grote angst is daarom dat hun kinderen hierdoor in de problemen komen, zonder dat zij dat weten of hen kunnen helpen. Ouders en leraren worstelen daarom met de vraag hoe zij hun kinderen zo goed mogelijk kunnen blijven volgen en hoe zij ONLINE dezelfde begeleidende, beschermende en gezaghebbende opvoeder kunnen blijven die zij OFFLINE ook zijn. Het zijn vragen waarop ouders en scholen gezamenlijk, als partners, naar antwoorden zoeken. Een voorbeeld hiervan is de RK-basisschool De Merwijck in Kessel waar de Nederlandse Katholieke vereniging van Ouders (NKO) afgelopen juni haar thema-avond Kind en Media heeft verzorgd. Aanleiding Er zijn maar weinig organisaties die over het onderwerp kind en media ouderavonden verzorgen waarin ook specifiek een relatie met de school wordt gelegd, zegt Jan Hocks, directeur van De Merwijck. We hebben behoorlijk moeten zoeken om er een paar te vinden en vonden dat het aanbod van de NKO het meest aansloot bij onze behoefte. Geregeld bezoekt hij de vergaderingen van de oudervereniging en weet dus heel goed dat het onderwerp erg onder de ouders van zijn school leeft. Enkele jaren geleden, toen de kinderen van De Merwijck allemaal een eigen adres kregen, zijn er wat problemen geweest. Kinderen gaven wachtwoorden en andere gevoelige informatie aan elkaar door. Dat gaf soms aanleiding tot vervelende pesterijen met als gevolg dat er zelfs ouders naar de school kwamen om te melden dat ze niet meer in hun eigen PC konden. Sindsdien hanteert de school een internet- en protocol dat zowel door ouders als leerlingen (vanaf groep 6) moet worden getekend. Het verbaasde hem daarom dan ook niet dat uit een enquête van de oudervereniging bleek dat ouders het liefst een ouderavond wilden over nieuwe media in relatie met de school. Dilemma s Edwin Rombouts, voorzitter van de oudervereniging, en Henriëtte van Schaffelaar, bestuurslid, lichten verder toe waarom. Edwin: Kinderen lopen hun ouders in sneltreinvaart voorbij en veel ouders vragen zich daarom angstig af waarmee hun kind bezig is. Die ouders hebben daar, naar hun gevoel, onvoldoende zicht op en hebben daardoor meer oog voor het gevaar dan voor het nut van al die nieuwe techniek. Maar zelfs als ze het technisch allemaal wel goed kunnen volgen, zien ze zichzelf met moeilijke opvoedingsvragen geconfronteerd. Vragen zoals: mag mijn kind een eigen TV op zijn kamer, wanneer PAGINA 18

19 THEMANUMMER 2 > 2005 KENNISSAMENLEVING kinderen kunnen volgen krijgt mijn kind een mobiel, hoe lang mag mijn kind per dag internetten en moet ik agressieve computerspelletjes goedvinden? Henriëtte: Sommige ouders hebben hierdoor de neiging om, gedreven door hun eigen onzekerheid, op de rem te gaan staan en hun kinderen sterk in hun mogelijkheden te beperken. En dat is jammer, want de nieuwe media bieden kinderen ook veel kansen. Denk alleen maar eens aan al de informatie die je op het internet kunt vinden voor een werkstuk of spreekbeurt. Als je steeds alles verbiedt, doe je je kind dus beslist tekort. Normaal? Edwin: Dat weten en voelen de meeste ouders ook wel. Maar juist daarom willen zij zo graag weten wat normaal is. Dat het internet tegenwoordig vanzelfsprekend is, begrijpen ze wel, maar hoe lang mag een kind achter de PC, een uur, twee uur? En wat als je als ouder na een uur vindt dat het zo wel genoeg is en je kind moppert dat zijn vriendje er van zijn ouders drie uur op mag, of dat het op school soms wel twee uur achter de PC zit? Henriëtte: Ouders zitten hier echt mee. Er zijn zelfs ouders die het liefst zouden willen dat er een deskundige of instantie is die hen pasklare adviezen zou kunnen geven in de trant van: Als je kind acht jaar is, mag het niet langer dan een half uur achter de PC. Maar ja, tijdens de thema-avond is ons wel duidelijk geworden dat dergelijke eenvoudige oplossingen er niet zijn. Het maakt immer nogal een verschil of je kind, bijvoorbeeld, een uur achter de PC zit voor het uitwerken van een werkstuk of om een spelletje te doen. Eye-opener Jan: Wat dat betreft heeft de ouderavond veel bij ons losgemaakt. De NKO thema-avond heeft een leuke opzet. Een korte inleiding waarin de opvoedingsvragen helder worden neergezet en waarin ouders feitelijke informatie krijgen over, bijvoorbeeld, het gemiddeld kijkgedrag van kinderen en over het aantal geweldscènes waarmee een kind jaarlijks via de TV en PC wordt geconfronteerd. Voor de meeste ouders waren echter vooral de groepsopdrachten een eye-opener. Die nodigden hen nadrukkelijk uit om goed over hun eigen opvoedingsstijl en hun eigen mening na te denken en die opvattingen bovendien aan de mening van anderen te spiegelen. Het antwoord op de hamvraag Wat is normaal? kwam op deze wijze als het ware spelenderwijs aan bod. Wel moet mij van het hart dat juist door de aandacht voor de vele positieve kanten van de nieuwe media denk aan het contacten leggen met leeftijdgenoten, het vinden van informatie en het kritisch met elkaar vergelijken van sites en andere informatiebronnen - er een aantal ouders nog meer aan zichzelf is gaan twijfelen. Edwin: Die ouders hadden gehoopt dat de ouderavond hen argumenten zou bieden om het gedrag van hun kind nog meer te begrenzen, maar als je ook moet nadenken over de positieve kanten van de nieuwe media vervagen deze argumenten natuurlijk juist. Verdieping Henriëtte: Dat de thema-avond goed is geweest voor de onderlinge discussie en afstemming is ook mij na afloop wel gebleken. Dagen later hadden de ouders het er nog met elkaar over en ik heb zelfs gemerkt dat ze er met hun buren en familieleden over hebben gepraat. Wel hebben we behoefte aan een vervolg. We denken dan, bijvoorbeeld, aan een voorziening voor ouders die technisch erg achterlopen, zoals een aparte informatieavond of een cursus, maar ook aan een verdiepingsavond voor ouders die verder willen praten over de opvoedingsvraagstukken. Tot slot is er nog een technische wens: kan er niet een instrument worden gemaakt die ouders en leerkrachten in staat stelt de handelingen van hun kinderen op de PC gedurende een bepaalde periode te achterhalen? Dit zou ouders en leerkrachten in staat stellen om te zien wat hun kinderen precies op de PC hebben gedaan. Misschien dat de NKO en NKSR ons daarbij kunnen helpen? > Voor meer informatie over de thema-avonden Je kind en nieuwe media en Je kind en TV, kunt u contact opnemen met de NKO T E nko@nko.nl PAGINA 19

20 REFLEXIEF > APRIL 2005 > NUMMER 1 De kinderconsumen MEDIAVAARDIG EN RECLAMEWIJS MET REKLAME RAKKERS LIESBETH HOP Liesbeth Hop is beleidsdirecteur Kinderen en Commercie bij Stichting De Kinderconsument, een onafhankelijke organisatie die kinderen een stem geeft in de huidige commerciële informatiemaatschappij. Daarnaast is Liesbeth initiator en woordvoerster van Stichting Reklame Rakkers. Zij is moeder van 2 zoons, Nick en Abel van respectievelijk 11 en 10 jaar oud. Voor meer informatie of een uitnodiging voor het congres kunt u mailen naar liesbeth.hop@reklamerakkers.nl. Kinderen worden tegenwoordig door het bedrijfsleven beschouwd als een serieuze doelgroep. Het aantal commerciële boodschappen gericht op kinderen is in de laatste jaren enorm toegenomen en dat terwijl kinderen pas op hun twaalfde over de kennis en vaardigheden van een volwaardige consument beschikken. Is het niet verstandig om het onderwerp media en reclame toe te voegen aan het curriculum van onze basisscholen? Discussie in Nederland In Nederland is een hernieuwde discussie ontstaan over kinderen en reclame. Agnes Kant van de SP heeft in april 2003 in een motie gepleit voor een reclamevrij jeugdblok voor de publieke omroepen. Medy van der Laan, staatssecretaris van het ministerie van Cultuur, heeft daarop in november 2003 en in februari 2005 een reactie geschreven, waarin zij de motie niet steunt en aangeeft dat zij meer heil ziet in het aanscherpen van de Reclamecode en in het ontwikkelen van vernieuwde educatiemiddelen voor kinderen van de basisschool. Onlangs is in het media-akkoord over de publieke omroep voorgesteld om toch een reclamevrij jeugdblok in te voeren, dwars tegen het eerdere beleid in. Het argument van de staatssecretaris is dat zij ouders de keuze wil bieden om hun kinderen naar reclamevrije televisie te laten kijken. Zij vermeldt niet welke positieve resultaten zij daarvan verwacht en baseert dit voorstel niet op onderzoek. Haar voorstel heeft de discussie in Nederland opnieuw gevoed. In september buigt de Tweede Kamer zich over dit voorstel. Nationaal educatief programma De politieke en maatschappelijke discussie was voor een groot aantal organisaties voldoende aanleiding om in april 2004 het kenniscentrum Stichting Reklame Rakkers op te richten. In de grondbeginselen van de Stichting staat als belangrijkste doelstelling omschreven: Het ontwikkelen van educatieve middelen voor gebruik door kinderen tot 12 jaar, hun ouders en leerkrachten ten einde bij hen de kennis en het bewustzijn over de werking van media en marketingcommunicatie in al zijn vormen, te vergroten, zodat zij zich kunnen ontwikkelen tot bewuste en kritische kinderconsumenten. Maar een andere doelstelling van de Stichting is ook Het verankeren van de kennis en expertise van Reklame Rakkers in het Nederlandse basisonderwijs. Nu bevat het curriculum van basisscholen al wel een kerndoel (nummer 35) waarin staat dat kinderen moeten worden voorbereid op een aantal rollen in de maatschappij, waaronder die van verkeersdeelnemer en consument. Het bleek alleen in de praktijk dat nog niet veel scholen het tweede deel van dit kerndoel goed vormgeven. Ook niet zo gek, want er bleek nog geen kwalitatief goed materiaal te zijn. Stichting Reklame Rakkers heeft daarom het ontwikkelen van goed, interactief lesmateriaal voor de groepen 4 tot en met 8 als eerste prioriteit gesteld. Het lesmateriaal is sinds de NOT 2005 in januari voor alle basisscholen gratis beschikbaar en via de website te bestellen of te downloaden. Commerciële vaardigheden van kinderen Voorafgaand aan de ontwikkeling van het lesmateriaal heeft Reklame Rakkers, in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam, uitgebreid onderzoek gedaan naar het niveau van commerciële vaardigheden van kinderen van verschillende leeftijden. Daaruit bleek bijvoorbeeld dat kinderen pas vanaf hun negende levensjaar goed in staat zijn reclame in al zijn vormen te herkennen. Televisiereclame bleek gemakkelijker te herkennen dan reclame in gedrukte media. Ook bleek dat kinderen onder de acht reclame slechts herkennen aan de zogenaamde perceptuele eigenschappen : kleur, geluid, de manier van praten, korte duur en het vaste tijdstip van uitzenden. Het bleek ook dat hoe bekender het merk in de reclame, hoe eerder deze jonge kinderen de boodschap als reclame herkennen. Pas vanaf hun negende jaar PAGINA 20