VERSLAG VERANTWOORD BELEGGEN ABP 2014

Transcriptie

1 VERSLAG VERANTWOORD BELEGGEN ABP 2014

2

3 VOORWOORD Vernieuwen om voorop te blijven lopen Aandacht voor mens, milieu en de manier waarop ondernemingen bestuurlijk zijn georganiseerd, speelt al jarenlang een belangrijke rol bij onze manier van beleggen. Door deze factoren zoveel mogelijk mee te nemen, kunnen we beter onderbouwde beleggingsbeslissingen nemen en bijdragen aan een duurzame economische ontwikkeling. We zijn blij met de inbreng van maatschappelijke organisaties, maar natuurlijk ook van onze eigen deelnemers. Die lieten in 2014 hun meningen aan ons horen tijdens de 14 deelnemersbijeenkomsten die we door het land heen organiseerden en via persoonlijke brieven. De constante input van onze deelnemers en maatschappelijke organisaties dwingt om kritisch naar ons handelen te kijken en levert soms informatie op die we niet uit andere bronnen krijgen. Onze manier van verantwoord beleggen kreeg in 2014 nationale en internationale waardering. In het jaarlijkse benchmarkonderzoek Duurzaam beleggen door pensioenfondsen in Nederland van de Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling (VBDO) stegen we van de vierde naar de derde plek op de lijst van de 49 grootste Nederlandse fondsen. In een rapport van de Organisatie van Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) hoefden we alleen een Frans en een Zweeds fonds voor te laten gaan waar het ging om het deel van het vermogen dat groen wordt belegd. De aandacht voor mensen uit zich in oog hebben voor (veilige) arbeidsomstandigheden, het respecteren van mensenrechten en massavernietigingswapens. We zijn gedurende 2014 veelvuldig in gesprek geweest met maatschappelijke organisaties over de vraag of Israëlische banken, die leningen verstrekken aan bedrijven en particulieren in nederzettingen die door de internationale gemeenschap als illegaal worden bestempeld, al dan niet mensenrechten schenden. Uiteindelijk leidde dat niet tot uitsluiting van deze beleggingen, zoals u op pagina 10 van dit verslag kunt lezen. Wat het milieu betreft, stond het afgelopen jaar voor een belangrijk deel in het teken van de groeiende maatschappelijke bewustwording van de noodzaak om maatregelen te nemen tegen klimaatverandering. Op de VN-Klimaattop in New York wees onze beleggingsorganisatie op de rol die vermogensbeheerders kunnen spelen bij het afremmen van de opwarming van de aarde. Daarin nemen wij ook onze verantwoordelijkheid. Bijvoorbeeld door kritisch te volgen hoe onze olie- en gasbeleggingen hierop inspelen en door een uitbreiding van onze beleggingen met een hoge duurzaamheidswaarde. Milieu- en klimaatorganisaties wilden dat we verder zouden gaan en ons volledig zouden terugtrekken uit fossiele brandstoffen. Op pagina 16 en 17 van dit verslag leest u waarom wij dat niet als de juiste oplossing zien. Op het gebied van goed ondernemingsbestuur hebben we veel gesprekken gevoerd in Azië. Daar zien we dat veel bedrijven nog grote stappen kunnen maken in de manier waarop ze worden bestuurd. Het niet beschikken over onafhankelijke bestuurders en het gebrek aan transparantie stellen we veelvuldig aan de kaak. In het Westen speelt vaker de (maatschappelijke) discussie over de beloningen van bestuurders. Onze beleggingsorganisatie stuurde in september aan zo n 100 belangrijke ondernemingen in de Europese aandelenportefeuille haar hernieuwde beloningsrichtlijnen. Hierin wordt uitgelegd dat bonussen niet moeten zijn verbonden aan kortermijnwinsten maar aan waardecreatie voor aandeelhouders op de lange termijn. Om in de voorhoede te blijven, is het nodig om te blijven vernieuwen. In 2014 zijn we gestart met een uitgebreide evaluatie van ons beleid verantwoord beleggen. We hopen omstreeks de zomer van 2015 een concrete visie en bijbehorende ambities te presenteren, die invulling moeten geven aan de belofte die we hebben gedaan in de ABP-visie op Daarin hebben we als doelstelling vastgelegd dat we een duurzaam pensioenfonds willen zijn. Een pensioenfonds dat zijn rendement op een verantwoorde en steeds duurzamere wijze genereert. Voor u ligt ons achtste verslag over verantwoord beleggen. Dit is het eerste dat we hebben laten beoordelen door een externe accountant. Ook dat past bij het verder professionaliseren van het verantwoord beleggen en de manier waarop we u daarin inzicht willen geven. We hopen dat dit verslag u een duidelijk beeld geeft van hoe wij de ons toevertrouwde pensioengelden op een verantwoorde en duurzame manier beleggen. We zullen ons best blijven doen om ook het komende jaar een steeds beter inzicht te geven in de inspanningen die we daarvoor verrichten. Corien Wortmann-Kool Voorzitter Stichting Pensioenfonds ABP 3

4 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Wereldwijd verantwoord beleggen 5 Over dit verslag 7 Beleid voor verantwoord beleggen 8 Communicatie 10 Milieu, sociaal beleid en goed bestuur als onderdeel van de beleggingsstrategie 12 Verduurzaming en beter bestuur bij bedrijven 16 Inspelen op klimaatverandering 16 Fatsoenlijke arbeidsomstandigheden 18 Bewust belonen 19 Goed bestuurde ondernemingen 21 Mensenrechten 23 Uitgesloten bedrijven en staatsleningen 24 Vooruitblik Bijlages 1. Bedrijven waarmee contact was over duurzaamheid en goed bestuur Overzicht uitgesloten bedrijven en staatsleningen Materialiteitsindex Rapport van de onafhankelijke accountant 29 4

5 Verslag ABP Jaarverslag Verantwoord 2014 Beleggen Bestuursverslag ABP 2014 Wereldwijd verantwoord beleggen Ons vermogen hebben we belegd in meer dan beursgenoteerde bedrijven in meer dan 60 verschillende landen. Via fondsen en leningen zitten we nog eens in honderden andere bedrijven. Ook beleggen we in schulden van verschillende overheden. Verantwoord beleggen is een wereldwijde verantwoordelijkheid. De kaart hieronder geeft een indruk van onze activiteiten in 2014 op verschillende locaties. Verderop in dit verslag komen ze meer uitgebreid aan bod. 1. AUSTRALIË Aandacht voor werkveiligheid en dierenwelzijn op veehouderijen 2. BANGLADESH, BIRMA Bezoek aan textielfabrieken 3. BELGIË (BRUSSEL) Lobby voor strengere Europese regels tegen klimaatverandering 4. CANADA Oliebedrijf Pacific Rubiales verbetert klachtenregeling 5. CENTRAAL-AFRIKAANSE REPUBLIEK De Centraal-Afrikaanse Republiek komt op de lijst met uitgesloten staatsschuldbeleggingen (VN-wapenembargo) 6. CHINA Bezoek aan titaniumfabriek en mijn waar medewerkers verongelukten 7. FRANKRIJK Verschillende bedrijven beloven functies voorzitter en CEO te scheiden 8. INDIA Larsen & Toubro wordt uitgesloten (kernwapens) 9. INDIA Lemon Tree start voorbereidingen voor hotel met vooral dove en slechtziende werknemers 10. INDONESIË Palmoliebedrijven gewezen op verduurzaming productie en arbeidsveiligheid 11. ITALIË 24 Onafhankelijke commissarissen treden aan dankzij onze steun 12. JAPAN Vier grote bedrijven benoemen hun eerste onafhankelijke bestuurders 13. NEDERLAND Wereldwijde vastgoedbeleggingen besparen evenveel als elektriciteitsverbruik van alle huishoudens stad Utrecht 14. NEDERLAND Bezwaar gemaakt tegen bijzondere beloningen bestuurders Heineken en Wereldhave 15. QATAR Onze beleggingsorganisatie spreekt bedrijven aan op arbeidsomstandigheden bouwprojecten WK voetbal 16. RUSLAND Motovilikha Plants wordt uitgesloten (clusterwapens) 17. VS (NEW YORK) Tijdens VN-Klimaattop tekent ABP verklaring wereldwijde beleggers 18. VS Gesprekken met olie- en gasbedrijven over klimaatrisico s 19. VS Op jaarlijkse bijeenkomst van privateequityreus Carlyle spreekt APG over verantwoord beleggen 20. VS Beloningsvoorstellen voor bestuurders zijn te hoog 21. ZUID-AFRIKA Telecombedrijf MTN maakt duidelijkere regels over afstaan klantgegevens 22. ZUID-KOREA Samsung gaat zieke medewerkers en nabestaanden compenseren 23. ZUID-KOREA Start dialoog met scheepsbouwer waar veel personeel verongelukt 24. ZWITSERLAND Vertrouwelijk overleg met banken en farmaceutische bedrijven over corruptie

6

7 Over dit verslag Via het verslag verantwoord beleggen willen we onze stakeholders jaarlijks op de hoogte brengen van de belangrijkste activiteiten uit het afgelopen kalenderjaar 1. Deze stakeholders zijn: Deelnemers en gepensioneerden; Organisaties van werkgevers en werknemers; Belangenorganisaties; Regelgevers en toezichthouders. Inbreng van stakeholders Ons beleid voor verantwoord beleggen, dat in het hoofdstuk hierna wordt uitgelegd, kent drie doelstellingen 2 die op negen manieren worden geoperationaliseerd. Hoe deze operationalisering in 2014 heeft vorm gekregen in concrete acties, was de basis van de synopsis voor dit verslag die besproken is in onze beleggingscommissie en in het bestuur. Vervolgens zijn 20 stakeholders 3 benaderd met de vraag waarover zij wilden lezen. 12 Van hen gaven hun voorkeuren aan op een lijst met thema s uit het verslag over Tien afzonderlijke bestuurders deden hetzelfde. Ook was er ruimte om ontbrekende thema s toe te voegen. De combinatie van de antwoorden van beide groepen leverde de materialiteitsindex op die in bijlage 3 staat. Uit deze index blijkt dat zowel stakeholders als bestuursleden het belangrijk vinden om over beleidskeuzes te lezen. Eveneens hoog scoren: de relatie tussen verantwoord beleggen en rendement, de communicatie met deelnemers en de beleggingen met hoge duurzaamheidswaarde. Dat laatste thema scoorde vooral goed bij de stakeholders, de eerste twee bij het bestuur. Deze uitkomsten waren (mede) aanleiding om meer dan in het rapport van vorig jaar in te gaan op de beleidsmatige keuzes. Dit gebeurt met name in het volgende hoofdstuk over ons beleid waarin een aparte paragraaf is opgenomen over de relatie tussen verantwoord beleggen en rendement. Op de pagina s 12 tot en met 23 gaat het vervolgens over de uitwerking van dat beleid waarbij met name dieper wordt ingegaan op belangrijke thema s als klimaatverandering, werkveiligheid, beloningsbeleid, ondernemingsbestuur en mensenrechten. Nieuw ten opzichte van vorig jaar is een apart hoofdstuk over communicatie (pagina 10/11). Hierin wordt ook ingegaan op de onderwerpen waarover stakeholders ons benaderden. Rapportagerichtlijnen Bij het maken van dit verslag is uitgegaan van de G4-principes van het Global Reporting Initiative (GRI) voor zover die relevant zijn voor een verslag over verantwoord beleggen. Deze richtlijnen bevatten uitgangspunten voor zowel de inhoud van het verslag als de kwaliteit van de verslaggeving. Daarnaast hanteren we onze eigen richtlijnen voor het vaststellen van de CO 2 -voetafdruk van onze aandelenbeleggingen en voor de berekening van de beleggingen met een hoge duurzaamheidswaarde. Uitvoering door onze beleggingsorganisatie Het beleggingsbeleid (en daarmee ook het beleid voor verantwoord beleggen) wordt vastgesteld door het bestuur. Inhoudelijke keuzes worden door het bestuur gemaakt. Het beleid wordt uitgevoerd door APG Asset Management dat ons pensioenvermogen beheert 4. APG heeft een deel van het beheer ondergebracht bij externe beheerders. Waar in dit verslag gesproken wordt over uitvoering, is APG de uitvoerder (tenzij dit expliciet anders wordt vermeld). Dat geldt ook voor de plekken waar omwille van de leesbaarheid gekozen is voor een zin zonder onderwerp (lijdende vorm). Inrichting van de governance beleid uitvoering ABP Bestuur Bestuursbureau Uitvoeringsbedrijf (APG) Externe managers Beleggingen 1 De informatie in dit verslag heeft betrekking op het kalenderjaar Waar informatie wordt gepresenteerd die betrekking heeft op andere periodes,wordt dit expliciet vermeld De stakeholders aan wie we hebben gevraagd om input te leveren zijn: Amnesty International, Both Ends, CIDI, CNV, DOCP, DNB, ECN, FNV, Friends of the Earth, Greenpeace, Ministerie van Buitenlandse Zaken, MVO-Nederland, NCP-NL, Oxfam, PAX, SER, SOMO, VBDO, VCP, VNO-NCW. 3 4 We bezitten 92 procent van de aandelen APG 7

8 Beleid voor verantwoord beleggen De pensioenpremies die onze deelnemers en hun werkgevers elke maand afdragen, beleggen we zodanig dat ze een zo goed mogelijk rendement opleveren tegen een aanvaardbaar risico. Verantwoord beleggen draagt eraan bij dat deelnemers nu en in de toekomst een goed pensioen kunnen krijgen. Ons huidige beleid kent drie doelen: Verbeteren van het financieel rendement (in relatie tot het risico); Laten zien dat we maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen; Bijdragen aan de integriteit van de financiële markten. ABP-visie op 2020 doorvertaald naar het beleid voor de komende jaren In de ABP-visie op 2020 doen we een aantal beloften aan onze deelnemers. Een daarvan is dat we de rendementen die nodig zijn om de huidige en toekomstige pensioenen te kunnen betalen, verwezenlijken op een verantwoorde en duurzame wijze. Daarnaast willen we de invloed die we hebben dankzij ons pensioenvermogen van inmiddels honderden miljarden euro s aanwenden voor een duurzamere wereld. In het najaar van 2014 heeft het bestuur in een uitgebreide themasessie het huidige beleid voor verantwoord beleggen geëvalueerd. Daarbij is de wens uitgesproken om een visie en bijbehorende ambities te formuleren om de komende 5 jaar aan de belofte van een nog duurzamer pensioenfonds te werken. Een werkgroep bestaande uit 5 bestuursleden kwam eind 2014 voor de eerste keer samen om hieraan te werken. Na uitgebreide verkenningen, waaronder literatuur- en praktijkstudies en gesprekken met onze en andere beleggers, externe adviseurs en ons verantwoordingsorgaan, verwacht de werkgroep in de zomer van 2015 een advies aan het bestuur te kunnen uitbrengen. Milieu, sociaal beleid en goed bestuur Om goed te kunnen beleggen, moeten kansen en risico s van beleggingen duidelijk in beeld zijn. Daarom moet er bij beleggingsbeslissingen niet alleen worden gekeken naar de financiële prestaties en de bedrijfsprocessen. Belangrijk is ook of bedrijven beschikken over een goed milieu- en sociaal beleid en of zij goed worden bestuurd. Dit zijn de zogenoemde ESG-factoren: environment, social en governance. Heldere verwachtingen Voor ons duurzaamheidsbeleid hebben we heldere verwachtingen geformuleerd, in aansluiting op nationale en internationale regelgeving. In de eerste plaats zijn dat de Nederlandse wetten en de internationale verdragen waarbij Nederland partij is. Van bedrijven en fondsen waarin wordt belegd, verwachten we dat ze handelen in lijn met de richtlijnen voor verantwoord ondernemen van de Verenigde Naties (Global Compact). Hierbij gaat het om mensenrechten, arbeidsrechten, anti-corruptie en milieu. Op basis van onder meer bevindingen van onderzoeksbureau Sustainalytics beoordeelt onze beleggingsorganisatie of bedrijven aan de uitgangspunten van de UN Global Compact voldoen. Als onze beleggingsorganisatie na een eigen analyse concludeert dat een bedrijf inderdaad niet aan deze uitgangspunten voldoet 5, wordt een dialoog (engagement) gestart die gericht is op concrete verbeteringen. Dit is doorgaans een proces dat een geruime tijd duurt en bestaat uit meerdere contactmomenten ( s, brieven, telefoongesprekken, ontmoetingen). Omdat ABP bij geen enkel bedrijf een meerderheid van de aandelen bezit, kan het nergens zijn wil opleggen. Om toch voldoende invloed te kunnen uitoefenen, zoekt het vaak samenwerking met andere beleggers. Als een bedrijf er niet in slaagt om ernstige tekortkomingen te verbeteren, en er ook geen zicht is op verbetering in de nabije toekomst, kunnen wij tot uitsluiting overgaan waarna ons belang in het bedrijf wordt verkocht. Dit is een laatste stap die slechts bij hoge uitzondering wordt gezet, al was het maar omdat we geen invloed meer kunnen uitoefenen op een onderneming waarin we niet meer beleggen. Belangrijk voor ons beleid voor verantwoord beleggen zijn verder de richtlijnen voor multinationale ondernemingen en de principes voor goed ondernemingsbestuur van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) en de bestuursrichtlijnen van het Internationale Corporate Governance Netwerk, een samenwerkingsverband van beleggers dat goed ondernemingsbestuur bevordert. 5 In een aantal gevallen komt onze uitvoeringsorganisatie tot andere conclusies dan Sustainalytics. Voor een vijfde van de bedrijven die Sustainalytics in 2014 aanmerkte als handelend in strijd met de uitgangspunten van de UN Global Compact, kwam onze uitvoeringsorganisatie tot de conclusie dat er niet voldoende basis was om deze bedrijven als zodanig aan te merken. Met nog eens een kwart van de ondernemingen op de Sustainalytics-lijst had onze uitvoeringsorganisatie al een langdurig en intensief engagementtraject doorlopen waarna geconcludeerd werd dat er geen reden meer was om ze nog langer te beschouwen als handelend in strijd met de UN Global Compact. 8

9 Rendement en verantwoord beleggen We zijn ervan overtuigd dat beleggers betere risicogecorrigeerde rendementen kunnen behalen door bij hun beslissingen structureel aandacht te schenken aan ESG-factoren. Die zorgen voor een completer beeld van risico s en kansen. Dit wordt ondersteund door een in 2014 verschenen metastudie van zo n 190 academische onderzoeken 6. Die concludeert dat beleggingsstrategieën met aandacht voor ESG-factoren het beter doen dan vergelijkbare strategieën die hiervoor geen aandacht hebben. Informatie over ESG-prestaties kan soms al in een vroeg stadium waarschuwen voor misstanden als omkoping en corruptie die mogelijk grote gevolgen hebben voor de beurskoers. Door een goed oog te hebben voor ESG-factoren was onze beleggingsorganisatie meerdere keren in staat aandelen (deels) te verkopen voordat de koers onderuitging. Ook heeft zij beleggingen (deels) van de hand gedaan nadat ondernemingen weigerden een serieuze dialoog aan te gaan. Daarbij ging het over onderwerpen met mogelijk grote gevolgen doordat toezichthouders er bovenop zaten of vanwege potentiële problemen met maatschappelijke stakeholders. Het risico van een incidentele of structurele waardedaling kan betrekking hebben op individuele bedrijven, maar ook op alle bedrijven in een bepaalde (regionale) markt, bijvoorbeeld waar het overheidsbestuur niet op orde is. Een verstoorde machtsbalans in het ondernemingsbestuur is een waarschuwingssignaal. Bedrijven die hun bestuursproblemen niet oplossen, zien beleggers vaak niet positief reageren wanneer ze voor nieuwe strategieën kiezen die op zich wel veelbelovend zijn. Er is dan geen vertrouwen dat ze zullen worden gerealiseerd. De ESG-score die onze beleggingsorganisatie in 2014 heeft ontwikkeld voor de beleggingen in de kwantitatieve aandelenportefeuille (het deel van de aandelenportefeuille waarbij wiskundige modellen een grote rol spelen bij de keuze voor de beleggingen) geeft een beter zicht op risico s van koersdalingen 7. Het eigen onderzoek dat de basis voor deze score vormt, heeft een aantal milieu- en bestuursfactoren geïdentificeerd die duidelijk maken of een bedrijf verhoogde risico s loopt. Integriteit van de financiële markten Om pensioengelden op de lange termijn verantwoord te kunnen beleggen, is het belangrijk dat er goed functionerende financiële markten zijn die voldoende vertrouwen genieten in de samenleving. Daarom spreken we met beleidsmakers en sectororganisaties over betrouwbare en efficiënte regelgeving. Hierbij gaat het om de ontwikkeling van standaarden op verschillende terreinen. Zo waren we eerder samen met andere institutionele beleggers betrokken bij het opstellen van richtlijnen voor hedgefondsen over hoe ze transparant kunnen zijn over hun inspanningen op het terrein van verantwoord beleggen. Verder pleitten we voor een hervorming van het Europees systeem van de handel in CO 2 -uitstootrechten. Activiteiten ter versterking van de integriteit van financiële markten gebeuren vaak in samenwerking met andere investeerders, al dan niet binnen verbanden als het International Corporate Governance Network (IGCN) en de Principles for Responsible Investment (PRI). 6 Voor de studie From the stockholder to the stakeholder; how sustainability can drive financial outperformance analyseerden Gorden Clarck, Andreas Feiner en Michael Viehs meer dan 190 verschillende academische studies over verantwoord ondernemen en verantwoord beleggen (september 2014). 7 Onze beleggingsorganisatie heeft deze ESG-score getest op historische data. 9

10 Communicatie In gesprek met deelnemers Verantwoord beleggen kwam aan de orde tijdens de 14 deelnemersbijeenkomsten die we in de eerste helft van 2014 in verschillende steden organiseerden. Bestuursleden spraken over de uitvoering van het beleid en de criteria die daarbij worden gehanteerd. Ook de dilemma s die daarbij naar voren komen, zijn aan de orde geweest. Bezoekers konden hierover in gesprek gaan met het bestuur. Ruim deelnemers en gepensioneerden hebben deze bijeenkomsten bezocht. De informatie over verantwoord beleggen op onze website hebben we overzichtelijker gepresenteerd. Op de homepage zijn vaker dan vorig jaar (nieuws)berichten geplaatst met aandacht voor dit onderwerp. Over twee onderwerpen waren we zelf veelvuldig in het nieuws. Daarop gaan we hieronder nader in. Beleggingen in Israëlische banken In 2014 werden we veelvuldig benaderd door deelnemers, maatschappelijke organisaties en andere betrokkenen over beleggingen in drie Israëlische banken die leningen verstrekken aan particulieren en bedrijven in de zogenoemde bezette gebieden. Nadat een belegger van andere fondsen deze banken op zijn uitsluitingslijst had gezet, kregen we verzoeken om dit voorbeeld te volgen of om dat juist niet te doen. In juli opende het Amerikaanse actieplatform Avaaz een digitale petitie om de banken uit te sluiten. Binnen een maand werd deze oproep wereldwijd 1,3 miljoen keer ondertekend. Onze beide vicevoorzitters kregen duizenden s binnen met hetzelfde verzoek waarna we gesprekken hebben gevoerd met verschillende partijen. In deze gesprekken (en in brieven) hebben we toegelicht dat we net als de Nederlandse regering van mening zijn dat de bouw van nederzettingen in bezet gebied strijdig is met het internationaal recht, zoals ook het Internationaal Gerechtshof en verschillende VN-instanties hebben geconcludeerd. Tevens hebben we aangegeven dat we de banken niet beoordelen op wat de Israëlische overheid doet, maar op hun eigen handelen. Centrale vraag daarbij is of ze direct betrokken zijn bij mensenrechtenschendingen als discriminatie, gedwongen huisuitzetting of schending van het recht op zelfbeschikking. In dat geval zouden ze de UN Global Compact-afspraken overtreden die ten grondslag liggen aan ons beleggingsbeleid. Naar aanleiding van de verzoeken heeft ons bestuur opnieuw over deze beleggingen gesproken. Daarbij werd geconcludeerd dat er geen bewijs was van directe betrokkenheid bij mensenrechtenschendingen. We zagen dan ook geen aanleiding om tot uitsluiting over te gaan. Beleggingen in fossiele energie We spraken met een samenwerkingsverband van maatschappelijke organisaties en lokale overheden die ons hadden opgeroepen om te stoppen met beleggen in fossiele energie. We hebben uitgelegd hoe we inspelen op de klimaatverandering 8 en waarom we op dit moment niet overwegen om volledig uit fossiele brandstoffen te stappen. Hoewel er steeds meer mogelijkheden komen om energie op een duurzame manier op te wekken, geloven we namelijk dat fossiele brandstoffen nog lang nodig zullen zijn om te kunnen blijven voorzien in de vraag naar energie die wereldwijd nog steeds groeit. Door er in te blijven beleggen kan ABP invloed uitoefenen op de wijze waarop deze fossiele energiebedrijven opereren. Hoe dat gebeurt, wordt toegelicht op pagina 14 en 15. De transitie naar een steeds duurzamere energiesector juichen we toe. Daarom zijn we ook steeds op zoek naar aantrekkelijke beleggingen in duurzame energieproductie, zoals windmolenparken en waterkrachtcentrales. Luisteren naar maatschappelijke organisaties Via reguliere contacten stond onze beleggingsorganisatie het hele jaar door in contact met maatschappelijke organisaties. In maart werden er tien uitgenodigd om met een groep beleggers te spreken over de ontwikkeling van een benchmark die kan worden gebruikt om ondernemingen te vergelijken op hun omgang met mensenrechten. Deze benchmark zal in 2015 worden ontwikkeld. Maatschappelijke organisaties uit Zuid-Korea en Ecuador benaderden ons over respectievelijk scheepsbouwbedrijf Hyundai Heavy Industries en oliebedrijf Chevron. Zij wezen op onveilige werkomstandigheden en milieuvervuiling. Deze onderwerpen heeft onze beleggingsorganisatie aan de orde gesteld in de contacten met deze bedrijven. Eind 2014 hebben ze nog niet tot resultaat geleid. 8 Wat wij doen op dit terrein komt aan de orde op pagina 16, 17 en

11 Een mensenrechtenorganisatie wees erop dat spierverslappers van farmaceutisch bedrijf Mylan mogelijk worden gebruikt bij het voltrekken van doodstraffen in de VS. Het bedrijf gaf geen gehoor aan onze oproep om te stoppen met de levering van dit product aan Amerikaanse gevangenissen, waar het kan worden gebruikt voor dodelijke injecties. Omdat dit feit onze vooruitzichten voor het bedrijf minder rooskleurig maakt, hebben we ons belang in het bedrijf sterk teruggebracht. We zullen blijven aandringen op aanpassing van het beleid. Deelname maatschappelijk debat in Nederland In september waren we aanwezig bij een openbare discussiebijeenkomst over de beleggingen in Israëlische banken in het Amsterdamse Vakbondsmuseum die werd georganiseerd door de FNV. Hier werd ook gesproken door de Palestijnse mensenrechtenorganisatie Al Haq. Onze beleggingsorganisatie deed mee aan een paneldiscussie in het Amsterdamse debatcentrum De Balie over de negatieve gevolgen van palmolieproductie die werd georganiseerd door Friends of the Earth. Eveneens is deelgenomen aan een deskundigensessie van de Sociaal-Economische Raad ter voorbereiding van een SER-advies over internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen. Twee keer reageerden we in EenVandaag op onderzoek dat het tv-programma had gedaan naar de opvattingen van deelnemers over beleggen in kernwapenproducenten. Hierin werd uitgelegd dat we ons baseren op het door Nederland ondertekende Nonproliferatieverdrag dat de wereldwijde verspreiding van kernwapens moet tegengaan. Dit betekent dat we alleen beleggen in bedrijven die produceren voor landen die volgens dit verdrag over deze wapens mogen beschikken (de vijf permanente leden van de VN-Veiligheidsraad). Aansporen andere partijen Het hoofd private equity van onze beleggingsorganisatie sprak in Washington op de jaarlijkse beleggersbijeenkomst van private-equityreus Carlyle over ESG-beleid. De duurzaamheidsspecialist voor niet-beursgenoteerde beleggingen verzorgde in Londen een cursusonderdeel over het integreren van verantwoord beleggen in de private-equitysector waaraan ongeveer 25 pensioenbeleggers en private-equitymanagers meededen. In Zürich sprak APG in een vertrouwelijke setting (de Europese afdeling van de Conference Board) met banken en farmaceutische bedrijven over de aanpak van fraude en corruptie in hun sectoren. Het belang van goed bestuur van een onderneming was de hoofdboodschap van toespraken voor Turkse ondernemers in Istanbul en een bijeenkomst van accountants uit meer dan 30 verschillende landen in Amsterdam. In een paneldiscussie op de jaarlijkse conferentie van de Londen Stock Exchange in Milaan werd gesproken over het opbouwen en onderhouden van langetermijnrelaties tussen aandeelhouders en ondernemingen. Op de jaarlijkse conferentie van het International Corporate Governance Network waarschuwde de CEO van onze beleggingsorganisatie voor de onbedoelde gevolgen van nieuwe Europese regelgeving op het beleggingsbeleid van langetermijnbeleggers als pensioenfondsen en hun mogelijkheden om risico s af te dekken (hedging). Hoe APG invulling geeft aan langetermijnbeleggen was ook de boodschap in Montreal op het jaarcongres van de organisatie die op initiatief van de Verenigde Naties aanspoort tot verantwoord beleggen (UN PRI). Tijdens een paneldiscussie over integrale verslaggeving (integrated reporting) op het wereldcongres van accountants in Rome is benadrukt dat bedrijven niet alleen moeten rapporteren over hun financiële prestaties maar ook over hun sociale en milieu-impact. 11

12 Milieu, sociaal beleid en goed bestuur als onderdeel van de beleggingsstrategie De pensioenpremies van onze deelnemers hebben we belegd in verschillende beleggingscategorieën: aandelen, obligaties, vastgoed, infrastructuur, private equity, hedgefondsen en grondstoffen. De beleggingen zijn verdeeld over verschillende portefeuilles met ieder een eigen beleggingsstrategie. Verantwoord beleggen is onderdeel van elke strategie, maar wordt per categorie op maat uitgevoerd. Waarin is het vermogen belegd? Aandelen ontwikkelde markten Staatsobligaties 15% Bedrijfsobligaties 14% Vastgoed 10% Inflatiegerelateerde obligaties Aandelen opkomende markten Private equity 5% Hedgefondsen 5% Grondstoffen 3% Infrastructuur 2% Obligaties opkomende markten Funded Asset Allocation Strategies Eind 2014 hadden we een totaal belegd vermogen van 343 miljard euro. 2% 1% Opportunities 1% Overlay 0% 8% 8% 27% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% Positie ultimo 2014 Integratie in het beleggingsproces Het grootste deel van ons vermogen wordt actief belegd. Dit betekent dat de ongeveer 90 beheerders van de verschillende portefeuilles niet uitsluitend de marktontwikkelingen volgen (passief), maar beleggingsbeslissingen nemen op basis van eigen kennis van ondernemingen en marktinzichten. Daarnaast hebben we de meeste beleggingen (ongeveer 70 procent) in eigen beheer via APG. Door deze manier van beleggen kunnen we duurzaamheid en goed bestuur een duidelijke plek geven in de beleggingspraktijk. In 2014 is APG begonnen om het percentage aandelen in eigen beheer verder te vergroten, met name in de sectoren waarin hij grote belangen heeft en over voldoende kennis beschikt (fundamentele aandelenbeleggingen in de VS). Hierdoor zal het rechtstreekse contact met bedrijven toenemen. Om ervoor te zorgen dat de portefeuillemanagers toegang hebben tot de meest actuele, relevante informatie over duurzaamheid en goed bestuur, zijn in de afgelopen jaren verschillende instrumenten ontwikkeld. Hieronder volgen de belangrijkste stappen die in 2014 zijn gezet bij het steviger verankeren van de aandacht voor duurzaamheid en goed bestuur in de beleggingspraktijk. Achtergrondpapers Om portefeuillemanagers en beleggingsstrategen beter in staat te stellen om in hun dagelijkse werk handen en voeten te geven aan verantwoord beleggen, heeft onze beleggingsorganisatie in 2014 achtergrondpapers gemaakt. Deze gaan over de vier kernthema s van de UN Global Compact die aan de basis ligt van ons beleid: mensenrechten, arbeidsrechten, milieu en anticorruptie. Het thema klimaatverandering is hieraan toegevoegd. Elk achtergrondpaper geeft uitleg over hoe de thema s worden gezien binnen de UN Global Compact, hoe ze relevant zijn voor de beleggingsportefeuille en hoe portefeuillemanagers ze aan de orde kunnen stellen in de contacten met bedrijven. Eerder verschenen soortgelijke (interne) papers over schaliegas en human capital. De papers worden gebruikt bij onder meer de beoordeling van nieuwe beleggingsmandaten, de selectie van externe managers en dialogen gericht op gedragsverandering bij bedrijven. 12

13 Sectorraamwerken Voor 38 verschillende bedrijfstakken heeft onze beleggingsorganisatie in 2014 in beeld gebracht waar de grootste risico s zitten op het terrein van duurzaamheid en goed bestuur. Daarbij is per branche gekeken hoe groot de kans is dat een bedrijf met een bepaald risico te maken krijgt en wat vervolgens de gevolgen daarvan zijn. Dat kan zijn in de vorm van boetes, maar ook een waardedaling als gevolg van overheidsmaatregelen, druk van maatschappelijke organisaties of weerstand van lokale gemeenschappen. De raamwerken, die eind 2014 in een afrondende fase waren, zijn bedoeld voor de portefeuillemanagers die hierin aandachtspunten kunnen vinden voor hun gesprekken met bedrijven en vragen die ze kunnen stellen. De Quant-duurzaamheidsscore Een groot deel van onze aandelenportefeuille wordt beheerd met behulp van modellen. Deze zogenoemde quant-strategieën worden door veel institutionele beleggers gebruikt. Die geven doorgaans geen of weinig aandacht aan ESG-factoren. Onze beleggingsorganisatie heeft in 2014 een model ontwikkeld dat bedrijven een score toekent voor duurzaamheid en goed bestuur. Uitgebreid intern onderzoek heeft een relatie aangetoond tussen deze duurzaamheidsscore en beleggingsrisico s. De score wordt gebruikt in het beleggingsproces in de intern beheerde kwantitatieve aandelenportefeuilles. Slecht scorende bedrijven worden besproken. In 2015 zullen de scores ook gebruikt worden bij het samenstellen van de kwantitatieve portefeuilles. Forse toename duurzame beleggingen De beleggingen met een hoge duurzaamheidswaarde 9 zijn in 2014 flink toegenomen. Eind 2013 was hierin nog voor 16,4 miljard 10 belegd, eind 2014 was dat bedrag gestegen naar 29 miljard. Deze stijging wordt voor slechts een deel verklaard door de waardestijging van de hele portefeuille. Ook uitgedrukt als percentage van het totaal belegd vermogen is de stijging fors. Van 5,5 procent eind 2013 naar 8,5 procent in Bij beleggingen met een hoge duurzaamheidswaarde (high sustainability investments) gaat het om activiteiten die bijdragen aan oplossingen voor klimaatverandering, waterschaarste, wateroverlast, vervuiling, verlies van leefgebieden of diersoorten en behoefte aan microfinanciering. Onder deze HSI s vallen ook beleggingen in bedrijven die hoog scoren op de Access to Medicine Index. Deze index, die wordt gefinancierd door onder andere de Nederlandse en Britse overheid, geeft weer in hoeverre farmaceutische bedrijven bijdragen aan een toegankelijke gezondheidszorg in landen waar de gemiddelde inkomens laag zijn. Zoals uit de onderstaande figuur blijkt, is de stijging het grootst binnen de vastgoedbeleggingen (van 4,7 naar 14,5 miljard). Dit is het gevolg van de toename van het aantal zogenoemde green stars. Dit zijn vastgoedbeleggingen die in de hoogste categorie scoren bij het jaarlijkse duurzaamheidsonderzoek dat wordt uitgevoerd door de Global Real Estate Sustainability Benchmark (GRESB). Onze beleggingsorganisatie maakt zich er al jaren hard voor dat vastgoedbeleggingen zich ontwikkelen tot green star. Binnen de beursgenoteerde aandelen en de bedrijfsobligaties is er een groei van 20 procent. Verdeling van de beleggingen met een hoge duurzaamheidswaarde over de beleggingscategorieën Uitgedrukt in miljarden euro's Vastgoed Aandelen ontwikkelde markten 2013 Infrastructuur Bedrijfsobligaties 2014 Aandelen opkomende markten Inflatiegerelateerde obligaties Private equity Grondstoffen Hedgefondsen Opportunities Obligaties opkomend markten 9 De beleggingen met hoge duurzaamheidswaarde (HSI s) worden berekend op basis van een door onze beleggingsorganisatie zelfontwikkelde methode. Voor 87% van de gerapporteerde gegevens wordt gebruik gemaakt van informatie van externe leveranciers zoals bijvoorbeeld GRESB, de Access to Medicine Index en indexen voor duurzame energie en schone technologie. Daarnaast gebruiken we input van eigen portfoliomanagers. De in 2012 opgestelde berekeningsmethode is nog steeds in ontwikkeling en wordt in 2015 verder aangescherpt. 10 Het bedrag van 14,5 miljard dat we vermeldden in het rapport over 2013 was gebaseerd op een berekeningsmethode die in 2014 verder is verfijnd. Terwille van de vergelijkbaarheid zijn de HSI s van eind 2013 herberekend volgens deze vernieuwde methode. 13

14 Opmars green bonds Binnen de beleggingen met een hoge duurzaamheidswaarde is ook het aantal green bonds sterk gegroeid. Dit zijn leningen die worden gebruikt voor duurzame projecten. Onze green bonds zijn onder meer uitgegeven door de Europese Investeringsbank, de ontwikkelingsbank voor de Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen en het Franse energiebedrijf GDF Suez. Green bonds zijn relatief nieuwe producten. Op 1 januari 2014 hadden we er twee ter waarde van ruim 44 miljoen. Eind 2014 zijn het er 12 met een totale waarde van ruim 290 miljoen. Deze groei was mogelijk doordat er relatief veel van dit soort obligaties op de markt kwamen die aan onze eisen voldeden, bijvoorbeeld door een marktconform rendement te bieden. Ook zijn ze groter in omvang waardoor ze onder meer beter verhandelbaar zijn. Ondanks dat er steeds meer green bonds op de markt verschijnen, is het totale aanbod nog steeds redelijk beperkt. Mede daarom omvatten de green bonds niet meer dan een fractie van de hele portefeuille met bedrijfsobligaties (ruim een half procent). Duurzaamheidsdata vastgoed De Global Real Estate Sustainability Benchmark die APG in 2009 samen met anderen oprichtte om de duurzaamheid van vastgoedbeleggingen te beoordelen, is in 2014 overgenomen door het Amerikaanse Green Building Certification Institute (GBCI). Dit instituut zal de jaarlijkse GRESB-metingen onafhankelijk voortzetten waarbij de validatie van de data verder wordt verbeterd. Meer aandacht bij externe beheerders De externe beheerders bij wie onze beleggingsorganisatie een deel van ons vermogen heeft ondergebracht, zijn in 2014 meer aandacht gaan besteden aan duurzaamheid en goed bestuur. Dat blijkt uit de herhaling van het onderzoek waarmee in 2013 werd vastgesteld hoe ver deze beheerders op zeven verschillende terreinen waren met verantwoord beleggen. Van de 28 vermogensbeheerders die aan beide onderzoeken meededen, lieten er 18 verbeteringen zien op een of meerdere terreinen, 7 bleven gelijk en 3 deden het slechter dan in Een beheerder die bij de vorige inventarisatie nog geen beleid had, bleek daar nu wel over te beschikken. Een ander had zijn beleid flink uitgebreid. Drie van de acht beheerders die beleggen op basis van modellen (kwantitatief) zijn nieuwe ESG-gegevensbestanden gaan gebruiken of ontwikkelden methodes om ESG-factoren een plek in hun modellen te geven. De uitkomsten van dit onderzoek worden gebruikt bij de jaarlijkse evaluaties van de externe beheerders om te kijken hoe ze zich verder kunnen ontwikkelen waarbij speciale aandacht is voor de managers die het slechter deden dan in Integratie in het beleggingsproces Hoe de aandacht voor milieu, sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur een plek heeft gekregen in de verschillende beleggingsstrategieën, staat in de tabel hiernaast. Van alle beleggingen verwachten we dat ze handelen in lijn met de afspraken die in VN-verband zijn gemaakt over hoe bedrijven moeten omgaan met mensenrechten, arbeidsrechten, anticorruptie en milieu 12. Het uitsluitingsbeleid geldt ook voor de gehele portefeuille 13. De landenrisicometer, die ontwikkeld is in samenwerking met onderzoeksbureau Sustainalytics, geeft portefeuillemanagers zicht op de risico s van landen waar het gaat om duurzaamheid en goed bestuur. Verder worden voorstellen voor nieuwe beleggingen (boven een bepaalde omvang) in niet-beursgenoteerde ondernemingen en nieuwe mandaten voor externe beheerders ook beoordeeld door specialisten op het terrein van duurzaamheid en goed bestuur. Zij hebben niet alleen adviesrecht maar zijn ook betrokken bij het opstellen van de voorwaarden die worden opgenomen in de overeenkomsten die de basis vormen voor de nieuwe beleggingen. 12 Uitzonderingen hierop komen ter sprake in het hoofdstuk Uitgesloten bedrijven en staatsleningen. 13 Het uitsluitingsbeleid wordt gemiddeld toegepast voor 98 procent van het belegd vermogen. Meer hierover in het hoofdstuk Uitgesloten bedrijven en staatsleningen. 14

15 Hoe kent ABP de duurzaamheidsprestaties van zijn beleggingen? Aandelen in eigenbeheer Alle portefeuillemanagers hebben toegang tot het in eigen huis ontwikkelde ESG-dashboard dat een indruk geeft van hoe een bedrijf scoort op milieu- en sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur. In het dashboard staan verder het stemgedrag van onze beleggingsorganisatie bij het bedrijf, de correspondentie over ESG-factoren en de gesprekken die hierover hebben plaatsgevonden. Het ESG-vergelijkingsprofiel voor bedrijfsrisico s, dat ontwikkeld is in samenwerking met dataleverancier Bloomberg, geeft portefeuillemanagers inzicht in trendmatige ontwikkelingen zoals het aantal ernstige ongelukken. Via dit model kunnen bedrijven worden vergeleken met sector- en branchegenoten. Risicowaarderingsmodellen voor duurzaamheid en goed bestuur geven zicht op de mate waarin de waarde van een belegging wordt beïnvloed door risico s en kansen op een van de ESG-terreinen. De in 2014 in eigen huis ontwikkelde Quant-duurzaamheidsscore maakt het eenvoudiger om ESG-factoren een rol te laten spelen bij beleggingsbeslissingen in de omvangrijke portefeuille die vooral wordt beheerd met behulp van kwantitatieve modellen. Aandelen externe beheerders Bij elk nieuw mandaat dat bij een externe beheerder wordt ondergebracht, wordt gecontroleerd of dit gebeurt in overeenstemming met het beleid voor verantwoord beleggen. De 28 beheerders zijn in 2014 voor het tweede achtereenvolgende jaar doorgelicht op de aandacht die ze geven aan milieu, sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur. Deze analyse wordt elk jaar herhaald en de uitkomsten worden met de beheerders besproken. Staatsobligaties We beleggen niet in landen waarvoor de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties een wapenembargo heeft afgekondigd. De Landenrisicometer wordt door portefeuillemanagers gebruikt bij de analyse van kansen en risico s van de beleggingen in opkomende markten. Bedrijfsobligaties Alle portefeuillemanagers hebben toegang tot het in eigen huis ontwikkelde ESG-dashboard dat in een oogopslag laat zien hoe een bedrijf scoort op milieu- en sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur. Portefeuillemanagers nemen in de beleggingsvoorstellen de duurzaamheidsscores op. Als die lager zijn dan de scores van vergelijkbare bedrijven, volgt een meer gedetailleerde analyse. Inflatiegecorrigeerde leningen Alle beleggingsvoorstellen worden beoordeeld door specialisten op het terrein van duurzaamheid en goed ondernemingsbestuur. Vastgoed Van alle niet-beursgenoteerde vastgoedbeleggingen wordt verwacht dat ze voor de hele beleggingsperiode meedoen aan de Global Real Estate Sustainability Benchmark, de duurzaamheidsvergelijking voor vastgoed. Dit betekent een toetsing vooraf en een jaarlijkse meting van de prestaties. Waar nodig wordt een dialoog gestart om de prestaties te verbeteren. In 2014 vonden meer dan 50 van dit soort gesprekken plaats. Infrastructuur Samen met andere grote beleggers is in 2014 gewerkt aan een nieuw onafhankelijk duurzaamheidsmeetinstrument voor infrastructuur. Dit zal een beter inzicht geven in de duurzaamheidsprestaties van infrastructuurbeleggingen en aanknopingspunten bieden voor gesprekken met managers om hun prestaties te verbeteren. Hedgefondsen Van alle fondsen waarvoor dat relevant is, wordt sinds 2012 verwacht dat ze een beleid hebben met aandacht voor milieu, sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur en dat ze in staat zijn om dit beleid uit te voeren. Het beleid moet zijn gepubliceerd op hun website of worden toegestuurd. Fondsen die geen beleid hebben, krijgen opdracht om binnen een afgesproken termijn zo n beleid op te stellen en te implementeren. Onze beleggingsorganisatie hanteert hierbij een op maat gesneden aanpak waarbij de strategie van het fonds voor een belangrijk deel bepaalt hoe de eisen eruitzien. Hedgefondsen worden aangemoedigd om lid te worden van de Hedge Fund Standards Board die transparantie, integriteit en goed ondernemingsbestuur promoot. Private equity Er wordt naar gestreefd dat private-equitymanagers een passend ESG-beleid hebben. Belangrijk is ook dat ze transparant zijn over hun prestaties op dit terrein. Om dit te stimuleren, heeft APG bijgedragen aan het opstellen van het ESG Disclosure Framework van de European Private Equity & Venture Capital Association. Dit raamwerk heeft hij geïntegreerd in zijn eigen procedures bij de due dilligence en de monitoring van de private- equitybeleggingen. Grondstoffen Grondstoffondsen die beleggen in landen met een verhoogd ESG-risico (waar bijvoorbeeld geen goed functionerende overheid is), moeten aantonen dat ze voldoen aan de UN Global Compact-regels. Daarnaast moeten ze aantonen dat ze voldoen aan bijvoorbeeld de meer gedetailleerde regels van de International Finance Corporation (IFC) voor opkomende markten. Afhankelijk van de grondstof en het fonds waarin wordt belegd, zijn nadere standaarden en vereisten van toepassing. Met elke manager die actief is in risicolanden heeft APG jaarlijks ontmoetingen. Locaties met een verhoogd risico worden regelmatig bekeken. Jaarlijks gaat er een vragenlijst naar alle managers. Belangrijke incidenten zoals ernstige ongelukken moeten direct gemeld worden. Managers van landbouwfondsen rapporteren over de implementatie van Principles for Responsible Investment in Farmland. Bij de beleggingen via termijncontracten in grondstoffen zijn procedures afgesproken om een prijsopdrijvend effect te voorkomen. 15

16 Verduurzaming en beter bestuur bij bedrijven Bedrijven worden erop aangesproken wanneer er zorgen zijn over de duurzaamheid van de bedrijfsvoering of de bestuurspraktijk. Dit gebeurt op verschillende manieren. Het varieert van een mening geven tot een intensiever proces met als doel gedragsverandering. Dat laatste wordt engagement genoemd. Het kan verschillende vormen aannemen afhankelijk van het bedrijf, de aard en omvang van de belegging en het onderwerp dat speelt. Bij veel bedrijven waarmee engagements lopen, spelen meerdere onderwerpen tegelijkertijd. Engagements zijn er niet alleen met bedrijven. Voor een pensioenbelegger is het belangrijk dat overheid en marktpartijen regels afspreken die eraan bijdragen dat ook op de lange termijn goede pensioenen kunnen worden uitgekeerd. Goed functionerende financiële markten zijn daarvoor van belang, net als een stabiel klimaat dat geen bedreiging vormt voor de beleggingen. Om dit te bevorderen, is er overleg met verschillende partijen. Daarnaast wordt invloed uitgeoefend via het stemmen op aandeelhoudersvergaderingen. Met praktische en inhoudelijke ondersteuning van een extern bureau bracht onze beleggingsorganisatie in 2014 zijn stem uit op vergaderingen van beursgenoteerde bedrijven waarin ons vermogen is belegd. Op basis van ons stembeleid werd gestemd over zo n voorstellen. Hoe is gestemd, wordt per bedrijf weergegeven op abp.nl. 14 Het is niet mogelijk om in dit verslag in te gaan op alle onderwerpen die aan de orde werden gesteld. Hieronder volgt een selectie van wat onze beleggingsorganisatie ondernam op vijf belangrijke terreinen en de resultaten die daarbij geboekt werden. Elk overzicht begint met onze standpunten. Inspelen op klimaatverandering Voor ons als langetermijnbelegger is klimaatverandering van groot belang. Een forse wereldwijde temperatuurstijging kan grote gevolgen hebben voor de waarde van onze beleggingen. Overheidsmaatregelen die klimaatverandering moeten tegengaan en de technologische innovaties die (mede) daaruit voortkomen, kunnen eveneens invloed hebben op onze beleggingsresultaten. VN-Klimaattop Tijdens de VN-Klimaattop in New York ondertekenden we samen met ruim 300 andere vermogensbeheerders een verklaring met de belofte om serieus op zoek te gaan naar beleggingen met een lage CO 2 -uitstoot, voor zover dat past binnen onze rol als (pensioen)belegger. Ook beloofden we bedrijven aan te zetten om duidelijk en open te zijn over de risico s die ze lopen door klimaatverandering. De CIO van APG kondigde aan in drie jaar tijd de beleggingen in duurzame energieproductie te zullen verdubbelen ten opzichte van begin Toen was voor ongeveer een miljard hierin belegd. In haar toespraak op de top benadrukte ze dat voor het tegengaan van de ergste vormen van klimaatverandering een verdubbeling nodig is van het bedrag dat wereldwijd wordt geïnvesteerd in hernieuwbare energie (nu zo n 250 miljard dollar). Ook pleitte ze voor een stevige wereldwijde CO 2 -prijs en afschaffing van subsidies op fossiele energie. Lobbyen voor Europese maatregelen Op de VN-Klimaattop maakte toenmalig voorzitter Barroso van de Europese Commissie bekend dat de EU de CO 2 -uitstoot in 2030 met 40 procent wil terugbrengen ten opzicht van Hiermee volgde hij het pleidooi van zo n 80 beleggers, verenigd in de Institutional Investor Group on Climate Change. De IIGCC, waarbij ook onze beleggingsorganisatie is aangesloten, had hiervoor gelobbyd bij de verschillende Europese instellingen (Commissie, Raad en Parlement). De lobby richtte zich daarnaast op een drastische hervorming van het Europese systeem van de handel in uitstootrechten omdat de huidige CO 2 -prijs te laag is om over te schakelen van kolen naar schonere alternatieven. Een besluit hierover is nog niet genomen. Analyse risico fossiele beleggingen Onze beleggingsorganisatie heeft een analyse gemaakt van de risico s die onze beleggingen lopen door strengere overheidsmaatregelen om klimaatverandering tegen te gaan. Om de ergste gevolgen daarvan te voorkomen, zal de wereld minder energie moeten gaan gebruiken en overschakelen van kolen en olie naar gas en hernieuwbare bronnen. Dit zal vooral gevolgen

17 hebben voor de beleggingen in energie die ongeveer 10 procent van onze hele portefeuille uitmaken. Een afname van de kolenvraag en een sterk stijgende CO 2 -prijs zouden negatief kunnen uitpakken voor mijnbouwbedrijven en kolencentrales. Een sterke toename van elektrische auto s kan negatief uitpakken voor oliebedrijven. Er is geanalyseerd waar de grootste risico s zitten als de wereldwijde CO 2 -uitstoot in 2020 zijn hoogtepunt bereikt en daarna afneemt. Dat is namelijk wat er volgens klimaatdeskundigen moet gebeuren om de gemiddelde temperatuurstijging aan het einde van de eeuw tot twee graden te beperken. De grootste risico s voor ons zitten in de beleggingen die sterk afhankelijk zijn van steenkool. Onze beleggers waren al voor de analyse begonnen om deze beleggingen te beperken en overwegen nu of een verdere afname nodig is. De analyse geeft geen aanleiding om alle beleggingen in fossiele brandstofproducenten van de hand te doen, zoals een aantal maatschappelijke groeperingen in 2014 bepleitte. De vraag naar energie zal de komende jaren nog stijgen en het is niet te verwachten dat hernieuwbare energiebronnen daar in voldoende mate aan kunnen voldoen. Wel wordt een verandering in de energiemix verwacht: minder kolen en olie, meer gas en hernieuwbare energie. Amerikaanse olie- en gasbedrijven Met acht olie- en gasbedrijven in Texas is na afloop van de VN-Klimaattop gesproken over hoe zij in hun bedrijfsvoering rekening houden met mogelijk strengere milieumaatregelen van de overheid tegen klimaatverandering. Veel bedrijven blijken daarop nog nauwelijks in te spelen omdat ze ervan uitgaan dat die strengere maatregelen er niet komen, althans niet in de mate dat het gevolgen heeft voor hun business model. Wij vinden dat onverstandig omdat nieuwe olie-investeringen mogelijk niet zullen renderen. Andere oliebedrijven in de portefeuille laten zien dat ze wel hierop inspelen door zich bijvoorbeeld meer te gaan richten op de winning van gas. Daarbij lijken Europese bedrijven verder dan die in de VS. Vooruitgang was er in de gesprekken die met verschillende olie- en gasbedrijven gevoerd werden over schaliegas dat wordt gewonnen via fracking. Door grote hoeveelheden water, zand en chemicaliën in de grond te spuiten wordt het harde schaliegesteente gebroken, waarna het gas dat erin zit, kan worden gewonnen. Het Amerikaanse Apache heeft aangekondigd minder chemische stoffen te gaan gebruiken en rapporteerde over 2014 al een afname van 47 procent ten opzichte van Ook wil het besparen op water- en energieverbruik en het aantal vrachtwagenritten van en naar winlocaties. Ook Encana (eveneens in de VS) is bezig het waterverbruik bij fracking terug te dringen. Milieuvoetafdruk vastgoed verbeterd Onze vastgoedbeleggingen hebben hun CO 2 -uitstoot flink teruggebracht. Hetzelfde geldt voor hun water- en energieverbruik. Dat blijkt uit het jaarlijkse duurzaamheidsonderzoek GRESB. Van onze vastgoedbeleggingen rapporteert inmiddels 77 procent aan GRESB. Daaronder vallen de tien grootste beleggingen die samen goed zijn voor 27 procent van de vastgoedportefeuille. Onze beleggingen scoren goed in het GRESB-overzicht. Terwijl de GRESB-deelnemers gemiddeld 47 punten halen op een schaal van 100, scoort ons vastgoed er gemiddeld 56. Van onze niet-beursgenoteerde vastgoedbeleggingen die niet aan GRESB rapporteren, zat het merendeel al voor 2009 in portefeuille. Daardoor is geen rapportageverplichting opgenomen in het contract. Met hoeveel verminderde de milieuvoetafdruk van ons vastgoed in 2014? megawattuur energie = jaarlijkse elektriciteitsverbruik van alle huishoudens van de stad Utrecht 312 miljoen kilo co 2 = jaarlijkse uitstoot van auto s CO 2 -voetafdruk beleggingen gedaald De bedrijven in onze aandelenportefeuille stoten op jaarbasis ongeveer 28 miljoen ton CO 2 uit. Dat blijkt uit een analyse die onze beleggingsorganisatie maakte om inzicht te krijgen in de CO 2 -voetafdruk 15 van al onze aandelenbeleggingen. Voor elk bedrijf is (op basis van cijfers over ) bekeken hoe hoog de uitstoot is. Vervolgens is berekend hoeveel daarvan voor onze rekening komt gezien ons percentage van de aandelen. 26,7 miljard liter water = inhoud van Olympische zwembaden Ten opzichte van vorig jaar daalde onze CO 2 -voetafdruk met bijna 10 procent. Dat percentage is nog groter wanneer de 15 De CO2-voetafdruk is berekend op basis van data van Trucost voor scope 1 en 2 emissies. Voor bedrijven waarover Trucost geen gegevens had (8 procent van onze portefeuillewaarde), is gebruik gemaakt van inschattingen gebaseerd op eigen berekeningsmethodes. De CO2-voetafdruk moet dan ook gezien worden als een zo goed mogelijke schatting. De methodologie zal in de komende jaren verder verfijnd worden. 16 Omdat uitstootcijfers pas laat bekend zijn, kan de voetafdruk alleen worden uitgedrukt aan de hand van data over De voetafdruk van vorig jaar is gebaseerd op cijfers uit Het gaat hierbij om de totale besparingen van alle vastgoedbedrijven waarin we beleggen. Ze zijn niet gerelateerd aan het aandeel dat we ervan bezitten. 17

18 uitstoot wordt afgezet tegen het belegde vermogen. Vorig jaar was elk miljoen aan aandelenbeleggingen goed voor 305 ton CO 2. Dit jaar is dat 237. De bedrijfsspecifieke uitkomsten van dit onderzoek worden aan de orde gesteld in de contacten met afzonderlijke ondernemingen. Onze voetafdruk is vergelijkbaar met die van onze benchmark. Een vergelijking met andere pensioenbeleggers is niet mogelijk omdat die vaak nog geen voetafdruk hebben. Fondsen die na afloop van de VN-Klimaattop van 2014 de zogenoemde Montreal Carbon Pledge tekenden, beloofden dat ze wel een voetafdruk gaan berekenen. ABP heeft geen kwantitatieve doelen geformuleerd over het terugbrengen van de CO 2 -voetafdruk. Fatsoenlijke arbeidsomstandigheden Wij willen dat werknemers zich vrij kunnen verenigingen in vakbonden en collectief kunnen onderhandelen over arbeidsvoorwaarden. Gedwongen arbeid mag niet, net als discriminatie op de arbeidsmarkt en op de werkvloer. Kinderarbeid is niet geoorloofd. Goed personeelsbeleid kan de waarde van een belegging vergroten. Compensatieregeling bedrijfsziekte Ex-medewerkers van Samsung Electronics die leukemie hadden ontwikkeld tijdens hun werkzaamheden in een fabriek voor semiconductors, kregen in 2014 excuses van hun voormalige werkgever. Ook kondigde het Zuid-Koreaanse bedrijf aan dat het een compensatieregeling zou uitwerken samen met getroffen ex-werknemers en nabestaanden van inmiddels overleden werknemers. Eerder al had het een nieuw gezondheidsbeleid opgezet. De inspanningen van onze beleggingsorganisatie om dit te bereiken, begonnen vier jaar geleden toen bekend werd dat negen voormalige medewerksters van de semiconductorfabriek waren overleden. Op dat moment hadden al 23 ex-medewerkers gevaarlijke ziektes ontwikkeld, veelal leukemie. In de jaren daarna was hierover regelmatig contact met het bedrijf, vertegenwoordigers van de getroffenen, maatschappelijke organisaties, overheden en andere beleggers. WK voetbal Qatar Mensenrechtenorganisatie Amnesty International publiceerde een rapport over de slechte behandeling van werknemers die werken aan de bouw van hotels en andere voorzieningen voor het wereldkampioenschap voetbal in 2022 in Qatar. Naar aanleiding daarvan is contact opgenomen met Hyundai Engineering & Construction. Een onderaannemer van dit Zuid-Koreaanse bouwbedrijf zou zijn buitenlandse personeel laten werken onder slechte arbeidsomstandigheden, de huisvesting was onder de maat en verblijfsvergunningen werden niet goed geregeld. Ook werd contact opgenomen met het Franse bouwbedrijf Vinci dat zaken zou doen met leveranciers die hun werknemers zeven dagen per week lieten werken, slecht betaalden voor overwerk en onvoldoende aandacht hadden voor veiligheid. Beide bedrijven lieten weten dat ze de geconstateerde wantoestanden inmiddels hadden aangepakt, wat door Amnesty werd bevestigd. Ook legden ze hun procedures uit die ervoor moeten zorgen dat onderaannemers en leveranciers werknemersrechten respecteren. Het Nederlandse advies- en ingenieursbureau Arcadis, dat niet in het Amnesty-rapport wordt genoemd maar wel meewerkt aan bouwprojecten in Qatar, verzekerde dat het niet betrokken is bij arbeidsrechtenschendingen. Door deel te nemen aan een overheidscommissie die nieuwe regelgeving moet ontwerpen, zet het zijn kennis op het terrein van gezondheid en veiligheid in om lokale regelgeving te verbeteren. Aanpakken onveilige werkomstandigheden Het Amerikaanse vastgoedbedrijf AvalonBay heeft zijn arbeidsomstandighedenbeleid aangescherpt. Naar aanleiding van klachten van medewerkers over de veiligheid op bouwplaatsen, waar relatief veel ongelukken plaatsvonden, startte onze beleggingsorganisatie twee jaar geleden een dialoog. Die leidde ertoe dat het bedrijf meerdere managers heeft aangesteld die voor meer veiligheid moeten zorgen. AvalonBay onderzoekt de mogelijkheden om bonussen toe te kennen aan managers van locaties met weinig ongelukken. Ook ontwikkelt het een systeem dat beter zicht moet geven op de arbeidsveiligheid bij onderaannemers. Er werd geen bewijs gevonden voor de beschuldiging van een Amerikaanse vakbond dat AvalonBay een anti-vakbondsbeleid voert waarbij werknemers niet vrij kunnen kiezen om zich bij een bond aan te sluiten. AvalonBay zegt zich volledig te houden aan de wet die de verhouding tussen sociale partners regelt (National Labor Relations Act). In een brief benadrukt het bedrijf te geloven in het recht van werknemers om zich via een vakbond te organiseren. Naar aanleiding van een aantal dodelijke ongelukken bij Hyundai Heavy Industries - een vakbond rapporteerde er 11 in heeft onze beleggingsorganisatie contact opgenomen met de Zuid- Koreaanse scheepsbouwer en met andere scheepsbouwers in Azië die op hun werven te weinig aandacht hebben voor veiligheid. Zij moeten zich gaan houden aan de wereldwijd erkende standaarden en open zijn over hun prestaties op het terrein van 18

19 arbeidsveiligheid. Om de druk te vergroten, is eveneens contact opgenomen met andere beleggers, bedrijven die schepen kopen, maatschappelijke organisaties en de OESO. Concreet resultaat heeft dit nog niet opgeleverd. Een bezoek aan een mijn en een titaniumfabriek in China was het vervolg op de dialoog die in 2011 startte na drie dodelijke ongelukken. De veiligheid op beide plekken leek voldoende verbeterd, mede doordat het management zich meer van de risico s bewust leek. Portefeuillemanagers die verantwoordelijk zijn voor grondstofbeleggingen spraken op grootschalige veeteeltbedrijven in Australië onder meer over hoe beheerders van kuddes worden beschermd tegen ongelukken. Hierbij werd niet alleen gelet op aangepaste kleding maar ook op het gebruik van de werkwijzen die de Amerikaanse hoogleraar Temple Grandin ontwikkelde om vee zo min mogelijk stress te bezorgen. Werken in de textiel- en palmolieproductie Om beter zicht te krijgen op de werk- en veiligheidsomstandigheden bij de textielproductie in opkomende markten, bezocht een duurzaamheidsspecialist zeven kledingfabrieken in Bangladesh en Birma. Daar sprak zij ook met internationale bedrijven en maatschappelijke organisaties. De bevindingen zullen worden gebruikt in gesprekken met kledingbedrijven die hun productie laten plaatsvinden in opkomende markten. Onze beleggingsorganisatie bracht ook een bezoek aan een groot kledingmerk waarin zij belegt via een private equityfonds. Een fonds dat investeert in meerdere kledingmerken gaat op verzoek van onder andere APG een duurzaamheidsmedewerker aanstellen. Die moet ervoor zorgen dat merken die minder scoren op ESG-terrein leren van merken in hetzelfde fonds die het beter doen. In gesprekken met zeven grote Indonesische palmoliebedrijven is gewezen op het belang van goede arbeidsvoorwaarden, redelijke huisvesting en werknemersbeloning en de noodzaak om gedwongen arbeid en kinderarbeid uit te bannen. Ook was er aandacht voor een verdere verduurzaming van de productie door onder meer geen waardevol bos te kappen of velden af te branden. Scoren met goed personeelsbeleid Met verschillende bedrijven in de voedingsmiddelensector is gesproken over hoe ze hun personeelsbeleid (of elementen daaruit) inzetten voor betere bedrijfsresultaten. Unilever heeft het beloningsbeleid deels gekoppeld aan werknemerstevredenheid. Ahold kreeg beter zicht op werknemerstevredenheid door onderzoeken die inmiddels op aandringen van onze beleggingsorganisatie- wereldwijd worden uitgevoerd. Soortgelijke gesprekken waren er ook met het Amerikaanse Kroger, het Duitse Metro en het Engelse Woolworths en Sainsbury. Bij al deze bedrijven is aangedrongen op grotere openbaarheid over hun inspanningen. Wanneer ze gegevens over bijvoorbeeld werknemerstevredenheid en personeelsverloop systematisch opnemen in hun jaarverslagen, kunnen beleggers hen beter vergelijken. Metro en Woolworths publiceren al veel van dit soort data. Sainsbury gaf aan dat in zijn volgende jaarverslag ook te willen gaan doen. Hotelketen Lemon Tree is in de Noord-Indiase stad Gurgaon begonnen met de bouw van een hotel dat vrijwel geheel zal worden gerund door medewerkers die slecht kunnen horen, slecht kunnen zien of moeilijk ter been zijn. Lemon Tree is een keten van 24 hotels die al sinds 2007 een bewust beleid voert om mensen met een beperking aan het werk te helpen. Op die manier werkt het bedrijf aan een betrokken medewerkersbestand, tevreden klanten en een sterke merknaam. Van alle personeelsleden die de keten eind 2014 in dienst had, had 11 procent een handicap. Drie jaar geleden lag dat percentage nog op 6. Volgens de volkstelling uit 2011 telt India ruim 20 miljoen gehandicapten waarvan nog geen 5 procent betaald werk heeft. In westerse landen is dat soms tien keer zoveel. Bewust belonen Bestuurders moeten alleen bonussen krijgen op basis van duidelijke, vooraf vastgestelde doelstellingen die bijdragen aan het creëren van waarde voor een onderneming op de lange termijn en die uitstijgen boven een normale functievervulling. We zijn tegen welkomst- en vertrekbonussen waar geen duidelijke prestaties tegenover staan. In 2014 stemde APG voor ons op meer dan aandeelhoudersvergaderingen over ruim beloningsvoorstellen. Bij meer dan de helft van alle voorstellen stemde hij tegen omdat ze niet voldeden aan onze eisen. Het percentage tegenstemmen (54) is iets groter dan vorig jaar (51). Dit lijkt vooral te komen door de toename van het aandeel Amerikaanse bedrijven in de portefeuille beursgenoteerde bedrijven (vorig jaar 19 procent, nu 23 procent). In de Verenigde Staten wordt vaker tegen gestemd dan in andere regio s (75 procent). Dat komt vooral door de omvang van de beloningen, met name bij overnames en verkoop. Grotere landen waar beloningsvoorstellen op meer instemming kunnen rekenen, zijn: Zweden (84 procent), Australië (78 procent) en Frankrijk (70 procent). Op de 17 Nederlandse aandeelhoudersvergaderingen met beloningsvoorstellen op de agenda werd 9 keer voor- en 8 keer tegengestemd. 19

20 Hoe werd gestemd over beloningsvoorstellen? 54% 4% Totaal 42% 75% 1% Verenigde Staten 24% 35% 8% Europa (zonder VK) 57% 20% 13% Verenigd Koninkrijk 67% Voor Tegen Onthouding/niet gestemd Helderheid voor bedrijven In september stuurde onze beleggingsorganisatie aan zo n 100 belangrijke ondernemingen in de Europese aandelenportefeuille zijn hernieuwde beloningsrichtlijnen. Hierin wordt uitgelegd dat bonussen niet verbonden moeten zijn aan kortermijnwinsten maar aan waardecreatie voor aandeelhouders op de lange termijn. Bedrijven moeten nadenken over een koppeling van variabele beloningen aan sociale of milieuprestaties. Ook moeten ze letten op de verhouding tussen de beloning van het management en die van overige medewerkers. We verwachten dat bedrijven hiermee rekening houden wanneer ze nieuwe beloningsvoorstellen presenteren aan hun aandeelhouders. Waar nodig worden de hernieuwde richtlijnen aan de orde gesteld tijdens de gesprekken die portefeuillemanagers met bedrijven voeren. Bij ongeveer tien bedrijven is dat eind 2014 al gebeurd. Eerder in 2014 was al een brief gestuurd aan ongeveer 25 banken in de Europese Unie over de nieuwe European Capital Requirements Directive. Deze richtlijn bepaalt dat bonussen die banken toekennen aan hun medewerkers niet groter mogen zijn dan het vaste inkomen. Alleen na expliciete toestemming van de aandeelhouders mogen ook bonussen tot maximaal 200 procent van het vaste inkomen worden toegekend. Via de brief werden de banken gewaarschuwd om de nieuwe richtlijn niet aan te grijpen voor salarisverhogingen waardoor ze hun medewerkers per saldo toch meer zouden kunnen betalen. Deutsche Bank deed dat wel maar legde dit niet voor aan zijn aandeelhouders, zoals andere banken wel deden. Door tegen de decharge van de Raad van Commissarissen te stemmen, heeft APG zijn afkeuring kenbaar gemaakt. Samen met andere leden van de institutionele beleggersvereniging Eumedion heeft onze beleggingsorganisatie steun uitgesproken voor de plannen van de Europese Commissie om de richtlijn over aandeelhoudersrechten aan te passen. Aandeelhouders krijgen in alle EU-landen de mogelijkheid om te stemmen over beloningsbeleid voor bestuurders. Bedrijven zullen naar hun stem moeten luisteren. De richtlijn was eind 2014 nog niet behandeld door het Europees Parlement. Onduidelijke prestatiecriteria De beloningscommissie van Heineken had het voor zijn bestuursleden eenvoudiger gemaakt om in aanmerking te komen voor een bonus door achteraf de criteria te versoepelen (hercalibreren). Dit betekende dat de CFO en de CEO alsnog in aanmerking kwamen voor beloningen met een totale waarde van respectievelijk bijna 1 en 2 miljoen euro, hoewel ze de vooraf vastgestelde doelen niet hadden gehaald. Over de versoepeling zelf konden de aandeelhouders zich niet uitspreken. Door tegen de decharge van de Raad van Commissarissen te stemmen, kon alsnog het ongenoegen hierover worden duidelijk gemaakt. Op de aandeelhoudersvergadering van Wereldhave werd bezwaar gemaakt tegen de speciale bonus van euro die de CEO zou krijgen als bijzondere waardering voor zijn prestaties in Wij vinden dat bestuurders alleen moeten worden beloond op basis van geleverde prestaties die zijn vastgelegd in het beloningsbeleid dat de aandeelhouders hebben goedgekeurd. Het Britse energiebedrijf BG Group paste het beloningspakket voor de CEO aan. De nieuwe topman zou een speciale beloning kunnen krijgen van ruim 15 miljoen euro in aandelen voor prestaties die tot zijn normale takenpakket behoren. Nadat beleggers hun bezwaren kenbaar hadden gemaakt, haalde het bedrijf het voorstel van tafel. In de nieuwe regeling is wel een duidelijke koppeling met de ondernemingsprestaties. Het Oostenrijkse AMS trok een beloningsvoorstel in voordat de aandeelhouders erover konden stemmen. De plannen van de producent van sensoren waren te onduidelijk over de prestatiecriteria en zouden te makkelijk kunnen worden gewijzigd buiten de aandeelhouders om. Ook het Noorse TGS Nopec trok een beloningsvoorstel in na kritiek van onze belegger. De dienstverlener voor de olie- en gasindustrie wilde een nieuwe systematiek invoeren die ook bij een negatief totaalrendement ertoe zou leiden dat bestuurders aandelen kregen toegekend. Alhoewel dit geen grote aantallen betrof, ging dit in tegen onze opvatting dat onderprestatie niet moet worden beloond. Het bedrijf zal in 2015 een nieuw voorstel presenteren. Ook het Franse Pernod Ricard komt in 2015 met nieuwe 20